С?д? ки?и Багдарыын С?лбэ

С?д? ки?и Багдарыын С?лбэ Л. в. Иванова Кинигэ?э саха омук тумус туттар ки?итэ М.С. Иванов-Багдарыын С?лбэ норуотун ту?угар ?лэлээбит ?лэтин, хорсун оло?ун, дьонун-сэргэтин ту?унан сонун суруйуулар, олук тыллара, араас кэм?э суруйбут ыстатыйалара, алтыспыт дьонун ахтыылара т?м?ллэн киирдилэр. Кинигэ аа?ааччы киэ? ара?атыгар ананар. В издание вошли статьи и мемуары, касающиеся жизни и деятельности выдающегося сына якутского народа, внесшего неоценимый вклад в развитие Якутии, ее истории и топонимики М.С. Иванова-Багдарыына Сюлбэ. Книга предназначена для широкого круга читателя. С?д? ки?и Багдарыын С?лбэ К?нн?к Уурастыырап Багдарыын С?лбэ, С?рдээ?ин ??рд?м: Б??л????? т??лбэр Эйигин к?рд?м. Эр бэрдэ ки?и, Эриэккэс ?лэ?, Кэскилин и?ин Махталбын ыл, эн. Норуоппут ?лб?т, ?р?г?й ?й? Дьабы??а к?пп?т, Тылыгар с???р. Муударай дьоннор ?йд??ллэр ону. Булаллар олор Дуо?уйуу дьолун. ?г?с сир аатын ??рэтэн билии — Кэс тылбыт баайын Кэ?этэр эбии. Итэ?эй, эрэн, Этэрбин истэн: Аа?ааччы? кутун Тутуоххун тутту?. Алта уон сааскын Астыктык туоллу?, Эн сэмэй ааккын Сэ?ээрдэр буоллу?. Кэлэр да кэм?э Дьоллоохтук олор. Туолуохтаах мэ?э Ба?а?ын толор. «Нам надо беречь имена людей, которые составляют гордость, цвет нации».     М.Е. Николаев,первый Президент Республики Саха Аан тыл Багдарыын С?лбэ ту?унан матырыйаалы хомуйан, холбоон, кинигэ бэлэмнээн та?аартарар санаа бу с?д? ки?ибитигэр аналлаах кинигэ ама к?н б?г???э диэри суох дуо диэн санааттан ??скээбитэ. Онтум, хата, Михаил Спиридонович ?сс? бу олоххо баарыгар, 80 саа?ын туоларыгар, кини ??рэнээччилэрэ – педагогическай наука кандидата У.Ф. Кондакова, Е.Р. Алексеев, С.П. Григорьев олус исти? ахтыылардаах кинигэни ытыктыыр учууталларыгар бэлэмнээн бэлэх ууммуттар эбит. Бу «Саха киэн туттар дьоно» серия?а 2008 с. тахсыбыт «М.С. Иванов-Багдарыын С?лбэ» диэн кинигэ, хомойуох и?ин, республика?а киэ?ник тар?амматах. Ол гынан баран, Багдарыын С?лбэ курдук, ки?иэхэ эрэ бэриллибэт баай ис хо?оонноох, эндирдээх оло?у олорон ааспыт, хорсун санаалаах, с???мэр ?лэ?ит ки?и ту?унан суруйуу биир кинигэ?э баппата биллэр. Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын С?лбэни тыыннаа?ар т??? да к?рс?бэтэ?им, тылын-???н эт кулгаахпынан истибэтэ?им и?ин, кини биэрбит интервьюларын, ыстатыйаларын уонна суруйбут ?лэлэриттэн аахпыт буоламмын, хайдах эрэ бу ураты дьыл?алаах, олоххо инники хардыылаан испит ки?ини кытта алтыспыт курдук сананным. Михаил Спиридонович улаханнык ытыктыыр учуутала профессор Г.П. Башарин буолар. Георгий Прокопьевич ту?унан кини кэргэнэ К.И. Платонова-Башарина эппит бу тыллара Багдарыын С?лбэ?э толору с?п т?бэ?эллэр: «Ты был мужественным, честным, справедливым во всем. Ты сердцем и душой любил родной народ, которому посвятил свой труд, любил его культуру, страстно любил Родину – Якутию, ее природу, глубоко, искренне любил Россию, русский народ… Народ твой не забывает тебя, чтит, ценит, любит, считает своим достойным сыном». Кинигэ тахсыытын ?й??б?т «Айар» кы?а дириэктэригэр А.В. Егоровка, эбии ?б?лээ?ининэн к?м?л?сп?т Ньурба улуу?ун ба?ылыгар А.М. Иннокентьевка, социологическай наука доктора, профессор У.А. Винокурова?а, суруйааччы Прокопий Чуукаарга, филологическай наука кандидата Багдарыын Ньургун С?лбэ уолугар, Ньурба улуу?ун Н.Т. Степанов аатынан Чаппандатаа?ы фольклор-литература т?мэлин салайааччытыгар Т.Д. Сидорова?а, Михаил Спиридонович ту?унан ахтыы биэрбит дьо??о, ??рэнээччилэригэр, аймахтарыгар махтанабын. К?нд? аа?ааччылар! Бу кинигэ э?иэхэ Багдарыын С?лбэлиин исти? сэ?эргэ?ии, кини ча?ылхай оло?ун сэгэтэн к?р??, кинилиин алтыспыт дьону кытта и?ирэх кэпсэтии буоллун.     Л.В. Иванова,     СР култууратын туйгуна У.А. Винокурова, социологическай наука доктора, профессор Киирии тыл Сырдык с??рээн ча?ыла «Багдарыын» диэн тыл суолтата сырдык, ыраас, оттон «С?лбэ» – с??р?к, с??р?г?рдэр. Ол аата Михаил Спиридонович Уйбаныап бэйэтигэр «Сырдык С??рээн» диэн ытык ?б?гэлэрин ааттарыттан талан, та?ан ааттаммыт дири? суолталаах аатын тыыннаа?ын тухары дьо?уннаахтык бигэргэппит. Кэнчээри к?л??нэ сахаларга сырдык с??рээн буолан ?йд?р?н-с?рэхтэрин ыраастыы, саха аата сыдьаайа сырдыыр суола, билиигэ-к?р??гэ утаппыты ханнарар, илгэлээх с?мэ?ин буолан, т?р?т Ийэ сири иччилиир ситим с??р?г?н тобулар анала дьыл-хонук ааста?ын аайы улам к????рэн и?эр. Багдарыын С?лбэ оло?ун тыыннаах туо?улара бу кинигэ?э мунньустан кини Саха омук дьыл?атыгар тобулбут, туруорсубут сырдык с??рээннэрин холбоон баара?ай тардыылаах, улуу э?силгэннээх ?й-С?рэх саха?а ??ск??р туо?утунан Багдарыыны – саха дойдутун тыынын, саха тылын, оло?ун майгытын, айар айылгытын, дьо?ун ыччатын ??рэтэр, иитэр уратытын, дьыл?атын анаарар ?йэлээ?и арааран к?р??т?н, к???лгэ, эйэ?э тарды?ыытын, к?ннээ?игэ кэскиллээ?и туту?арын – кыра?ы таптыыр с?рэхтэр этитиилэринэн Багдарыын С?лбэ Айыы тыынын тилиннэрдэ. Аны кини тыыннаахтар кэккэлэригэр ?р?? баар буолуо. Бу кинигэ?э саха т?р?т интэлигиэнин, Багдарыын С?лбэни, ытыктыыр, кини т?л?нн??х с?рэ?иттэн уот сахпыт, киниэхэ к????гэр к??с эппит, тирэх, т??рэх, тирээбил буолбут, дьулу?ууларын салгыы сайыннарбыт, сиппэтэ?ин ситиспит биир санаалаахтара ураты сырдык эйгэ буолан иилии эргийэллэр. Кинигэ тутула эриэккэс. Аан бастаан хайдах «Саха буоларга» Багдарыын С?лбэ ыал а?ата, учуутал, директор, чинчийээччи бы?ыытынан такайбыта араас ?тт?ттэн сырдатыллар. «Уолаттарын сарсыарда сыллаан туруортуур амарах а?а», «Ханна да тиий, Михаил Спиридонович Иванов тапталлаах, махталлаах ??рэнээччилэрэ Саха сирин хайа ба?арар муннугар элбэхпит», «1600-тан тахса диплом?а «М. Уйбаныап» диэн илии баттаан туттарбыта». Маны сэргэ кини сир-сир аайы билсэр-к?рс?р сир т?нн?