Т?лк?н? т?ст??р т?гэннэр

Т?лк?н? т?ст??р т?гэннэр Иван Иванович Шамаев Эдэр устудьуон уолга ха?ан да к?рб?т?х-истибэтэх ки?итэ эмискэ тиийэн кэлэн, тус оло?ун уларытан, т?лк?т?н т?стээн баран с?тэн хаалар. Уол ?йэтин тухары ол ки?итин к?рд??р… Эн аттыгар сэмээр ?лэлии-хамсыы сылдьар, ол эрээри кинилэрдиин кыратык да алтыстахха, бэйэлэрэ да билбэттэринэн, эн олоххор сабыдыаллыыр, ?т?? ?тт?гэр сирдиир дьон баар буолар. Ки?и киэнэ кэрэмэстэрэ, исти?нэрэ, сэмэйдэрэ эрээри, би?иэхэ у?улуччулаах ураты дьон… Кинигэ?э ааптар аныгы кэм биллэр дьонун ту?унан умсугутуулаахтык суруйар. В книге рассказано о судьбоносных встречах с замечательными людьми, математиками, физиками и не только. Увлекательно изложенные истории о простых, но незаурядных людях, заинтересуют широкий круг читателей. Уйбаан Самаайап Т?лк?н? т?ст??р т?гэннэр Хааты?калаах ки?и (Сирэй кэпсээн) А?ыс уонус сыллар са?алара. Били??игэ холоотоххо, ??т тураан, уу чуумпу холку олох. Мин университекка ассистенынан ?лэлиибин. Дьиэбэр эбиэттии бараары, кафедрабар тугу эрэ гына олордохпуна, сэкирэтээр Антонина Семеновна кылбайан киирэн: – Уйбаан Уйбаанабыс, тойо??ор бара тардар ???г?н, – диэтэ. Ити кэм?э миигин, са?а кандидат буолбут отуччалаах ки?ини, деканы наука?а солбуйааччы о?орбуттара. Онон урут соччо киирбэтэх-тахсыбатах хоспор, деканакка, сотору-сотору тэбинэр буолбутум. Аан хоско киирбиппин, деканат сэкирэтээрэ Куприяновна са?ата суох, декан аанын диэки «киир» диэн сиэлийэ к?р?н кэбистэ. Деканаппыт диэн – ?с да алталаах дьо?ус хос. Мунньахтыыр у?ун остуол т?нн?к диэки у?угар балты?ахтыы турар остуолга декан Иннокентий Герасимович умса н?р?йэн олорон тугу эрэ суруйар. Мин киирэн дорооболоспуппар, эмиэ са?ата суох, эркини кыйа турар олоппостор диэки уруучукатын у?угунан ыйда. Олордум. Иннокентий Герасимович чочумча тугу эрэ суруксуттаата. Мин, деканат ?лэтигэр са?а сыстан эрэр ки?и, тойон хо?угар толло-толло киирэбин, онон туох да са?ата-и?этэ суох дьылыйан олорон кэтэстим. Кэмниэ кэнэ?эс декан суруксуттаан б?ттэ, уруучукатын остуолга туора аста уонна ачыкытын н???? мин диэки к?р?н ылла. Бу уо?ун ?рд?нэн тор курдук бытыктаах, а?амсыйбыт, оччотоо?у саха?а орто у?уохтаах хаты?ыр ки?и математиктар физиктэртэн арахсан туспа барыахтарыттан деканныыр. Саха университетын б?тэрэн баран, Ленинградка аспираннаабыт, солотун онно к?м?скээбит ки?и. – Иван Иванович. Дьэ, биир мо?уок боппуруоска с?бэлэ?ээри ы?ырдым, – Иннокентий Герасимович аны ачыкытын аннынан миигин тобулу к?рд?. Мин со?уйа и?иттим. Баччаа??а диэри декан миэхэ «онно сырыт, манна сырыт, ону гын, маны гын» диэн судургу со?ус соруда?ы этиинэн му?урданааччы, б?г?н буолла?ына, тугу эрэ «с?бэлэ?ээри» гынар. Мин бол?ойуохпунан бол?ойдум. – Билигин биир дьикти ки?и кэлэн барда. Ха?ан диэхпиний? Чэ, иккис паара кэнниттэн уон диэки буолуо, – Иннокентий Герасимович туора хайы?ан, миэхэ иэдэс биэрэн олорон, идэтинэн лоп бааччы уурталаан са?аран барда. «Тыый, ол туох ки?итэ буолла?ай? Факультекка ким эрэ кэлбитэ-барбыта сонун буола илик этэ дии…» – Хааты?калаах, тэлигириэйкэлээх, ушанкалаах, бэрт судургу та?астаах кэлии ки?и. Физмат наука докторабын, аатым Юрий Федорович Орлов, квантовай теория поля дьарыктанабын диир. Эн оннук ааттаах ки?ини истэр эти? дуо? – Хайдах эрэ истибит курдукпун. Чуолкай бу ээ диэн ?йд??б?пп?н. – Устудьуоннарга лиэксийэ аа?ыам этэ диир. Ону мин туох да диэбэтим. Аны кини тахсан бараатын кытта, миэхэ звонок кэллэ. «Оннук-оннук ки?и э?иэхэ сырытта дуо, устудьуоннарга лиэксийэ аа?ыам диэбитэ буолуо, ону отой с?б?лэ?иэ суохтааххыт» диэтилэр. – Ол ким эрийдэ? – Уорганнар. Отой барытын к?р? сыталлар эбит. Онон эйигин сэрэтээри ы?ырдым, ба?ар, эйигин булуо?а, ону эн… с?б?лэ?имэ, – декан б?тэ?ик тылын, чочумча толкуйдаан, ыара?натан баран ы?ыгынна. – Ол хантан кэлбитэ буолуой? – Та?а?а-саба тыаттан кэлбит ки?и курдук. Тыа?а ?лэлиир ки?и бы?ыылаах. Уонна ол кэпсиирин курдук, кырдьык, дуоктар бы?ыылаах. Та?а?ын-сабын аахсыбатахха, хайдах эрэ оннук дь???ннээх-бодолоох. Са?ата-и?этэ да оннук. Били Ньурба Твердохлебовын курдук ки?и буолуо. Чэ, итинник, – декан кэпсэтии б?пп?т?н биллэрэн, били туора аспыт тэтэрээтин бэйэтин диэки тарта, уруучукатын ылла. Мин декан хо?уттан ?лт? булкуллан та?