гэ дьоннордоох буолан, республика сирин-уотун, олохтоохторун кытта ыкса ситимнээх этэ. Сунтаарга кэлбитигэр тэрийээччи «Испии?эги туттаран кэбистэ. Багдарыы??а уонча ки?и уочараттаабыт, дьиэлэригэр илдьэн хоннороору, ыалдьыттатаары». Уларыта тутуу кэмигэр, Саха Республикатын тэрийии, саха к???л?н ту?угар киирсии былдьа?ыктаах кэмнэригэр кырдьыгы ?р? туппут Багдарыын С?лбэ, саха омукка к??стээхтик дьайар биллиилээх учуутал, чинчийээччи буолан, Саханы Саха дэтэр у?уктуу хамсаа?ыннарын т?л?нн??х Тыл иччитэ буолбута. Биир санаалаахтары учуутал бы?ыытынан т?мэр дьо?ура с??кэнник ту?алаабыта. Дьи?нээх Учуутал – оло?ун устата ?р?? учуутал. Ону, холобур, Ньурба эмиэ биир сытыы ньургуна, ленинец Е.Е. Алексеевы кытта биир санаанан, сахабыт ту?а диэн бииргэ буолбуттарын Егор Егорович бэлэхтээбит автографтара бигэргэтэллэр. Эмиэ биир оннук туспа суоллаах, булгуруйбат дьулуурдаах М.П. Алексеев-Дапсыны кытта к??стэрин холбообуттара бы?аарыылаах суолталаммыта: «Багдарыын ту?унан 1980-с сыллар са?аларыгар «Бастакы топонимист» диэн «Эдэр коммунист» ха?ыакка ыстатыйа суруйбутум. Ол ?сс? бэйэбит сирэй билсэ иликпитинэ суруйбут буолуохтаахпын. Кинини бэйэтин хойут к?рс?б?т?м. Мин норуоппар туох эмэ ку?а?ан буолаары гынна?ына тыас биэриэхтээхпин, мантан сэрэни? диэн. Ол и?ин Дапсы диэн ааты ылыммытым». Багдарыын С?лбэ хотугу тиит курдук эриллэн-мускуллан баара?ай, с??кэн к??с буолан ыспыт ?н?гэстэриттэн тэ?кэ тыа ??нэн та?ыста – «Багдарыынабыстар» кэккэлэрэ. Кинилэргэ ту?аайан кинигэ б?тэ?ик салаатыттан Михаил Спиридонович чи?, чуо-бааччы куола?а субу баардыы и?иллэр: «Элбэх ??рэнээччилэрдээхпинэн, к?м?л???ннэрээччилэрдээхпинэн киэн туттабын, ??рэбин», «Убаизмтан аккаастаныахтаахпыт!», «Хайаан да ки?и буолуохтаахпын, олохпун тэриниэхтээхпин диир ?й тиийбэт буолан хаалла», «Саха т?? былыргы баай историялаах омук. Колониальнай империя?а олорор кэм?э а?ыйах ахсааннаах кыра омук историята ха?ан да ки?илии ??рэтиллибэт», «Промышленноска, баайбытыгар, ыллыбыт да, к?н сарсын ха?аайын буолар кыахпыт суох. Итини би?иги ?р сыллаах дьаныардаах, дьулуурдаах охсу?уунан, бэйэни бэйэ ииттиниитинэн, ?рд?к, араас ?р?ттээх уустук ??рэ?и ба?ылаан эрэ сити?иэхпит. Ити уустуктан уустук соругу сити?эр ту?угар саха норуота ?р сыллаах, кэскиллээх былааны ылынара, биир бигэ санааланара наада. Норуот тыын интэриэ?ин таба тутар, ?рд?к сайдыылаах омук буоларын хааччыйар тутаах идеяны булуохтаах уонна ону сити?эргэ сомо?оло?уохтаах, бастатан туран, ыччатын иитиэхтээх». Чахчы чоруун-хатан Багдарыын С?лбэ курдук дьон баар буолан саха омук кэскилэ кэтит. Саханы Саха дэппит Багдарыын С?лбэ оло?ун ??рэти?! Киэн тутту?! Итинник дьон ??скээн-т?р??н тахсан истиннэр! Оло?ун олуктара 1928 с. сэтинньи 8 к. – I Ньурба (били??инэн Ньурбачаан) нэ?илиэгэр т?р??б?тэ; 1942–1945 сс. – Б?л?? педучилищетыгар ??рэнэр; 1945–1948 сс. – ?л????? учууталлыыр; 1952 с. олунньу 19 к. – сымыйа балыырга т?бэ?эн хаайыллар; 1954 с. – хаайыыттан босхолонор; 1955 с. – Дьокуускайдаа?ы пединститут история салаатын б?тэрэр; 1954–1956 сс. – сэрии инбэлииттэрин интернат-оскуолатыгар ?лэлиир; 1956–1958 сс. – Кэбээйигэ оскуола дириэктэринэн ?лэлиир; 1957 с. – Варвара Михайловна Пермяковалыын ыал буолаллар; 1958–1974 сс. – Б?л?? педучилищетыгар дириэктэрдиир; 1960-с сыллартан сир аатын хомуйан чинчийиитин са?алыыр; 1967 с. – «Саха АССР оскуолаларын ?т??лээх учуутала» аат и?эриллэр; 1974–1982 сс. – Учууталлар та?ымнарын ?рдэтэр институкка история, обществоведение кабинетын салайар; 1983–2003 сс. – Гуманитарнай чинчийии институтун старшай научнай ?лэ?итэ; 2017 с. кулун тутар 25 к. олохтон барбыта. Багдарыын С?лбэ Оло?ум ту?унан Мин Ньурба улуу?ун Накаас (I Ньурба) нэ?илиэгэр 1928 с. сэтинньи 8 к. т?р??б?пп?н. А?ам Уус Испирдиэн, э?эм Такынай Уус – Дь?г??ссэ уус Уйбаныаптар. Удьуор тимир, к?м?с уустара. Хос э?эм Дьэпсэй Уйбаныап диэн кыра дуо?унаска тиксэ, дьонугар-сэргэтигэр балайда биллэ сылдьыбыт ки?и. Т?р?т ?б?гэбит Т??лээх Д???рдээх Т?л??н ойуун диэн. Аата сурукка элбэхтик киирбит ки?и. Кини хос сиэнэ – С?лэ Багдарыын. Ол аатын псевдоним о?осто сылдьабын. Багдарин – эбэ?ки тыла, ?р??, сырдык диэн ?йд?б?ллээх. А?ыстаахпар иккис кылааска бы?а киирбитим. Ол иннинээ?и сылга убайым С??дэр ыалдьан кэлэн олорон аа?арга, суруйарга, суоттуурга ??рэппитэ. Уоннаахпар а?алаах ийэм иккиэн ?лб?ттэрэ. Туох эрэ ис ыарыытыгар диэбиттэрин ?йд??б?н. Онон убайым С??дэр иитэ ылбыта. Ол гынан 5–7 кылаастарга Марха оскуолатыгар ??рэммитим. Оскуола 7-с кылаа?ын б?тэрбитим кэннэ убайым, эрдэ ?лэ?ит буоллун диэн, Б?л?? педучилищетыгар ??рэттэрэ ыыппыта, ону 1945 с. б?тэрбитим. 1945–48 сс. ?л??н орто оскуолатыгар история, география, ССРС конституциятын учуутала буолбутум. Учуутал тиийбэтэ бэрт буолан, итинник ?лэлэттэхтэрэ буолуо. Историк, этнограф И.С. Гурвич ол кэм?э учууталлыыр этэ. Чинчийэр ?лэнэн дьарыктанарын, дьону кытта кэпсэтэрин к?р?р-истэр этим. ?лэтин ис хо?оонун бу диэн ?йд??б?т?рб?н да?аны, син туох эрэ хаалбыта буолуо. Биирдэ республика ха?ыатыгар ыстатыйа та?аартарарыгар мин ааппын кыбыппыт этэ. Дьону кытта кэпсэтэрбэр тылбаастаан к?м?л?ст? диэн. Биир сайын экспедицияларга тылбаасчытынан сылдьыбытым. Сайыны бы?а. Туундара?а тиийэ сылдьыбыппыт. Аны санаатахха алмаа?ы к?рд??ллэр эбит. Учуутал тиийбэт, онон ?с сыл кэнниттэн салгыы ?лэлэтэ хаалларыахпыт диэбиттэрэ. Ол и?ин ??рэх министрэ С.С. Сюльскайга сурук суруйбутум. ??рэнэ барыахпын ба?арабын, к???ллээ диэн. Кини Ньурба, С?лэ. Убайбын С??дэри билэр, билсэллэр эбит этэ. Ону ахтыбытым. К???лл??р ту?унан сурук кэлбитэ. Онон 1948 сыл к???н?ттэн пединститут устудьуона буолбутум. Училище?а ??рэнэр сылларбар саха тылын, литературатын учууталынан саха патриота А.К. Сивцев ?лэлээбитэ. Т?р??б?т тылы таптыырга, саха буоларга кини к?м?т? улахан эбит дии саныыбын. ?л????? ?лэлии сылдьан хаайыллыбытын истибитим. ?л????? оскуолабыт дириэктэринэн ким эрэ Игнатьев диэн ки?и ?лэлээбитэ. Самолетунан бииргэ к?т?н тиийбиппит. Кэргэннээх, кыра кыыс о?олоох. Олох эдэригэр, киинэ к?р? олорон тугу эрэ диэтэ диэн, хаайа сылдьыбыттар. Т??н биирдэ оскуолабытыгар ба?аар буолбута. Быы?аабыттара. И.С. Гурвич биир кэпсэтиигэ, иэдээн буолбута буоллар, директоры ?ст??х диэн сууттуо этилэр диэбитэ. Пединститукка, ба?атыйан туран, ?ч?гэйдик ??рэммитим. Басты?нар кэккэлэригэр сылдьыбытым. Г.П. Башарин «Саха сирин историята» диэн куру?уогу арыйбыта. Докторскай диссертациятын к?м?скээн кэлбитэ. К?хт??хт?к сылдьарбыт. М?кк????, кириитикэлэ?ии да баар буолааччы этэ. Рефераттары суруйарбыт, онтубутун аа?арбыт, м?кк??эрбит. Учууталбар Г.П. Башари??а махтанабын. Уруогу аа?ар уонна ону учууталга кэпсээн сыана ылар эрэ диэнинэн му?урданар тутах эбит диэ??э харахпытын аспыта. Кини кэннэ атын биир да учуутал куру?уок ыыппат этэ. Со?отох кини эрэ. Б?т?н факультет ?рд?нэн. Куру?уок актыыбынай чилиэнэ этим. Киэн туттарым. Педагогическай практика диэ??э 2-с оскуола?а уруок биэрэрбин хайгыыллар этэ. Учууталлаан баран кэллэ?им дии. Ити курдук ?ч?гэй ба?айытык ??рэнэ сырыттахпытына, 4-с курска, 1952 сыллаахха саа?ыары кы?ын КГБ-лар хаайбыттара. Лекция ортотуттан ылбыттара. Ол, аны санаатахха, устудьуоннарга, преподавателлэргэ барыларыгар суо?ур?аныы эбит. Ол кэм?э «Ба?аарын дьыалата» диэн к??ртээн, айдаан б???н? тарда олорор кэмнэрэ этэ. Сэбиэскэй террор кэмин хаайыыта, ГУЛАГ диэн туох эбитин Далан суруйан турар. Мин а?ыйах ый Уус Маайа Бриндакитыгар кы?ыл к?м??? хостуур шахта?а ?лэлээбитим. Онон ?сс? киэн да туттуохпун с?п. Орто дойдуга кэлэн аа?ар кылгас ?йэбэр ону-маны к?рб?л?ст?м. Баай опыттаахпын да диэххэ с?п. Сэбиэскэй кэм ?ч?гэйэ, сырдыга а?ыйах этэ. Мин – тыыннаах туо?убун. Хаайыыттан тахсан, Дьокуускайга кэлэн, Марха оскуолатыгар, Б?л??гэ бииргэ ??рэммит табаарыспын Ба?ылайап Дьараа?ыны к?рс?б?т?м. Ки?им комсомол райкомугар ?лэ?ит буолбут эбит. Ол эрэн, ?ч?гэйдик к?рс?б?тэ, ?сс? остолобуойга илдьэн а?аппыта. Ити дойду басты? ыччата Сэбиэскэй былаас норуоту утары кырыктаах политиканы ыытарын ?йд??р эбэтэр к?хс?т?нэн сэрэйэр эбитин к?рд?р?р. Норуот аа-дьуо у?уктан барбыта. ??рэх министерствота икки сыл тухары ?лэ?э ылбата?а. О?ону иитэри-??рэтэри итэ?эйбэппит дииллэр этэ. Онтон партия ХХ съе?ин тыына биллэн барбыта. Уонна 1956 с. директордаах заву?а иккиэн у?уллубут Кэбээйи орто оскуолатыгар дириэктэринэн анаабыттара. Онно икки сыл ?лэлээбитим. Ку?а?ана суохтук. Онтон 1958 с. Б?л?? педучилищетыгар директордата ыыппыттара. Дьолбор. Кэбээйигэ ?лэлиир иккис сылбар начальнай кылаас учуутала, Чурапчы Мугудайын кыы?а Варвара Пермякованы кытта ыал буолбуппут. Ийэтэ суох, кырдьа?ас а?атын илдьэ сылдьар эбит этэ. Мин кыратык ыарытыйа сылдьыбытым. Уонна бары да ?тт?нэн кыах суох. Онон сыбаайбалаабатахпыт. Малыыда у?уортан, Бара?ыылап диэн сиртэн (урукку холкуос оло?о) биир и?ит кы?ыл арыгыны а?алтарбытым. Егор Эверстов диэн устудьуон эрдэхпиттэн билэр учуутал табаары?ым туо?у буолта. Ыал буоларбытын о?урдук бэлиэтээбиппит. 1958 сыл сайын Б?л??гэ тиийбиппит. Эмиэ дириэктэрэ у?уллубут училище?а. Сол к???н?гэр, бала?ан ыйыгар ма?найгы уолбут Ньургун т?р??б?тэ. Билигин кини наука кандидата. «Монголизмы в топонимии Якутии» (Якутск, 2001) диэн кинигэлээх. Диссертациятын ?ч?гэй диэн сыана быспыттара. Билигин топонимика?а бытаара сылдьар. Бы?аарыылаах тылдьыты о?орууга к?л?йэ сылдьаллар. Институт дьиэ биэрбэтэ?э, онон картотекаттан 4,5 к?ст??х сиргэ олорор. Икки о?олоох. Кыы?а быйыл СГУ саха-турецкай отделениетын 3-с курсугар киирэр, уола – Тыа ха?аайыстыбатын Академиятын экономическай факультетын 2-с курсугар. 1959 с. к???н?гэр иккис уолбут Айдаар т?р??б?тэ. Петербурга журналистика факультетын б?тэрбитэ. Идэтинэн ?лэлээн и?эн, эргиэн ?лэтигэр к?сп?тэ. ?с кыыстаах, улахана быйыл СГУ историческай факультетын б?тэриэ?э. К?ннэй – сиэннэнэр дьол диэн тугун бастакынан биллэрбит сиэммит. Иккис кыыс Айыына быйыл СГУ омук тылын факультетын французскай салаатын 2-с курсугар ??рэнэр. ???с кыыс Саргылаана быйылгы ??рэх дьылыгар оскуоланы б?тэрэр. ???с уолбут Эллэй СГУ омук тылын факультетын немецкэй отделениетын б?тэрбитэ. Телевидение?э кылаабынай режиссер. ?лэтин та?ынан киинэ устар. Сорох киинэлэрин дьон с?б?л??р. Улахан кыы?а Сайыына быйыл СГУ журналистика?а факультетын 2-с курсугар киириэ?э. Орто кыыс Айталыын Куо быйыл 9-с кылаа?ы б?тэрбитэ. Кыралара Айдын быйыл са?а ??рэххэ киирдэ. О?олор бары сахалар. Сахалыы ииппиппит. Б?л??гэ ма?найгы сахалыы ааттаах би?иги Ньургуммут этэ. Дьон со?уйуу-?м?р?? б??? буолбуттара. Онтон Эллэй детсадка киирэригэр ол детсадка сахалыы ааттаах 8 о?о баар буолбут этэ. Билигин саха нэ?илиэктэригэр са?а т?р??р о?о 15–20–30 быры?ыана сахалыы ааттаах буолар буолла. О?олорум са?аларын кэргэмминиин т?мэр, суруйар буолбуппут. Ону уонна атын да дьон о?олорун са?аларын т?мэн, саа?ылаан, о?о са?атыгар 4 кинигэни суруйан бэчээттэппитим. Ма?найгы кинигэм «Атах туппай» 1967 с. тахсыбыта. Дьон олу?ун диэн би?ирээбиттэрэ. Сэ?ээрии бэчээтинэн кытта элбэх этэ. Топонимиканан дьарыктаныыбын Б?л??гэ са?алаабытым. 60-с сыллар са?аланыыларыгар. Хас биирдии ??рэнээччибин кытта си?илии кэпсэтэр этим. Кимин-тугун, т??? кыахтаах ыал о?отун э?ин билээри. Ол олорон Ха?алас, Нам, Боро?он, Малдьа?ар, Наахара э?ин диэн сирдэр олус тар?аммыттарын билбитим. Саха ХVII ?йэ кэнниттэн ы?ыллыбыт, тар?аммыт да эбит, сир аатын хомуйбут ки?и ?г??? да билиэ эбит диэн санаа?а кэлбитим. Мэ?э Ха?аласка Тара?ай, Чурапчыга Хадаар, Амма?а Эмис, Уус Алда??а Т??лээх… Топонимика э?