ыстым. Кафедрабар тиийбитим, ким да суох, Антонина Семеновна ханна эрэ элэс гыммыт. Дьыалабын салгыах ки?и курдук остуолбар олорбутум баара да, ?й?м-санаам ы?ыллан хаалла. Чэ, туох эрэ муокас ки?и кэлэ сылдьыбыта чуолкай. Ол гынан баран… Факультекка «уорган» э?ин диэн кэпсэтии суох буолааччы ээ. Арай ?лэ быы?ыгар, сэдэмньи кэпсэтиилэргэ ити тэрилтэ аата биирдэ эмэ и?иллэн аа?ааччы. Онон Иннокентий Герасимович бэйэтэ бэйэтинэн ити чыычый тэрилтэ аатын миэхэ сирэй ааттаабыта ордук со?утта. Мин, са?а анаммыт ки?и бы?ыытынан, ?лэлии сатаан, факультекка научнай семинар тэрийбитим эбээт. Хаарыаны, ол семинарга оннук ки?ини дакылааттаппыт ки?и баар ини. Сэрэйдэххэ, Саахарап оскуолата буолуо. Физика саамай чыпчаал та?ыма! Дьэ, кы?ыы диэтэ?и?… Чочумча олорболоон баран, «ээ, чэ, дьиэбэр баран чэйдээбитим ордук» диэн буолла. Та?нан та?ырдьа та?ыстым. Тымныы иккис муо?а тостон, к?н у?аан турар кэмэ. Б?г?н ичигэс буолан, та?ырдьа ки?и элбээбит, кэлии-барыы б???, халлаан ?ч?гэйэ с?рдээх да?аны, хааты?калаах ки?и барытын к?л?ктээн кэбистэ. Арай ?лэбэр дуу, дьиэбэр дуу кэллин, оччо?уна хайдах кэпсэтэбин? Бука, сурук биэриэ?э, ханна эрэ тиэрт диэччилэр к??рэс гына т????хтэрэ. Оччо?о хайдах буолабын? «Иккис» оптуобу?унан олорор сирбэр, Сайсаарым диэки, айаннаатым. Ол и?эн, били, Ньурбачаа??а к?ск? кэлэн олорбут диссидиэн Твердохлебовы, киниэхэ Сахаров ойо?унаан кэлэ сылдьыбытын санаталаатым. «Бээрэ, оттон кэтээччилэр тиийэн кэллэхтэринэ тугуй?.. Били Юра биэрбит Солженицын «Один день Ивана Денисовича» диэн айымньылаах «Роман-газета» сурунаала остуолбар ???э сытар эбээт. Аны туран ол кинигэни бобуулаах диэбиттэрэ ээ». Хайдах эрэ куттаныах санаам кэллэ. Дьиэбэр чуга?аан и?эн к?рб?т?м, би?иги дьиэбитигэр сэргэстэ?э турар эмиэ икки этээстээх мас уопсай та?ыгар милииссийэ «уазига» уун-утары хайы?ан турар эбит. – ?ы, тугун т?ргэнэй?! – диэн эрэ хааллым. Олорор дьиэм диэн Новокарьернайга турар, уруккута устудьуоннар икки этээстээх мас уопсайдара. К?р?д??р да, к??к?л?й хостор. Икки хос икки арда ааннанан биирэ куукуна, биирэ утуйар хос буолан турара би?и кыбартыырабыт диэн буолар. Куукунабыт т?нн?гэ уонна киирэр аан кэккэлэ?э тураллар, онон хас ки?и киирдэ?ин-та?ыста?ын ахсын аан тыа?а ла?ыр?ыы турар. Дьиэбэр киирээт, бачыы?кабын у?ула биэрдим уонна соммун да устубакка утуйар хоспутугар т?нн?к анныгар турар ?лэлиир остуолбар батыччахтаан тиийэн, илдьирийбит «Роман-газетаны» харбаан ылан, остуолга кыстанан турар кинигэлэр, тэтэрээттэр т?гэхтэригэр астым. Оронугар сынньана сыппыт ийэм: – Хайа, бу туох буолан кэлли?? – диэн с?б?лээбэтэхтии са?ара-са?ара, туран аан хоско тахсан, к?н?ск? а?ылыгын сылытта. О?олор саадка сылдьаллар, ийэлэрэ ?лэтигэр, онон иккиэйэ?ин чэйдээтибит. Ийэм туох эрэ дьиэ та?ынаа?ыны кэпсиирин, дьо?ойон, «ыык» диэн сэ?ээрбитэ буола олордум да, санаам – аты??а. Биирдэ тыл ??рэхтээ?э, оскуола?а бииргэ ??рэммит уолум, Ба?ылайап Дьуурка, кэлэ сылдьан, ити Солженицыны быра?ан барбыта. – Ваня, бу – «Один день Ивана Денисовича». Ба?ар, аа?ыа диэн а?аллым. Ол эрэн, ки?и хара?а быра?ыллыбат сиригэр уура сырыт. Бу – Солженицын биир биллэр сэ?энэ. Ону к???ллээн та?ааран баран, аны бобон кээспиттэр. Эмиэ туохтара эбитэ буолла. Быра?ан кэби?иэхпин санаам буолбат, – Дьуурка ол «бобон кээ?эн» кинини т?б?ккэ т??эрбит кимнээхтэргэ эрэ ???ргэммит курдук, т?б?т?н эйэ?элэтэн кэби?э-кэби?э, эппитэ. Мин онно до?орум сэрэ?ин испэр к?лэ саныы-саныы: – Эс, ити кинигэ эмиэ туохтаах буолуой? Хааллар, хааллар. Хата, ?ч?гэйдик аа?ыам этэ. Ба?ыыба, – диэн кырыа-хоруо курдук эппитим да, хата, туох хайа иннинэ кистии о?устум дии. Массыына билигин да турара дуу? Ба?ар, баран хаалбыта буолуо? А?аан б?пп?т ки?и бы?ыытынан туран, т?нн?г?нэн та?ырдьаны к?р??лээтим. Массыына харыс да халбарыйбатах. ?гэспинэн ?лэлиир остуолбар тиийэн олорунан кэбистим. Остуолга кыстана сытар кинигэлэр, кумаа?ылар, сурунааллар быыстарыттан суруйа олорбут чинчийэр ?лэбинэн ыстатыйа харатын ороон та?ааран, иннибэр ууран арыйталаатым да, санаам хааты?калаах ки?иэхэ эргиллэ турар. – Баанньаа, мин «Чиэхэпкэ» бардым, килиэппин ылыам, ба?ар, эт тахсыбыта буолуо, – ис аан тыа?а «лап» гынна, онтон аны та?ырдьа тахсар аан тыа?а «ли?игир» гынна. Ийэм, ха?аайыстыбаннай суумкатын туппутунан, о?