инэ диэн дьиктилэрдээх да эбит. Хомуйуохха! Инньэ гынан, билигин топонимика?а 350-тан тахса ты?ыынча карточкалаах картотекалаахпын, учуонайдар маладьыас ки?и эбиккин, наука?а, норуоккар чахчы улаханнык ту?алаабыккын диэн сыаналыыллар. Сылдьыбатах сирим диэн Саха сириттэн уонтан эрэ тахса нэ?илиэк хаалла. Кытыы-быстах сирдэр. Саха сирин тас ?тт?гэр Магадан уобала?ыгар, Хабаровскай кыраайга, Сахали??а, Амурскай, Читинскэй, Иркутскай уобаластарга, Красноярскай кыраайга, ол и?игэр Таймырга тиийтэлээтим. Ама, дьэ, сылдьа сатаатым. Сир аатын ту?а диэн. Кэли??и кэм?э дьон аатын хомуйабын. Антропонимика. Ким да хомуйбат, дьарыктаммат. Элбэх кистэлэ?и тута сытыарар б??? буолла?а дии. Бэйэм да тэтимнээхтик хомуйабын, дьон да биллэ к?м?л???р. Онон хайыы ?йэ 50-ча ты?ыынча карточкалаах картотекаланным. Барыта 800-тэн тахса ки?ини кытта кэпсэттим уонна дьон, сорохтор, бэйэлэрин ба?аларынан суруйаллар. Ордук бу кэли??и кэм?э. Ол информатордарым ааттарын саа?ылаан олоробун. Онон ким тугу, ха?ан кэпсээбитин, суруйуубун чопчу булан ылабын. Аны бары топонимнары, антропонимнары сы?ыарыыларынан наардаан олоробун. Ол ту?унан картотека… Холобур, -?да сы?ыарыылаах топонимнар ханна-ханна баалларый. Эбэтэр би?иги тылбыт, ол курдук то?ус-манчжур, монгол э?ин тыллара сы?ыарыылары хос-хос ылынар айыл?алаахтар (агглютинативнайдар). Ону эмиэ хайаан да бэлиэтиэххэ наада. Холобур, -?а, -тта сы?ыарыылаах тылларынан бэлиэтэниэхтээх: Аба?атта, Ама?атта, Бойбо?отто, Была?атта, Кытта?атта, Лапта?атта, Майа?атта, Манда?атта, Моло?отто, Нама?атта, Ньыла?атта, Сомо?отто, Тыра?атта, Хайа?атта, Хайа?атта, Хама?атта, Хардьа?аатта, Хара?атта, Хомо?отто, Чахда?атта… Топонимика?а, антропонимика?а барыта 10-тан тахса кинигэни бэчээттэттим. Ол и?игэр икки – нууччалыы. Бэйэм уонна ??рэнээччилэрим, сир аатын хомуйа сылдьан, суруйбут ???йээннэрбитин, номохторбутун т?мэн, кинигэ о?орон, 2004 с. бэчээттэппитим. Билигин итинник иккис кинигэни о?орор кэпсэтиилээхпин. Б?л??гэ ?лэлээн олорон, Б?л?? ки?итэ Алексей Миронов А?а дойдуну к?м?ск??р Улуу сэриигэ хорсуннук сэриилэспитин уонна ол олохтоохторго уос номо?о буолбутун билбитим. Венгрия?а к?м?ллэ сытар ??? диэни аа?ан баран, ол дэриэбинэ оскуолатын дириэктэригэр сурук суруйбутум. Эппиэт сурук кэлбитэ. Кырдьык эбит. Онон училищем преподавателэ, хаартыска?а устар, киинэ?э да т??эрэр М.М. Михайловы кытта сайын Венгриялаабыппыт. Чахчы ?ч?гэй, ?р? к?т???лл??лээх сонуннаах кэлбиппит. Кинигэ суруйда?ым ол, «Хоту дойду хонно?уттан». Аны А. Миронов Сэбиэскэй Сойуус Геройа буолта. Онон, кинигэ кы?ата к?рд????т?нэн, кинигэ эбиллэн, икки?ин тахсыбыта. Сэбиэскэй былаас уонунан м?л?й??н ки?ини кыргыбыта. Ол и?игэр саха басты?ын. Норуоту ба?а-к??? суох хаалларбыта. Ол ту?унан уонунан ыстатыйаны суруйбутум. ?сс? т?мэн, «Сомо?оло?уу ту?унан» диэн кинигэни бэчээттэппитим. Ону та?ынан ?с кинигэни: «Олох долгуна», «Н?р??н н?рг?й буолуохтун!», «Ааспат-арахпат сыр?ан баас». Ити суруйууларым КГБ архыыбын матырыйаалларыгар оло?уран суруллубуттара. КГБ докумуоннара тылбаастамматахтара, онон ким да м?кк??эр кыа?а суох. М?кк?спэтэхтэрэ, Багдарыын сымыйалаабыт диэбэтэхтэрэ. К?нн?р? ?рд?ттэн ??хс?? баар этэ… «Н?р??н н?рг?й буолуохтун!» кинигэбэр норуот ?ст????, дьоппуон ?сп?й??нэ диэн 1938 с. ытыллыбыт убайым, а?ам бииргэ т?р??б?т инитэ Муран Уланскай ту?унан суруйбутум уонна т?р?чч?б?н киллэрбитим. Ки?и, ?лэ?ит гыммыт сирбинэн Б?л?? педучилищета буолар. Онон кини ?лэтин-хамна?ын, историятын ту?унан «Вилюйское педучилище имени Н.Г. Чернышевского» диэн брошюра?а бэчээттэппитим (1974). Мин – сахабын. О?олорбун, ??рэнээччилэрбин оннук тыы??а иитэн кэллим. О?олорум, сиэннэрим, чугас аймахтарым о?олоро сахалыы ааттаахтар, сахалыы тылланан улааталлар, саха оскуолатыгар ??рэнэллэр. Биир сиэним, Сайыына, бэйэтин ба?атынан пааспар ыларыгар араспаанньатын уларыттаран Багдарыын буолбута. Саха буолуохтаахпыт, сахабытын ?р? тутуохтаахпыт. ЮНЕСКО саха тылын эстэр тыллар ахсааннарыгар киллэрбитэ. Ону ?йд??, ?йд?т? сылдьыахтаахпыт. Саха – ???с диибит. У?ун тыыннанар ту?угар кыах баарынан охсу?уохтаахпыт. ?л? сатыыр диэн баар ??? дуо?! Сахалыы суруйабын. Ону историк учуонай, Ньурба Малдьа?арын ки?итэ (нуучча ойохтоох, о?олоро нууччалар) Ф.Г. Сафронов, картотекабын к?р?н баран: «Ты – дурак! Нууччалыы суруйары? буоллар, кинигэлэргин Америка?а тиийэ аа?ыах этилэр», – диэбитэ. Ол ?рд?нэн, туруула?ан туран сахалыы суруйабын. Арай, ССРС Наукаларын Академиятын Сибиирдээ?и салаатын Саха сиринээ?и филиалын салайааччыта Н.В. Черскэй соруда?ынан «Топонимика Якутии» кинигэни суруйбутум (1985). Ол кинигэбин эбэн, тупсаран, Республика президенэ В.А. Штыров соруда?ынан быйыл иккистээн та?аартардым. Саха бэйэтэ суруктаах буолуохтаах. Оччо?о эрэ кини сайдыа, санаата б???рг??, ?йэтэ у?уо. Научнай айымньылары сахалыы суруйар, сахалыы суруйууну са?алаата, ону дьон аа?ар диэн хас да учуонай миигин хай?аан, махтанан суруйбуттара. Оттон ити Ф.Г. Сафронов: «Эн суруйаргын ким аа?арый? Биир эмит учуутал уонна о?онньор, эмээхсин», – диэбитэ. ?йэм т??? у?уур? Саа?ырбалаатым. Сахалыы суруйа туруом, суруйар буолу?, тылгытыттан аккаастаныма?, тылгытын у?ун ?йэлээ? диэн кэриэспин этиэм. Кынаттаах тыллара – Топонимика – норуот оло?ун, историятын сиэркилэтэ. – Саха т?? былыргы баай историялаах омук. Би?иги революция иннинэ, революция ма?найгы сылларыгар улахан суруйааччылардаах, бас-к?с дьоннордоох этибит. Холобур К?л?мн??р, ?кс?к?лээх ?л?кс?й, Алампа. – Учууталбар Г.П. Башари??а махтанабын. Уруогу аа?ар уонна ону учууталга кэпсээн сыана ылар эрэ диэнинэн му?урданар тутах эбит диэ??э харахпытын аспыта. – Топонимика э?инэ диэн дьиктилэрдээх да эбит. – Мин – сахабын. О?олорбун, ??рэнээччилэрбин оннук тыы??