о курдук барыны бары сэргэ?элээбит хара?ынан тула-хала к?р?н чэмээрийэн, олорор т?нн?г?м аннынан аа-дьуо аа?а турда. Ити аата кини Чиэхэп уулусса?а турар ас ма?а?ыыныгар барда. Харахпар ийэм к?хс?н тобулу одуулаан олорор массыына лаампалара к?ст?н аастылар… Хааты?калаах ки?им бу киирэн кэлиэ диэн куттаммыт курдук ойон туран, кыбартыырам аанын и?иттэн хатанан «халыр» гыннаран баран, эмиэ олорунан кэбистим. Атын к?н эбитэ буоллар, тугу эмэ ?лэлээмэлии т??эн баран, хайы?арбын ылан, Чочур Мураан диэки тэбинэ туруохтаах этим. То?о эрэ кэннибин хайы?ан, «баар дуо?» диэбит курдук орон уонна та?ас ыскаабын икки ардыгар кыбыллан турар хайы?арым диэки кылап гынан ыллым. Мин билэрбинэн, ?с ки?и Саха сиригэр сыылка?а кэлэн олорбута. Твердохлебов – Ньурбачаа??а, биир физик – Кэбээйигэ, ?сс? биир ки?и – ???ээ Б?л?? Намыгар. Твердохлебовка Сахаров ойо?унаан кэлэн, к?рс?н барбыттарын истибитим. Уорганнар кэтии-маныы сылдьыбыттарын, суоппардар олордубакка аа?алларын ту?унан усках кэпсээн элбэх этэ. Кэбээйи ки?итин ту?унан кэпсээн эмиэ баар этэ да, ???-таамах курдук, соччо чуолкайа суох. Оччо?уна ол ки?и физика саамай т?р?т боппуруо?унан, квантовай физиканан, дьарыктанар. О?о эрдэхпиттэн кэрэхсиир, интэриэ?иргиир ??рэ?им. Ол аата бу ки?и Сахаров оскуолатын бэрэстэбиитэлэ буоларыгар тахсар. Оннук улахан ки?и бэйэтинэн кэлэн биэрэр. Хаарыаны, семинарга дакылааттаппыт, чэйдии-чэйдии кэпсэппит, сыыйа-баайа билсибит ки?и баар ини! Суруйар остуолум ким кэлэрин-барарын т?нн?г?нэн к?р?рг? анаан туруоруллубут курдук эбит. Хааты?калаах ки?им кэллэ?инэ да, олорор т?нн?г?м аннынан аа?ыа?а эбэтэр утары турар дьиэ у?а ?тт?ттэн тахсан, миэхэ уун-утары хааман кэлэн, дьиэ?э киириэхтээх. Ийэм кэллэ. Кырдьа?ас ки?и сылайбыт, маа?ын о?о курдук тугу барытын сэргэ?элээн к?р?н-истэн тахсыбыта суох буолбут, тугу эрэ санаан, ата?ын тумсун к?рб?т?нэн хааман налыахтаан ааста. «Бээрэ, ааным хатыылаах этэ дии!» диэн с??рэн тиийэн, ааным хатыырын т?л? тартым. Сотору ийэм киирэн, сонун у?улла. Атыыласпыт а?ын оннун булларан, т?тт?р?-таары хаамыталаата, мин истэрбэр-истибэппэр кы?аллыбакка эрэ м???ттэр: – Ити айылаах эти атыылыыллар, барыта у?уох, ылла?ым дии, хайыахпыный. Инньэ диэн толуону таах хаалларыам дуо. Айуу-айа. К?ннээ?и с?р?н ?лэтин толорбут ки?и бы?ыытынан ийэм, хоско киирэн, оронугар сытынан кэбистэ. Мин эмиэ туран, ийэм истибэтин диэн тыа?а суох ааны хатаан баран, кэлэн остуолбар олордум. Халлаан боруоран барда. Эмискэ биир улахан у?уохтаах ки?и т?ргэнник хааман и?эрэ к???ннэ. У?ун сиэрэй хааты?калаах. Кини! Тугу эмэ ?йд??-дь??лл?? охсуом иннинэ ки?им элэс гынан аа?ан хаалла да, аан тыа?а лип гынна. Мин олоппоспор хонос гына т?ст?м. С?рэ?им битигирии т?стэ. Хайыыбын? Ааны а?абын дуу, суох дуу? Хайдах кэпсэтэбиний, тугу кэпсэтэбиний? Ба?ар, отой да атын ки?и буолаарай?.. Ити икки ардыгар ааны то?суйдулар. Чуо би?иги ааммытын то?суйдулар. Улахана суохтук гынан баран кичэйэн, ылыннарыылаахтык. Быстыам дуо, аа??а тиийдим. То?о эрэ са?арбакка дьылыйан хааллым. Бука, ал?ас то?суйбут буолла?ына аа?ыа диэн эрэнэбин бы?ыылаах. Суох, син биир то?суйар. Онтон сибигинэйэ былаастаах са?а и?илиннэ: – Откройте, пожалуйста. Будьте мужчиной! Чахчы инньэ диэтэ дуо?.. И?иттим дуу, истибэтим дуу… Бээ, мин… «Кто там?» эбэтэр «кого надо?» диэн ыйытабын дуу? Харахпар дьиэм аанын супту одуулаан олорор «уазик» эмиэ к?ст?н кэллэ. Аан н???? турар ?т??кэн ки?и туох да ку?а?ан, кэтэх санаата суо?ун дьэ?кэтик ?йд??б?н эрээри, ааны тэлэйэн биэрдим да, ол ки?ини батыспытынан би?иги ??т тураан сып-сылаас дьиэбит и?игэр туох эрэ хара?а, кутталлаах, сидьи? к??с кутулла т????х курдук. Ол курдук аан хатыырын т?л?р?тэн, бу хааты?калаах, сылайбыт- элэйбит, сырдык, улахан ки?ини дьиэбэр ы?ыран киллэрэн кэпсэтиэхпин-ипсэтиэхпин ба?арар санаа уонна дьиэм, о?олорум, билигин тугу да билбэккэ утуйа сытар ийэм тустарыгар куттанар иэйиилэр охсу?уулара ?йб?н-санаабын ытыйа турдахтарына, эмискэ ки?и тэйэ хаамар тыа?а и?илиннэ. Барда! Мин т????м и?игэр туох эрэ бы?а барбытын курдук буолла. Эмиэ тас аан лип гыммытыгар ?йд?мм?т курдук т?нн?ккэ с??рэн тиийбитим, хааты?калаах у?ун ки?и бэрт дьулур?атык а?ыйахта ?ктээн, утары турар дьиэ кэннигэр с?тэн хаалла. Мин хара?а аан хоско таалан тура т??эн баран, к?х?тт?н соммун, бэргэ?эбин ылан кэттим, к?р?д??ргэ та?ыстым. Биир-икки м?н??тэ анараа ?тт?гэр мин санаабар туох эрэ кутталлаа?ынан туолан турбут курдук к?р?д??р кур бэйэтэ кубулуйбакка, имик-самык лаампаларын уотунан, марайдаммыт эркиннэринэн, кырааската барбыт кирдээх муостатынан к?р?стэ. Ааны аа-дьуо а?ан, та?ырдьа тахсыбытым, били «уазигым» фарата холбонон, ки?и хара?а саатыах курдук бу тыган турар эбит. Мин кими эрэ албынныах курдук утары турар дьиэ диэки аа-дьуо хаамтым, онтон дьиэ к?л?гэр тиийээт да, тохтобул диэки ыстанным. Ки?ибэр кэтиллэ т?стэхпинэ, киниэхэ тугу этэрбин да, киниттэн тугу ыйытарбын да бы?аарбакка, куоттарбат эрэ м?кк??ннээх, хара?аран эрэр уулуссанан ма?ыйан, «ахсыс» у?ук тохтобулугар с??рэн тахсыбытым, оптуобус соторутаа?ыта барбыт бы?ыылаах, кубус-кураанах. Хос бы?аарыылар: Орлов Юрий Федорович (1924, Москва) – биллиилээх чинчийээччи, физика-математика билимин дуоктара (1963). А?а дойду сэриитин кыттыылаа?а. 1953 сылтан ССРС Билим Академиятын атомы чинчийэр кистэлэ? лабораториятыгар ?лэлээбит. 1956 сыллаахха Н.С. Хрущев ССКП ХХ сийиэ?игэр о?орбут дакылаатын дь??ллэ?иигэ Сталины уонна Берияны буруйдаабыт, «социализм?а оло?урбут демократияны» туруорсубут. Ол кэннэ партияттан та?аарыллыбыт уонна кистэлэ? ?лэттэн туоратыллан, уурайарга к??эллибит. Армения ССР-тын Билим Академиятын член-корреспондена (1968). 1979 сыллаахха ити солотун быспыттар. 1976 сыллаахха Москва?а ки?и к???л?н туруула?ар «Хельсинки» б?л??? тэрийбитэ. 1977—1984 сылларга – хаайыыга, 1984—1986 сылларга к?ск? олорбут. ССРС Холбо?уктаах нациялар тэрилтэлэригэр бэрэстэбиитэлистибэтин ?лэ?итэ, АХШ-гар ?сп?й??ннээн тутуллубут Геннадий Захаровка атаста?ыллан уонна гражданствота бы?ыллан, 1986 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуустан та?аарыллыбыт. 1986 сылтан Америка?а олорор. Корнелль университетын профессора. СГУ физика?а-математика?а факультетын деканыгар чахчы кини кэлэ сылдьыбытын туо?улуур докумуон били??итэ суох. Егоров Иннокентий Герасимович (1935—2003) СГУ физико-математическай факультетын 1966 сыллаахха б?тэрбитэ. 1974 сыллаахха Ленинград университетыгар физико-математическай наука кандидатын солотун к?м?скээбитэ. 1977—1987 сыллардаахха СГУ математическай факультетын деканынан ?лэлээбитэ. Орто оскуола математика?а биэс учебнигын сахалыы тылбаастаабыта, сахалыы математическай термин тылдьытын о?орбута. ???с саллаат (Сирэй кэпсээн) Отуттан тахса сыл анараа ?тт?гэр букатын атын кэм, атын дойду эрдэ?инэ мин, с??рбэччэлээх уол ки?и, сайы??ы куйаас к?н Сайсары буор-сыыс уулуссатынан туохха эрэ ыксаан-бохсоон и?эн, киниэхэ кэтиллэ т?сп?т?м. Туох да суруга-бичигэ, кырааската да суох, онон-манан к??р?тт?б?т сиэмэн сыбахтаах таас туумба ?рд?гэр у?ун синиэллээх саллаат ха?ас илиитигэр аптамаатын умса тутан, у?а илиитигэр туох эрэ б?ч?х курдугу бобо харбаан, бэйэтэ умса н?р?йэн турара. Бу диэки ханан эрэ саха саллаатыгар пааматынньык туруорбуттар ??? диэни истэр этим, онон «ээ, ол кини буолла?а дии, хата, к?р?н аа?ыахха» диэн санаа кылам гыммыта. Онтон то?о эрэ эмискэ кыбыстар курдук буоллум, «ким эрэ одуулуура буолуо» диэбиттии у?а-ха?ас к?р?тэлээбитим, тулабар ыт охсор ки?и суох, онтон холкутуйбут курдук чочумча пааматынньыгы ?р? мы?аан тура т?ст?м. Кимий бу? Федор Попов дуо? Суох, маарыннаабат. Саатар, сахата да, нууччата да чуолкай биллибэт гына о?о?уллубут. Саха диэ?и били «антах харах, бэттэх мурун» диэх айылаах, нуучча диэ?и иэдэ?э олус кэтит. Бээрэ, бу Лонгиновынан и?эбин дии, оттон саллаат Лонгинов уулусса диэки хайы?ан турар. Лонгинов буолуо дуо? Суох, Лонгиновы хаартыскатынан билэбин, бэрт нарын м?сс??ннээх нуучча уола, бу лаппа томороон диэххэ с?п дь???ннээх уол турар. Уонна дьоруойу то?о умса туттан турар гына о?оруохтарай? Чэ, сахатынан саха, хата, баа?ынайдаах дуу… Испэр к?лэ да санаатым. Итинник араас санаалар киирэ-тахса о?устулар, онтон эргэ хапта?ын олбуорга «ул. Ильменская» диэн суруктаах тимир ньаалбааны к?р?н эрэ баран, бу диэки Ильменскэй уулусса эмиэ баарын саныы биэрдим. Уонна дьэ ?йд??т?м: ол аата Ильмень к??лгэ ?лб?т саха саллааттарыгар аналлаах ?йд?б?ннь?к та?ыгар кэлэн турар эбиппин. О?о?ук томороон. Ыксалынан о?о?уллубута биллэр. Били у?а илиитигэр тугу эрэ тутан турар диэбитим, сибэкки дь?рб?