а иитэн кэллим. – Саха буолуохтаахпыт, сахабытын ?р? тутуохтаахпыт. – Саха – ???с диибит. У?ун тыыннанар ту?угар кыах баарынан охсу?уохтаахпыт. – Саха бэйэтэ суруктаах буолуохтаах. Оччо?о эрэ кини сайдыа, санаата б???рг??, ?йэтэ у?уо. – Саха ки?итин сирэйэ аатыгар к?ст?р. – Ки?и ордук со?уруу сырытта?ына эбэтэр тас омук дойдутугар та?ыста?ына сахалыы аата суо?уттан кыбыстар. Бэйэбит сирэйбит суох курдук к?ст?б?т. – Сахалыы ааттаах о?о саха тыыннанан улаатар, патриот буолар. – Би?иги сити?иибит т?рд? сомо?оло?ууга сытар. – Сырдык санаанан салайтаран киэ? к???стэни?, кэскиллээх санаа тула т?мс??. – Оло?хо курдук улуу айымньыны айбыт омук модун духовнай, интеллектуальнай кыахтаах. Ол аата кэлэр кэрэ кэскиллээх. – Ыччаттарга, эдэр дьо??о норуоккут ту?угар, ?р?сп??б?л?кэ?ит сайдарын ту?угар кы?аны?, туруула?ы?, мэ?эйдэри туораты? диэн ба?абын этэбин. – Би?иги сабыдыалбыт – о?олорбутун сахалыы ?йд??х-майгылаах, ?б?гэлэрин, былыргыларын ытыктыыр гына ииппиппитигэр сытар. – Патриот буолуохха наада, сайдыылаах омуктар та?ымнарыгар норуоту, ыччаты тириэрдиэххэ наада. Олохтон хаалымыа?ы?, басты? омуктар кэккэлэригэр тахсыа?ы?! – Дьи?нээх саха – с?рэхтээх, к?т?мэх буолбатах. Аа-дьуо сыныйан, эргитэн, к?р?н-истэн ?лэлиирин с?б?л??р, уолу?уйбат. Саха туппутун ы?ыктыбат. – Арыгы билигин саха омукка саамай кутталлаах ?ст??х буолан турар. – Би?иги сирбитигэр-дойдубутугар т??? кыайарбытынан ту?ааннаах ?лэни ?лэлээн олоруохтаахпыт. – Би?иги т?? былыргы култууралаах, бэйэбит ту?унан итэ?эллээх Айыы о?олоро буолабыт. – ??рэнэн, ?лэлээн, ?й?-санааны сытыылаан олоххутун о?осту?, ??н??-?рдээ?, дьон-норуот буолу?. – Ыччат бэрээдэктээх буоларга дьулу?уохтаах. Арыгы ку?а?ан, эстии буоларын ?йд??ххэ. ??рэхтээх, идэлээх, ?лэлээх буолу?. Ыал буолан о?олону?-урууланы? диэн алгыыбын. – ??рэни?. ??рэхтээх, интеллектуальнай ?тт?нэн сайдыылаах эрэ ки?иэхэ олох аартыга мэлдьи а?а?ас. Оннук ?йэ кэллэ. – Пусть работают, живут, добиваются лучшего. А молодежь я призываю к трезвости. Поймите, алкоголь и табак погубят не вас лично, а весь народ. – Спордунан дьарыктаны?, эти-хааны эрчийи?. Ол гынан баран, спортсмен буолан, рекорду олохтуу сатаама?. Доруобуйа?ытын тупсарар ту?угар дьарыктаны?. – Политика?а ороо?ума?. Политика диэн куруук халбас харатын курдук. – ?ч?гэй билиилээх, туйгун бэлэмнээх специалист буоларга дьулу?у?. – Эн к???л? тутту? – олоххун бэйэ? о?о?ун. Киир-та?ыс, бул-тал. – Саха тылын-???н, култууратын, былыргы ?т??-мааны ?гэстэрин ч?л?гэр т??эрэн, сайыннаран аан дойдутаа?ы култуура?а чуга?атыы, сэргэ туруоруу – би?иги ?б?гэлэрбит иннигэр ытык иэспит буолуохтаах. – Уруккуга т?нн??гэ дьиксинии баар. ?гэспитинэн а?а ууста?абыт, улууста?абыт. Диктатураттан демократия?а киириини сыы?а ?йд????н тахса сырытта. Туох да хонтуруола суох бас-баттах барыы, бы?ыы-майгы сатарыйыыта, арыгыга охтуу. Ол эрээри, саха чи? омук, ?йд???э… – Тылбытын оннунан хаалларар со?отох суол – о?ону сахалыы иитии. Дьиэ?э-уокка. Уонна сахалыы ??рэх. – Уопсай култуура, та?ым уларыйыан, сахалыы билэ сатаа?ын баар буолуон наада. – Олус иллэ? сылдьыы ку?а?ан, ки?и туох эмит дьарыктаах буолуохтаах. Дьарыктаах ки?и олохтон хаалбат, туспа суоллаах-иистээх, т?м?ктээх ?лэлээх буолар. – О?ону кыра аайы м???н-этэн сабытыннаран кэби?эр сыы?а. ?лэ?э ??рэтиэххэ наада. Дьиэ ?лэтигэр. И?ит, та?ас сууйарга. – Мин ыччакка анаан суруйабын. Ыччаты к?н? суолга киллэриэххэ наада. Бу суруйуум киниэхэ ананар. – Саха топонимиката т?стэннэ, т?р?ттэннэ, ??скээтэ диир толору бырааптаахпын. – Сахалыы суруйа туруом, суруйар буолу?, тылгытыттан аккаастаныма?, тылгытын у?ун ?йэлээ? диэн кэриэспин этиэм. У?ун тыыннанар ту?угар М.П. Григорьев, ХИФУ доцена, М.П. Дмитриева, ХИФУ ИМИ магистрана Багдарыын С?лбэ т?рд?-уу?а Михаил Спиридонович Иванову-Багдарыын С?лбэни (08.10.1928 с.т.) дьон ытыктаан, сура?ырдан, аатырдан «саха саарына», «аныгы ?йэ ?кс?к?лээх ?л?кс?й?», «народнай академик», «ки?и киэнэ ?с у?уктаа?а, а?ыс кырыылаа?а» диэн ааттыыр. Багдарыын С?лбэ «ытык дьон ыччата, т?р?т дьон т?р???э». ???йээннэргэ оло?урдахха, Михаил Спиридонович Т??лээх Д???рдээх Т?л??н Ойуунтан тымыр-сыдьаан тардар. Ол архыып докумуоннарынан толору бигэргэнэр курдук. Г.В. Ксенофонтов элбэх фольклорнай матырыйаалы хомуйан, ырытан нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ Б?л??гэ (Ньурба?а) т?р?т дойдуларыттан, Орто Ленаттан, бордо?нор ?б?гэлэрэ Т??лээх Т???рдээх Т?л??н Ойуун бастакы кэлбит эбит диэн бы?аарбыт. Сэ?э??э кэпсэнэринэн, Сиэллээх ???рг?ттэн С?лэ Багдарыын, киниттэн Онуку, Онукуттан Быырта т?р??б?т дэнэр. 1782 с. ревизскэй сказка?а Быырта о?олоро суруллубуттар. Быырта э?этэ, Оноку а?ата, С?лэ Багдарыын 1648 с. дьа?аах т?л??б?т?н ту?унан суруйан турабыт. Ол аата кини 1620 с. диэки т?р??б?т буолуон с?п. Бука саа?ын лаппа сиппит, баай-дуол олохтоох ки?и буолан, 10 киис тириитин туттарда?а. ???йээн бы?ыытынан, ???рг?лээх кырдьа барыахтарыгар диэри о?оломмокко олорбуттар. Дьокуускайтан сылдьар Хачыкаат Ойуун айыы?ыт тардан икки уолламмыттар – Чокуур уонна С?лэ. Дьа?аа?ы хомуйбуту эридьиэстиир кинигэ?э Чакур, Сюля Осюргуевтар бааллара итини бигэргэтэр. Онон саа?ыран баран о?оломмуттарыттан сэдиптээтэххэ, ???рг? 1580 с. диэки т?р??б?т буолуон с?п. Оччотугар Т?л??н Ойуун ХVI ?йэ б?т??т?н диэки Ньурба сирин булбут буолуохтаах. Ньурба сээркээн сэ?энньитэ Иван Алексеевич Алексеев (1882 с.т.) Быырта биир уолун Му?ур Илии Буолкап диэн суруйтарбыта ити саба?алаа?ыны бигэргэтэр курдук. Бу кэрчиги т?м?ктээн суруйдахха, Т?л??н Ойуун ити кэмнэргэ ?лб?т бы?ыылаах, аата докумуоннарга ахтыллыбат, ол оннугар т??рт уолун, алта сиэнин аата суруллан ?йэтитиллибит. М.С. Иванов-Багдарыын С?лбэ Одьулуун а?атын уу?угар киирсэр. Бу а?