т? эбит. Бачымах курдук мас дьиэлээх Лонгинов икки, Ильменскэй икки бы?а охсу?ууларыгар, муннукка постамент дуомнаан баран, саллаат уолу туруору анньаат да, сонно тута умнан кээспит курдуктар. Оттон уол бэйэтэ хайа диэки хайы?ыан да бы?аарбакка, хайа диэки барыан да билбэккэ мунан турар курдук к?р??нээх. Пааматынньык та?ыгар таах тэпсэ?элээн тура т?ст?м, онтон баран испит ту?аайыым диэки саппарыйдым. Балачча тэйэн баран, кэннибин хайы?ан к?рд?м. Бу сырыыга, уолбун ха?аа??ыттан эрэ билэр курдук, уруургуу к?рд?м. Санаабар, таас уол: «Дьэ, ити. Тура т?ст?? уонна аа?а турду?…» – диир курдук. ?сс? тугу эрэ этиэхчэ да, ситэри эппэт. То?о эрэ туохха эрэ буруйдана санаатым. * * * Кыайыы быраа?ынньыгын остуола. – Доор, дьэ Иилмэн к??лгэ элбэх саха ?л?н турар. 500—600 кэри?э ки?и… – Би?иэннэрин к??л муу?унан атаака?а киллэрбиттэр. Ону ньиэмэстэр муу?у то?ута буомбалаан кээспиттэр. Онон ?г?с уол муус анныгар барбыт. – Дьаабы дии, хайдах оннук киллэриэххэ с?б?й? Соруйан буолуо. – Эс, туох «соруйана» кэлиэй. Сэриигэ оннук сыы?а-халты тахсар б??? буолла?а дии. – Иилмэ??э ?лб?т буойуннарга анаан ?йд?б?ннь?к о?орбуттара Сайсарыга турар дии. – Ээ, биир аптамааттаах саха уола тураахтыыр… – Ити хайдах эрэ пааматынньык дии. Суруга да, туга да суох. О?орор буолан баран ?ч?гэй со?устук о?оруохтарын! – Чэ, хата, итиччэ баарыгар ба?ыыба диэ! – ?сс? ол пааматынньыгы к?т?рээри гынар ???лэр дии. – Эс, ама. Ол кимиэхэ мэ?эйдиирин и?ин к?т?рээри гыналларый? – «Ку?а?ан» диэн. «Куорат к?ст??т?н алдьатар» диэн. – Дьэ, кырдьык, таах бульдозерынан к?рдьэн да кээстэхтэринэ к???л. Тугу булан ылыа?ый? – Эс, ама, тыыппаттар ини. Итинник туруо?а. Дьи?эр, итини ?ч?гэйдик суруктуохха-бичиктиэххэ наада. Турар сирэ да хайдах эрэ. Хата, уоттаах сэриигэ кыайыыны у?ансыбыт саха саллаатын ту?угар ?р??мкэбитин к?т???????! * * * Ильменскэй уулусса Лонгиновка киирэр муннугар чуга?аатым да, уолбун к?р? биэрэбин. Оччо?уна, били ма?найгы к?р??бэр ??скээбит туохтан эрэ буруйданар курдук муокас иэйии дуу?ам т?гэ?иттэн к??рэйэн тахсар. Куорат бу муннугар сыл ба?ыгар-ата?ар биирдэ эмэтэ охсуллабын. Тиэтэйэр буоллахпына аа?а турабын уонна иннэ курдук кэйэр ити иэйиибин атын санааларынан суурайа сатыыбын. Ардыгар чуга?аан тохтуу т??эбин уонна, тугу эрэ булан ылыах ки?иэхэ дылы, саллаат томороон м?сс??н?н сирийэн одуулуубун. ???ст?к дь?кк?чч? туттан турар уол би?игини барыбытын туох эрэ диэн буруйдуура ?т? к?ст?р эрээри, кини тугу да са?арбат. Эмиэ «ким эрэ одуулуура буолуо» диэх курдук кыбыстар санаа хантан эрэ к??рэйэн тахсар. Ба?ар, ол и?ин буолуо, у?уннук турбакка аа?абын. Биирдэ «саллааты ылан кээспиттэр» диэн кэпсээни и?иттим. Ол кэнниттэн эмиэ били муннугунан аа?ан и?эн илэ харахпынан к?р?н итэ?эйдим: постамент турар, саллаат суох. Ханна илдьэн бырахпыттара биллибэт. Абара санаатым да, хайыамый? Бу уулуссанан к?ннэтэ аа?ар с????нэн ки?иттэн туох да уратыта суох кыра ки?ибин, саллааты ?р???йэр, ч?л?гэр т??эрэр кыа?ым суох! Ону хайдах о?орору да билээхтээбэппин! Онтон «саллааты отой суох гымматахтар, к???рб?ттэр эрэ, илдьэн, ханна эрэ атын сиргэ туруорбуттар» диэн сонуну истэн баран, били абара санаабытым хаптайарга дылы гынна. Чэ, хата, баар эбит диэх курдук санаатым. Ол гынан баран, т?гэнэ кэллэ да, бу маннык буолуо суохтаах диэбит курдук, ки?ини аалар санаа дуу?ам хайа эрэ муннугар олохсуйан хаалла. * * * Биирдэ, уопсастыбаннай ?лэ бы?ыытынан, илии баттаа?ын, хомуйа сылдьан, бэтэрээннэр тэрилтэлэрин к?рд??т?м. Бэтэрээннэр ?р?с пуордун диэки хонтуоралаахтар диэн буолла. Айаннаан тиийбитим, саллааппын ол хонтуора дьиэтин аанын та?ыгар тиэйэн илдьэн туруоран кээспиттэр, киэргэтэ сатаабыттар бы?ыылаах, кы?ыл к?м?с солотуу кыраасканан соппуттар. Уолум ???ст?к умса туттан туран, этэр курдук: «Миигин манна дьон кэлбэт-барбат сиригэр а?аллылар. То?о эрэ дьонтон тэйитэ, са?ыара сатыыллар. То?о? Мин туох буруйу о?ордум?! Эбэтэр миигиттэн кыбыстар буоллулар дуу? Уоттаах сэриигэ баран умсубут до?отторум сырдык кэриэстэрин то?о харыстаабаккытый? Кинилэр э?иги дьоллоох олоххут ту?угар тыыннарын толук уурбуттара буолбат дуо? Ама топпуккут, туолбуккут и?ин… Билэбин, эн миэхэ туох да диэн хоруйдуур кыа?ы? суох. Ол эрэн, мин бэриниэм суо?а, син биир санаабын толоруом!..» Саллаат уол салгыы тугу этиэй диэбиттии кыл т?гэнэ тохтоон ылабын. Кини са?арбат. Мин салгыы барабын. * * * Эмиэ Кыайыы к?н?н остуола. Остуол хотойорунан ас-??л. Кэпсэтэн-ипсэтэн к?бдь??р??. – Дьэ, сарсын параакка сылдьыахха наада! О?онньоттор эрэйдээхтэр отой а?ыйаатылар. Мантан инньэ параакка кыттар да кыахтара суох буолан барыа. – Бэтэрээннэри билигин хаамтарбаттар ээ. Массыына?а олордоллор. – С?п буолла?а дии… А?ыйах сыллаахха диэри уордьаннарын, мэтээллэрин килэччи анньынан баран хаамаллара к?р?рг? ?ч?гэй да буолара. – Ити сэрии элбэх ки?ини сиэтэ. Ким билэрий хас саха сэриигэ ?лб?т?н? – Оттон, чэ, бы?а холоон, Саха сириттэн барыта алта уон икки ты?ыынчаттан тахса ки?и барбытыттан отут биир ты?ыынчата сэрии толоонугар охтор, онтон ?ксэ сахалар… Баа?ыран, инбэлиит буолан кэлэн, кылгас ?йэлэммит эмиэ олус элбэх. – То?о элбэ?эй, до?ор? Ол оччотоо?уга саха ахсаана хас буолуой? – Мин билэрбинэн, 1939 сыллаах биэрэпис т?м?г?нэн саха ахсаана, чэ, 230 ты?ыынчаттан эрэ тахса. – Мин соторутаа?ыта Шафаревич кинигэтигэр «на войне погиб каждый пятнадцатый русский» диэн аахпытым дии! Бээрэ, аа?ан к?р??ххэ эрэ. Доор, «каждый восьмой» саха сэрии толоонугар охтубут эбит буолбат дуо? – ?сс? тыылга ?лб?кк?н эбиий? Онту? отой ба?аам. – Соторутаа?ыта Ньукулай Махсыымап биэриитигэр биир ки?и этэр этэ: «Сэриигэ уонна тыылга ?лб?т саха ахсаана холбоон а?ыс уон а?ыс ты?ыынча» диэн. – Ээ, ол На?аар Дьаакынап дии. Экэнэмиис. Киниэнэ чопчу буолуо. – Ок-сиэ, адьас саха а?аара суох буолбут эбит буолбат дуо? – Чэ, ?с гыммыт биирэ да буоллунууй! Ки?и ?й?гэр букатын баппат! – Ити айылаах ?л?гэр кэнниттэн ?сс? омук аатыран, буруо та?аарына сатыы олордохпут дии. – Мин санаабар, сэрии кэмигэр хоргуйан ?лб?ттэргэ туох эрэ ?йд?б?ннь?к баар буолуохтаах эбит… – Ол хайдах? – Дьэ билбэтим… Скульптор эбитим буоллар, этиэм этэ. – Дьи?эр, сэрии са?ана тыылга ?лэлээбит о?онньотторго-эмээхситтэргэ, о?олорго, дьахталларга, хоргуйан ?лб?ттэргэ холбуу туох эрэ ?йд?б?ннь?к баар буолуон с?п этэ… – Уолаттар, били Ильменскэй уулусса?а саллаат уол турбута, онтубутун мэлиппиттэр дии. – Куорат былаастара к?рдьэн кээспиттэр дуо? – Баар, баар. К???р?н кэбиспиттэр. Бестужев-Марлинскайга. Бэтэрээннэр ол дьиэ?э ыстааптаналлар. Онон бэйэлэрин тастарыгар куоттараахтаабыттар. – Дьэ, кэм буолан истэхпит. – Туспа сэрии… – Ээ, сэрии кэнниттэн сэрии. * * * Эмиэ хас да сыл ааспыта. Мин олорор сирим уларыйан, ?лэбэр Ильменскэй уулуссанан кэлэр-барар буолбутум. Биирдэ эмэтэ сатыылаатахпына, били кураанахсыйбыт муннугунан аа?ан и?эн, аптамааттаах уолбун саныы биэрэбин. Харахпар кини умса туттан с???д?йэн, дьиппиэрэн турара к?ст?н кэлэр. Биир саас Ильменскэй уулусса куорат кытыытын диэки ?тт?гэр эргэ мас дьиэлэр к?рдь?лл?б?т миэстэлэригэр туох эрэ ?лэтэ са?аланна. Кумах, гравий куттулар. Кытыытын бетон модьо?олоотулар, онно намы?ах тимир к?р?? о?орон олортулар. Туох эрэ скверэ буолар буолла бы?ыылаах. Итинник ?лэ?э ?р??т?н омук дьоно ?лэлээччи. Бу сырыыга барыта саха уолаттара молору?а сылдьаллар, онон ордук интэриэ?иргээтим. Кинилэри паапка тутуурдаах тойонну?у мо?уоннаах дьон салайар курдук тутталлар-хапталлар, с?м?йэлэринэн ол-бу диэки ыйа-ыйа, тугу эрэ соруйаллар, онтон омук массыынатыгар олорон баран хаалаллар. Оптуобу?ум ити сиргэ чуга?аата да, кы?аста?а-кы?аста?а к?р? сатыыбын да, уолаттар тугу о?оро сылдьалларын кыайан бы?аарбаппын. Биирдэ муус устар б?т??т?гэр, сааскы ылаа?ы к?н киэ?эриитэ, ?лэбиттэн эрдэ тахсыбычча, дьиэм диэки сатыы хааман истим. Бадараан куура илик буолан, онон-манан бы?алаабакка, Ильменскэй кытыытынан чалба?ы-бадарааны кыйа сатыы и?эбин. Били сиргэ чуга?аан и?эн, дьэ, ?ч?гэйдик чинчийэн, к?р?н аа?ар санаа киирэн, уулусса ха?ас ?тт?ттэн у?а ?тт?гэр туораатым. Сквер т?гэ?игэр улахан эркин о?о?уллубут, оттон ол эркин у?а ?тт?гэр пааматынньык к?ст?р. Бай, «били уолум» бу кэлэн турар эбит дии! ?эй-эбэтээ, ол аата бу сквер Ильмень к??лгэ охтубут саха саллааттарыгар ананан о?о?уллубут эбит дии! Таайыахха да баар эбит. Дьэ, хата, бу ?ч?гэй буолаарай! Чуга?аан к?рб?т?м, кырдьык, таас эрки??э Ильме??э ?лб?т саха саллааттарын ааттарын суруйан бачыгыраппыттар, аптамааттаах уолум бииргэ сэриилэ?э сылдьан охтубут до?отторугар сибэккилээх кэлэн турар курдук эбит. Мин б?