а уу?ун т?р?ттээбит ки?инэн Быырта иккис уола Белкани буолар. Кини ийэтэ кимэ биллибэт, сэ?э??э Одьулуун ойо?уттан уола диэн буолар, онон кини ыччаттарын Одьулуун а?атын уу?а диэн ааттыыллар. Мантан аллара Багдарыын С?лбэ т?гэх ?б?гэтин Быырта уола Белкани ыччаттарын эрэ эридьиэстиибит. Белкани Быттин (1735 с.т.) с?рэхтэнэн Павел Алексеев диэн ааттаммыт. Кэргэнэ ?л??х?мэттэн Андрей Чохин кинээстиир Наахара буола?ыттан Халжир Бархантуров кыы?а ?стээх-Ксения Антонова (1744 с.т.). Павеллаах биэс уоллаахтар: Барбах-Павел (1761–1841 сс.), Мундукан-Павел (1763–1840 сс.), Сенчура (1770–1785 сс.), Иван (1776–1841 сс.), Федот (1781 с.т.), кыргыттардаахтара биллибэт. Иккис уол Мундукан-Павел кэргэнэ Хаарчаан-Марья (1776 с.т., Дьаархантан Мардыс Хачанов кыы?а), о?олоро: Батаран-Павел (1792 с.т.), Павел (1799 с.т.), Марья (1800 с.т.), Оксана (1806 с.т.), Домна (1811 с.т.). Сенчура эдэр саа?ыгар ?лб?т, киниттэн ыччат суох. Т?рд?с уол Иван (1776–1841 сс.) дьо??о биллэр аата «Ааттаах ки?и Басхардыыр Уйбаан» диэн. Сэ?э??э кини а?ата Уо?а суох Уо?урап – Быырта Одьулуун ойо?уттан уола. Оччотугар Белкани (Мюлькяне)-Павел Алексеев биир аата – Уо?а суох Уо?урап диэн буолан та?ыста. Уо?а сирэ?эс («заячья губа») буолан итинник ааттаммыта ???. Киниттэн Одьулуун а?атын уу?а са?аламмыт. Басхардыыр Уйбаан кэргэнэ Ирина (1782 с.т.) диэн ааттаа?а эрэ биллэр. О?олоро: Савва (1811 с.т.), Евсей (1816 с.т.), Евсей (1822 с.т.), Егор (1827 с.т.). Басхардыыр иккис уолун Евсейин (1816–1891 сс.) кэргэнэ Екатерина (1815 с.т.), о?олоро: Филипп (1844 с.т.), Федор (1845 с.т.), Константин (1849 с.т.), Петр (1856 с.т.), Дарья (1855 с.т.), Егор-Такынай Уус (1858–1936 сс.), Павел-Хатта?ныыр Уус (1866 с.т.). 1917 с. биэрэпискэ Федор Евсеевы тимир уу?а диэн суруйбуттар. Кэргэнин саа?а 63-?э, 12 саастаах ииттэр кыыстаахтара бэлиэтэммит. Бэйэлэриттэн о?олоохторо биллибэт. Арай 1917 с. биэрэпискэ Ньурбачаа??а Евсеев Афанасий Федорович олороро ыйыллыбыт. Иванов Петр Евсеевич-Б??т?ккэ уус, 1917 с. биэрэпискэ суруллубутунан, кэргэнэ киниттэн 30 сыл балыс, сэттэ, ?с саастаах уолаттардаа?а, биэс саастаах кыыстаа?а бэлиэтэммит. 1897 с. биэрэпискэ суруллубутунан, Б??т?ккэ Уус кэргэнэ Ирина Дмитриева (1858 с.т.), кыргыттара Варвара (1881 с.т.), Мария (1897 с.т.). Иванов Егор Евсеевич-Такынай Уус ма?найгы кэргэнин аатын сурукка киирбитин булбатыбыт. Иккис кэргэнин аата Матрена (1897 с.т.). Биллэринэн, икки уоллаах: Спиридон (1883–1936 сс.), Аким (1894–1938 сс.). Уус Испирдиэн кэргэнэ Варвара (1894 с.т.) о?олоро: Дмитрий (1900–1945 сс.), Иван (1922 с.т.), Гавриил (1925 с.т.), Михаил (08.10.1928 с.т.), Федор, Акулина (1910 с.т.). Миитэрэй-Тыалырбах 1943 с. фро??а ы?ырыллан барбыт, 1945 с. сэрии толоонугар охтубут. Дмитрий Спиридонович идэтинэн учуутал эбит, РОНО инспекторынан ?лэлээбит. Иван Спиридонович – сэрии бэтэрээнэ, идэтинэн учуутал этэ. С?лэ нэ?илиэгин бочуоттаах олохтоо?о. Кэргэнэ – Елена Андреевна – бэтэрээн учуутал, биэс о?олоох: Люция, Борис, Раиса, Настя, Людмила, Андрей. Михаил Спиридонович-Багдарыын С?лбэ – Саха АССР оскуолаларын ?т??лээх учуутала, биллиилээх топонимист, публицист. Кэргэнэ Варвара Михайловна Чурапчыттан т?р?ттээх. ?с уоллаах: Ньургун (филологическай наука кандидата, ГЧИ научнай ?лэ?итэ), Айдаар (урбаанньыт), Эллэй («Саха» НКИК режиссера). Такынай Уус кыра уола Аким-Муран Уланскай Иркутскайынан, Москванан, Владивостогунан тиийэ ?лэлээбит. «Дьоппуон ?сп?й??нэ» аатыран, 1938 с. ытыллыбыт. Киниттэн ыччат суох. Евсей Иванов-I кыра уола Павел-Хатта?ныыр Уус 1917 с. биэрэпискэ ча?ыны ?р?м??нн??рэ («часовой мастер») бэлиэтэммит. Чахчы да, Ивановтар бары удьуордаан туран уустар эбит. ?йэтигэр к?рб?т?х ча?ытын мындырда?ан ?р?м??нн??рэ ки?ини с?хт?р?р. Дэлэ?э да?аны дьо??о-сэргэ?э «Хатта?ныыр Уус хатарбытын Такынай Уус таптайар, ону Испирдиэн Уус и?эрдэр» диэн уос номо?о хаалла?а. Ити – с?д? сыанабыл. Т?м?ктээн суруйдахха, Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын С?лбэ т?рд?-уу?а маннык буолан та?ыста: Т?л??н Ойуун    ???рг?    С?лэ Багдарыын    Оноху    Быырта    Белкани    Басхардыыр Уйбаан    Евсей-Быар Кулубата    Дь?г??ссэ-Такынай Уус    Уус Испирдиэн    Багдарыын С?лбэ.     К?р?лгэн. – 2014. – №3. У.А. Винокурова, социологическай наука доктора, профессор С?д? ки?и – Багдарыын С?лбэ Багдарыын С?лбэни кытта би?иги Тыл, литература уонна история институтугар биир кэм?э ?лэлээбиппит. Кини миигиттэн саа?ынан ыраах а?а, тыл салаатыгар ?лэлиир уонна институт партийнай тэрилтэтин секретара, кэлин дириэктэрэ В.Н. Иванову кытта хоччорхойдук сы?ыанна?арыттан мин салларым, ?р кэм?э тэйиэс сылдьыбытым. Багдарыын С?лбэ дьыл?атын, Б?л??тээ?и педучилище?а хайдах та?аарыылаахтык дириэктэрдээбитин, олоххо сы?ыанын ту?унан убайым, Б?л??гэ методическай киин салайааччыта Николай Спиридонович Бандеров кэрэхсэбиллээхтик ахтара. Ол и?ин мин ыраахтан Багдарыыны би?ирии к?р?р?м. Кини сир ааттарын хомуйарыгар Орто Халыманы эмиэ хаппыта, би?иги а?абытын кытта суруйсар этэ. 1975 сыллаахха: «Орто Халыма Эбээ?эр Н.М. Винокуровы кытта кэпсэтэн баран, саллыбытым. Хас да чаас тохтоло суох I Ха?алас сирдэрин суруйдубут да б?тэрбэтибит (мин самолетум кэлэр буолан хаалла). Николай Михайлович ?сс? Эбээх уонна ?л??к? К??л сирдэрин, инньэ Аллайыаха быы?ыттан ???ээ Халыма быы?ыгар тиийэ: «Билэбин, суруйтарар кыахтаахпын диэн ча?ыппыта», – диэн ахтара. Уларыта тутуу са?аланыыта мин республика ха?ыаттарыгар, т?мс??лэригэр социологическай чинчийиилэрбит т?м?ктэринэн араас суруйууларбын, этиниилэрбин Багдарыын С?лбэ сэ?ээрбит эбит бы?ыылаах, аны санаатахха. Бастакы бэлэхтээбит кинигэтэ «Ис и?игэр киирдэххэ» диэн 1988 сыл этэ. Онтон «Би?