т? бэрдэрдим, хас да сыллаа?ыта с?тэрсэн баран умна сыспыт чугас до?орбун к?рс?б?т курдук ??рд?м. Бу ааспыт ??т тураан т??рт уонча сыл тухары, уолум дойдуларын к?м?скээн охтубут до?отторун ту?угар би?игини – с?рэ?э суох, умнуган-тэмнигэн, тымныы с?рэхтээх, барыга барытыгар ээл-дээл сы?ыанна?ар буолан хаалбыт дьону – кытта м?кк??эн-м?кк??эн, эти?эн-охсу?ан, сэриилэ?эн ылбыт лоскуй сирин аны кимиэхэ да биэрбэт, до?отторун к?м?с ааттарын кимиэхэ да тыыттарбат булгуруйбат кытаанах санааны ылынан турара. Бу сырыыга уолбун букатын атын харахпынан к?рб?т?м. Кини уоттаах сэриини ортотунан аа?ан, уода?ыннаах ?ст???? умсаран, дойдутугар тыыннаах эргиллэн кэлэн баран, ?сс? уода?ыннаах ?ст???? – кырдьыкка сымыйаны былаан, ?р???-хараны ?лт? булкуйан, ?т??н? умуннара, м?к?н? ?ксэтэ турар амырыын адьынаты – утары ?л?р-тиллэр кыргы?ыыга киирэн кыайбыт этэ. Уолум ?р сылларга сорук о?остон турууласпыт санаатын сити?эн к?хс? кэ?ээбит, холкутуйбут дь???ннээ?э. Ол онтон кини ?сс? ордук к????рб?т, инникигэ эрэмньилээх к?р??нэммит этэ. Мин оргууй тэйэн, дьиэм диэки хаампытым. Ити т?гэнтэн ыла санаам куоратыгар саха тыйыс уола харабыллаах Кыайыы кыракый толооно олохсуйбута. Т?лк? т?стэниитэ (Сирэй кэпсээн) Эдэр эрдэхпинэ биир дьикти т?бэлтэ буолбута. Ха?ан да к?рб?т?х-истибэтэх ки?им, эмискэ тиийэн кэлэн, мин тус олохпор киэ? аартыгы тэлэйэн биэрэн баран с?тэн хаалбыта. Бука, остуоруйа?а эрэ оннук буолара буолуо. Оло?ум тухары ол таабырыны таайа сатаабытым да, алта уон сааспар чуга?аан баран биирдэ ол дьикти т?бэлтэ кистэлэ?ин арыйбытым. * * * Новосибирскай университетын математика?а салаатын б?тэрээри сылдьар кэмим. Акилов профессорга дьупулуом ?лэ суруйабын. Аспирантура?а хаалыахпын ба?арабын да, салайааччым туох да диэн бы?аарыылаа?ы эппэт, ыйытыахпын «аны суох диэн кээ?иэ» диэн куттанабын. Чэ, оннук ылбат-биэрбэт икки ардынан сылдьабын. Бука, муус устар ортото буолуо. Биир сарсыарда ороммор кэтэх тардыстан сыттахпына, ааны то?суйан тобугураттылар. Тура эккирээн, ааммын арыйбыппар биир дьо?ус у?уохтаах, хаалтыстаах, сэлээппэлээх саха ки?итэ хо?ум ортотугар биирдэ баар буола т?стэ. – Дорообо. Эн Шамаев Иван диэ??ин дуо? – Ээ, мин. Дорообо. Бада?а, ки?им уурбут олоппоспор олоро да барбата?а. – Мин Романов Петр Аполлонович диэммин, Дьокуускайтан сылдьабын, тыа ха?аайыстыбатын научнай-чинчийэр институтугар ?лэлиибин. Кандидат сельскохозяйственных наук. Эн ааккын, олорор хоскун ??рэнэр факультеты? деканатыттан биллим. Сыана? ?ч?гэй эбит. Уонна Макарова Зина диэн кыыс химическэй факультекка ?ч?гэйдик ??рэнэр эбит. Эн аспирантура?а хаалыаххын ба?арбаккын дуо? Мин со?уйан хааллым. – Оттон… аспирантуралаабыт ки?и бэрт буолуо этэ. – Ону научнай салайааччыгын кытта кэпсэтти? дуо? – Суох. – Кини ким диэний уонна кинини сарсын хайдах к?рс??хп?н с?б?й? – Глеб Павлович Акилов диэн. Кини математика институтугар ?лэлиир. Сарсыарда уонтан отделга баар буолааччы. Ол хос н??мэрэ, ээ… икки с??с отутус. – С?п. Мин математика института ханна баарын билэбин. Сарсын уон биир чааска ити этэр хоскор тиийиэм. Бэйэ? эмиэ баар буолаар. Ки?им эргийдэ да, тахса турда. Мин хо?ум ортотугар даллайан туран хааллым. Дьэ, дьикти. Туох дьикти ки?итэй? Ха?ан да манныкка т?бэспитим суох. Туохтан тууралаах, хантан сыдьааннаах ки?и буолла?ай диэн т?б?б?н сынньа сатаатым да, кыайан тобулбатым. * * * Дьикти ыалдьыт барбытын кэннэ, «бу аата тугуй?» диэбит курдук, тура-олоро т??эн баран, соччо туох да улахан толкуйа суох, остуолга бырахпыт кумаа?ыларбын, научнай сурунаалларбын дипломаккабар уктан, халта? соммун кэтэн, та?ырдьа та?ыстым. Халлаан хайыы ?йэ сылыйан, т??н б???йб?т чигди хаар ирэн, ууламмыт, ки?и бачыр?аччы ?кт??р буолбут. Бэ?э?ээ??и курдук ?йд??б?н, Михаил Андреевич а?аардас ийэлээх, а?ата суох, сэтти?и б?тэрбит ?с уолу тэрийэн, Академгородок физмат оскуолатыгар ??рэтэ ыыппытын. Оччотоо?уга оскуола, дьиэтэ суох буолан, байыаннай училище дьиэтигэр ?рд?ттэн олорон ??рэхпитин са?алаабыппыт. Дьиэбитин ахтан б??? буоларбыт. Кы?ы??ы, сайы??ы у?ун ?р?б?ллэргэ ийэлэрбитин, до?отторбутун к?рс? дойдубутугар айанныырбыт ?ч?гэй да буолара! Кэлин физмат оскуоланы университет та?ыгар туппуттара. Суолум оскуола дьиэтин уонна интэринээт икки ардынан аа?ара. Билигин да онно са?а к?л??нэ ыччат, б?т?