иги, сахалар…» (1991), «Сказ о народе саха» (1992) кинигэлэрим тахсыбыттарыгар сы?ыанын чи?эппитэ. 1993 сыллаахха от ыйын 30 к?н?гэр икки кинигэтин бэлэх туттарбыта, бииригэр: «Ылдьаана?а бэлэхтиибин. Маладьыас да ки?игин», – диэн суруйбут. Багдарыын С?лбэни кытта биир санааланыыбыт 1998 сыллаахха «Ил» гражданскай сомо?оло?уу партиятын тэрийииттэн са?аламмыта. Ол иннинэ «Саха омук» хамсаа?ы??а эмиэ к?хт??хт?к кыттар этибит. Мин партия ?рд?к сэбиэтин чилиэнэ, Багдарыын С?лбэ партия активнай чилиэнэ буолан ?с сыл туруулаахтык араас политическай уонна общественнай суолталаах хайысхаларга дьайбыппыт. Билигин анааран к?рд?хх?, Багдарыын С?лбэ би?иги хамсаа?ыммыт ис дьи?нээх суолтатын ?йд??р-билэр уонна саха омук бэйэтин дьо?унун сити?эргэ дьулуурун ту?ун салайан туту?уннарар эбит. «Ил» партия устаабыгар с?р?н сыалынан Саха республикатыгар президентскэй-парламентскай, социальнай хайысхалаах, правовой сувереннай государствоны Российскай федеративнай принциптэргэ оло?уран сайыннарыы, т?р??б?т т?р?т дойдуга ха?аайын, норуот дьыл?атын бэйэтэ салайынар кыа?ын сайыннарыы этэ. «Кредо партии ИЛ – добрая воля, сознательный выбор гражданами достойной жизни хозяев республики!» (15 января 1999 г.) ?с сыл балачча та?аарыылаахтык ?лэлээбиппит кэннэ, 2001 сыллаахха Госдума партиялар тустарынан анал сокуону ылынан, региональнай партиялар бобуллубуттара. Араас бобуу, ол и?игэр Саха республикатын Конституциятын к?н?н общественнай бэлиэтээ?ин да сатаммат буолбута. Арай со?отох Багдарыын С?лбэ хорсун-хадаар майгыта онтон саллыбата?а. Кини бастаан суос-со?отох, онтон кинини кытта кэккэ чи?ник ?ктээн саха чулуу эрэттэрэ кэккэлэ?э хаамсыбыттара. Багдарыын С?лбэ оло?ун суолун булгуруйбат к???э туох тирэхтээ?ий? Билигин кини суруйбут кинигэлэрин ырытан к?рд?хх?, с??кэн суолталаах, саха норуотун оло?ун, тылын толору энциклопедиятын хомуйан, ырытан хаалларбыт дьи?нээх Саха Саарына эбит! Ону кини «картотекам» диэн судургутук ааттыыр буолан, кырдьыга, тылтан тэйиччи дьон соччо суолталаабат да этибит диэн билигин кэмсинэргэ эрэ тиийэбит. Кини картотекатын батарар анал киэ? квартираны, бэчээттииргэ ?б? к?рд??т???нэ к?х-нэм буолан суругу суруйан, илии баттаан ыыты?ар буоларым. Кини с?д? ?лэтин энциклопедия та?ымнаах суолтатын дьэ са?а ?йд??н эрэбин. Багдарыын С?лбэ чинчийиилэрин аныгы билим «гражданская наука» диэн ааттыыр. Ол са?ана академическай эрэ наука, колониальнай, европоцентристскай теориялартан т?р??б?т буолан, т?р?т омук бэйэтин интеллектуальнай билиитин ахсарбат этэ. Багдарыын С?лбэ чинчийэр ньыматынан т?р?т билиини сири сиксигинэн сылдьан, сир т?нн?ктэрэ дьону кытта билсэн-суруйсан, ?йэлэргэ мунньуллубут билиини хомуйуу, ону ырытыы буолар. Маны сэргэ умнулла бы?ыытыйбыт саха чулууларын ааттарын тилиннэрии, саха дьи?нээхтик тар?аммыт, сабардаабыт сирдэрин сахалыы ааттарынан т?р?т сир буолалларын чуолкайдаа?ын. Онон Багдарыын С?лбэ?э хата хайдах академическай институкка ?р сылларга ?лэлиир кыа?ы биэрбиттэрэй диэх курдук. Араа?а, кини саха тылын у?улуччулаахтык байытар билиитин ?р кэмнэргэ дириэктэрдээбит, саха тылыгар наука доктора Евдокия Иннокентьевна Коркина билинэн, сыаналаан ?лэлэппитэ буолуо. Билигин Багдарыын С?лбэ нэ?илиэстибэтэ национальнай достояние суолталаах. Тумарча, саха народнай суруйааччыта Саха оло?ун дьи?нээх чинчи?итэ, учуонайа Саха тыллаахха Багдарыын С?лбэ ту?унан истибэтэх, билбэтэх ки?и, араа?а, суох буолуо. Кини хас эмэ с????нэн ыстатыйатын, уочаркатын, с??рбэттэн тахса кинигэтин кытта билсибэтэх, аахпатах баар да буолла?ына, ол суругу билбэт, оскуола паартатыгар олорботох эрэ дьон ортотугар к?ст??н с?п. Саха сирин нэ?илиэгин барытын кэриэтин, урукку аатырбыт фольклористар Сэ?эн Боло, ?нд?р??скэ Саабын курдук ытык кырдьа?астары дьон-сэргэ сэ?энньиттэрин кытта атах тэпсэн олорон кэпсэппит-сэ?эргэспит, сир-дойду, дьон ааттарын сурукка т??эрэн, 400-кэ ты?ыынча?а тиийэр анал аат картотекатын тэрийбит атын иккис чинчийээччи да, учуонай да саха?а суох. Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын С?лбэ 1928 сыл сэтинньи 8 к?н?гэр Ньурба улуу?ун I Ньурба нэ?илиэгэр, баа?ынай кэргэнигэр т?р??б?тэ. Э?этиттэн са?алаан, кини удьуордара бары тимир уустара эбиттэр: Б??т?ккэ Уус, Такынай Уус, Хатта?ныыр Уус, Испирдиэн Уус диэннэр. Уоннаа?ар, биир сыл и?игэр ийэлээх а?ата утуу-субуу ?л?нн?р т?г?р?к тулаайах хаалар. Убайа С??дэр (а?атын ма?найгы кэргэниттэн уола) иитэ ылан ??рэттэрбитэ. 1945 с. Б?л??тээ?и педучилищены б?тэрэн ?л????? учууталлыы барар. 5–7 кылааска история, география уруогун ??рэтэр. ?с сыл ?лэлээн баран, 1948 с. Дьокуускайга кэлэн пединститукка история салаатыгар ??рэнэ киирэр. Даланныын бииргэ ??рэнэллэр, иккиэн Башарин куру?уогар сылдьаллар. Студеннаа?ы кэмнэрин, Башарин дьыалатыгар балыллан хаайыллыыларын, т?рмэ, холуонньа сылларынаа?ы эрэйдэрин ту?унан Далан «Дьыл?ам миэнэ» эссе-романыгар си?илии суруйан турар. 1954–56 сс. Василий Яковлев-Далан сирдээн, проф??рэхтээ?ин интэринээт-оскуолатыгар культмассовай ?лэ?э дириэктэри солбуйааччынан уонна история учууталынан оччотоо?у дириэктэр Болот Боотур Михаил Спиридонови?ы ?лэ?э ылар. Манна ?лэлии сылдьан, 1955 с. пединституту кэтэхтэн ??рэнэн б?тэрэр, историк идэлээх учуутал буолар. 1956 с. Кэбээйи орто оскуолатыгар ананан тиийэр. Манна Варвара Михайловна Пермякованы кытта олохторун холбоон ыал буолаллар. Икки сыл ?лэлээн баран, 1958 с. педучилище дириэктэринэн ананан Б?л??гэ к???лл?р. Училище?а ?р дириэктэрдээбит кэмигэр (1974 с. диэри) Михаил Спиридонович интэринээккэ ылыллар о?о материальнай бала?ыанньатын билэр сыалтан, хас биирдиилэрин кытта сирэй к?рс?н кэпсэтэр идэлээх эбит. Хайа оройуонтан кэлбитин, ханнык нэ?илиэгин, т?р??б?т сирэ ким диэн ааттаа?ын бэлиэтэнэ олорон, биир дьикти т?гэни бэлиэтии к?