н Сибииртэн хомуллан кэлэн, ??рэнэ олордо?о. Т?р?лк?й нуучча о?олорун быы?ыгар биир эмэ саха о?ото, эмиэ урукку би?иги курдук, кылайа сылдьара буолуо ээ. Оскуоланы аа?ан, кыра сыыры дабайан, ойуурга киирэбин. Би?иэхэ, бэ?ис куурустарга, са?а дьылтан бэттэх лиэксийэ, сэминээр суох, а?аардас дипломнайбынан дьарыктанабын. ?лэм улахан ?тт?н эрдэ б?тэрбит курдук сананабын, билигин ону-маны эбэ-саба сатыыбын, чочуйабын. Барыта этэ??э буолан баран, биир санаа кэрбиир – инниким чуолкайа суох, ым-тым. Аспирантура?а хаалыахпын ба?арабын да, салайааччыбын кытта кыайан кэпсэппэппин. Кини бэйэтэ миэхэ туох эмэ диэрэй диэн кэтэ?эбин да, мэлигир. Уонна, бы?ата, хайдах эрэ… Кини миэхэ салайааччы бы?ыытынан чопчу сорук туруоруохтаах этэ да, б?г???н туох эрэ олус киэ? соруда?ы биэрбитэ. Ол онтон бэйэм, ыган-ыган, садаача курдугу та?ааран суоттаабыппын «дипломнай ?лэм» дэнэ сылдьабын. Бэйэм ол ?лэни туох эрэ к?дь??стээх курдук да к?рб?пп?н, салайааччым да ?ч?гэй-ку?а?ан диэн быстыбат. Михаил Андреевич суруйа сылдьыбыта: «Хайа, Ваня, аспирантура? бы?аарылынна дуо?» – диэн. Хоруйдуур сурукпар, эгилитэ-бугулута суох «били??итэ биллэ илик» диэтэ?им дии. Соторутаа?ыта, арай, т?л?п??н?нэн кэпсэтиигэ ы?ырык кэлбитэ. Ийэм ы?ырда?а буолуо диэн тиийбитим, Михаил Андреевич буолан со?уппута. Эмиэ аспирантурабын ыйыппыта. Туох диэмий, эмиэ «бы?аарылла илик» эрэ диирбэр тиийбитим. Сырыы аайы «дьэ, б?г?н хайаан да кэпсэтиэм, хайа му?ун, бы?аарынарга с?п буолла» диэн о?остон ахан тиийэбин. ГП, ол аата Глеб Павлович ?лэтигэр кэллэ да, Кутателадзе хантан эрэ с??рэн кэлэр, онно эбии ким эрэ баар буола т??эр, дьэ, табаахтыы-табахтыы, к?лсэ-к?лсэ ону-маны кэпсэтэн бараллар. Аны туран, кинилэр ырытар тиэмэлэрин ?кс?н ?йд??б?пп?н, тыл да кыбытар кыа?ым суох. Тугу эмэ ?йд??р?м да буоллар, устудьуон уол туох диэн мээнэ са?арыахпыный? Онон истибитэ буола олоробун, олоро сатаан баран, бибилэтиэкэ аа?ар саалатыгар дь?гдь?р?йэбин. Хата, ити билигин дьикти ки?и кэлэн барда дии… Ол гынан баран, Арамаанап Акиловы кытта хайдах кэпсэтиэн с?б?н кыайан ?йб?р о?орон к?рб?т?м. Итинник ону-маны эргитэ саныы истэхпинэ, бэстэр оройдорунан бэркэ билэр киэ? дьиэллигэ?им арыллан кэллэ. Билигин институттар куба ма?ан дьиэлэрэ дьэндэс гыныахтара. Институппар киирэн ма?най отдел хо?ун ???й? сылдьыам, онтон бибилэтиэкэбэр олоруом этэ. * * * Сарсы??ы к?н ??ннэ. Идэбинэн уону аа?ыыта институппар тиийдим. Бибилэтиэкэ?э олорбохтоон баран, уон биир чаас чуга?ыырын диэки отделга киирбитим: ?гэс курдук, ГП баар, кини тула икки-?с ки?и тура-олоро сылдьан тугу эрэ ырыталлар, м?кк??эллэр. Бэ?э?ээ киэ?э уопсай дьиэ аптамаат-т?л?п??н?ттэн Глеб Павлович дьиэтигэр эрийэн: «Саха сириттэн сылдьар биир ки?и эйигин к?рс?н кэпсэтээри гынар», – диэбиппэр, о?онньорум тугу да туо?уласпакка эрэ, судургутук «ради бога» эрэ диэн кээспитэ. Иллэ? олоппо?у ылан, муннук булан олорунан кэбистим, дьонум кэпсэтиилэрин истэ-истэ сэмээр кэтэ?эбин. Лоп курдук уон биир чааска, ??т-?кч? бэ?э?ээ??и курдук, тыастаахтык то?суйан лобугураттылар. Манна ааны то?суйдахтарына да, сэрэнэн тобугуратар идэлээхтэр, онон бары «бу туох ааттаах кэллэ?!» диэбит курдук со?уйан, аан диэки мэлэс гыннылар. Аан тэлэллэ т??ээтин кытта Петр Аполлонович киирэн кэлэн, ха?ан эмэттэн билэр курдук, чуо Глеб Павловичка илиитин уунна. – Здравствуйте! Вы Глеб Павлович? Глеб Павлович, ленинградец, култуура бы?а сиэбит ки?итэ, туран то?хос гынна, илиитин уунан дорооболосто. – Добрый день! Я вас слушаю, – илиитин нэлэс гыннаран, Петр Аполлонови?ы олорто, о?онньору тула ?м??р?сп?т дьон ?рэл гыннылар. – Петр Аполлонович Романов, кандидат сельскохозяйственных наук. Я к вам с просьбой. Петр Аполлонович «ытыктабыллаах Глеб Павлови?ы Саха сирин науката сайдыытыгар бэйэтин кылаатын киллэрэригэр» ы?ырда, ол ту?угар миигин, бу Иван Шамаевы, аспирантура?а ылан, математика?а наука кандидатын бэлэмнииригэр к?рд???н, мунньахтаан эрэр ки?и курдук бэрт кимиилээхтик этэн-тыынан добдугуратта. Глеб Павлович с?б?лэ?эр курдук кэтэ?э эрэ кэ?и?ниир, ачыкыта килбэ?ниир. Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «Литрес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596238&lfrom=688855901&ffile=1) на Литрес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.