р?р буолбут. Ханнык да бэйэлээх саха килбик кыыс о?ото: «Амма оройуонабын, Эмиспин» эбэтэр «Уус Алдантан сылдьабын, Т??лээхпин» диэн т?р?ттэрин-уустарын олох кыбыстыбакка кэпсииллэр эбит. Ону дьиибэргээн, тыл ис хо?оонун суолтата с?тэн анал аат буолан хааларын ?йд??б?т. Аны туран, сорох сир аата атын-атын оройуо??а, нэ?илиэккэ хатыланар т?бэлтэлэрэ а?ыйа?а суо?ун таба к?рб?т. Холобур, Ха?алас диэн аат Ньурба?а, Сунтаарга, Дьаа?ыга, Орто Халыма?а, Томпо?о, Хатаска баар буолла?ына, ??дэй диэн ааттаах сирдэр Нам?а, Б?л??гэ, Ха?аласка, Таатта?а, Усуйаана?а, Сунтаарга баар буолан со?уталлар. Норуот оло?ун историята, кини сир-сир аайы тар?анан олохсуйуутун былыргы ?йэтээ?и аймаа?ыннаах дьыл?ата хара?ар илэ-бодо арыллан кэлэргэ дылы буолар. Омугун дьи?нээх историята сымыйа учебниктарга буолбакка, кини тылыгар баарын букатыннаахтык итэ?эйэр. Мантан сиэттэрэн топонимиканан дьарыктанар бигэ санаа киирэр. Онтон ыла ??рэтэр о?олоругар сайы??ы каникулларын кэмигэр сирдэрин-дойдуларын аатын суруйан кэлэллэригэр сорудах биэртэлээн ыыталыыр ньыманы туттар. О?олор ону ??р??нэн ылынан, сорохтор б?т?н тэтэрээти суруйан а?алар буолбуттар. Ол курдук Михаил Спиридонович алта уонус сыллар са?аларыттан ыла топонимиканан утумнаахтык дьарыктанан барар. Кини бу дьарыга улахан научнай суолталаа?ын таба сыаналаан, академик Н.В. Черскэй Михаил Спиридонови?ы, башаринец буоларынан к??стээх утарсыы баарын ?рд?нэн модьуйан туран, Тыл уонна литература институтугар ?лэ?э ылларар. Онтон ыла Михаил Спиридонович-Багдарыын С?лбэ т?р??б?т Сахатын сирин т??рт уонча сыл устата у?аты-туора сыыйан, ?т?мэн ?г?с норуот мындыр дьонун кытта к?рс?н, 350-ча ты?ыынча сир-дойду, 50-ча ты?ыынча дьон сахалыы аатын хомуйан, б?т?н хос а?аарын сабардыыр улахан картотека о?орон туруорар. Бу картотека та?ыллыытыгар, хара ?лэтин толоруутугар тугунан да кэмнэммэт ???л??х ки?инэн кэргэнэ Варвара Михайловна буолар. М?л?й??н а?аарыгар чуга?ыыр хас биирдии хаартысканы илиинэн суруйан устуох, саа?ылыах диэтэххэ, т???л??х сыра, бириэмэ барбытын удума?алатан сэрэйиэххэ эрэ с?п. Варвара Михайловна т?р??б?т-??скээбит сирэ – Чурапчы Мугудайа. 1952 с. Чурапчы педучилищетын б?тэрээт, ?йм?к????? начальнай оскуола?а т??рт сыл учууталлыыр. Онтон 1956 с. Кэбээйигэ кэлэн ?лэлии сылдьан, Михаил Спиридонови?ы к?рс?н кэргэннии буолаллар. Б?л??гэ баазабай оскуола?а ?лэлиир, училище интэринээтигэр баспытааталлыыр. Дьокуускайга к???н кэлэн бастаан Лесной оскуола?а, онтон биэнсийэ?э тахсыар диэри тыла суохтар оскуолаларыгар эмиэ баспытааталынан ?лэлээбитэ. Михаил Спиридонович институкка ?лэлээбитин ма?найгы биэс сылыгар «Словарь местных географических терминов» диэн 38 бэчээтинэй лиистээх научнай ?лэтигэр сир-дойду сахалыы аатын бы?аарыылаах тылдьытын (?лэтигэр ирдииллэрин бы?ыытынан) нууччалыы суруйбута. Иккис улахан ?лэтин «Структурные типы – ареалы распространения топонимов Якутии» диэн харыс а?аара халы?наах, сирдэр ааттарын сы?ыарыыларынан наардаан, кинилэр араас сиргэ-дойдуга тар?анан тэнийбит т?бэлтэлэрин ырытан к?рд?р?р улахан научнай чинчийиитин уонча сыл ?лэлээн 1999 с. б?тэрбитэ. Кэли??и сылларга дьон аатын хомуйуунан ?л???йэн дьарыктанар. Элбэх дьону-сэргэни кытта суруйсар, эмиэ араас улуу?унан, нэ?илиэгинэн барар-кэлэр. Михаил Спиридонович дьи?нээх олох, история кырдьыга диэн тугун билэригэр-к?р?р?гэр с?р?н т?р??т буолбут т?гэннэри кытта сибээстээн, ?с ки?и аатын чопчу бэлиэтээн ахтар. Ол – училище?а ??рэнэр эдэр о?о саа?ын кэмигэр саха тылын уонна литературатын учуутала Андрей Ксенофонтович Сивцев. Кини олоххо олус критическэй сы?ыаннаах, санаатын а?а?астык этэр буолан, эдэр уол ?й?н-санаатын тутарыгар бастакы кыымы сахпыт ки?и эбит. Иккис с?р?н т?гэн – Башарин уонна кини куру?уога. Кулаковскайдаа?ы тилиннэриигэ хорсун туруула?ыытын и?ин та?ара курдук к?р?р этибит диир. ?с???нэн – сымыйа дьыаланан 1938 с. репрессия?а т?бэспит а?атын инитэ Акыым дьыл?ата буолбут. Кэлин бэйэтэ хаайыллан, политическай буруйдаахтар ортолоругар араас омук басты? дьонун, ?рк?н ?йд??хт?р?н кытта алты?ан, кэпсэтэн-ипсэтэн, кинилэр ?йд?р?н-санааларын и?эринэн, дойдуга-норуокка туох эрэ к?дь??стээ?и о?орор, ту?алаах ки?и буолар ту?угар сыал-сорук туруорунан, олох оскуолатын толору барбыт, ?й?н-санаатын туппут ки?и буолан т?нн?р. Ол дойдуга сылдьан кини биир суолу хара ааныттан ыарыылаахтык ылыммыт. Политическайдар – ?йд??х, култууралаах ба?айы дьон – туруору сэнээбэтэллэр да?аны, бу сахалар нуучча сабыдыалыгар олус бы?а бэриммиттэр, онноо?ор бэйэлэрин тылларынан аат булан ааттаммат омук эбит диэн а?а?астык этэллэриттэн олус кыбыстар, сэнэнэ саныыр буолбут. Саха буоларын дакаастыыр биир бигэ санааны ылынан, о?олорун, онтон сиэннэрин барыларын сахалыы ааттаталыыр, сахалыы ??рэтэр. Ма?найгы уолун Ньургун диэн ааттаабытыгар б?л??лэр со?уйуу-?м?р?? б??? буолбуттар. ?сс? элэк-хаадьы курдук, дьэ ба?ар Крикун да диэтин диэн с??рг?л??р кэриэтэ этэр-са?арар эбиттэр. Онуоха ки?илэрэ ?р-?т?р кэтэ?иннэрбэккэ, ба?аларын хоту, иккис уолун Айдаар диэн ааттыыр. Онон Багдарыын С?лбэ норуотугар сахалыы ааты и?эриигэ биир бастакы пропагандист буолар. ???с уола Эллэй, оттон сиэннэрин ааттара К?ннэй, Айыына, Сардаана, Кэскил, Сайыына, Саргылаана, Айталыына, Айдын диэннэр. Чахчы саханы саха дэтэр хайдахтаах курдук ааттарый? Биир дьиэ кэргэн оло?ор умсугутуулаах, инникигэ угуйар ?т?? холобур буолбатах дуо? А?аардас бу да и?ин Михаил Спиридоновичка уонна Варвара Михайловна?а Саха ыалын Саарыннара диэн булгуччулаах ааты и?эриэххэ с?п этэ. Багдарыын С?лбэ – ытык дьон ыччата, т?р?т дьон т?р???э. Бу ту?унан «Н?р??н н?рг?й буолуохтун!» диэн кинигэтигэр (Бичик, 1995 с.) маннык этэр: «Ньурба С?лэтин ытык кырдьа?а?а, 1882 с. сэтинньи 2 к?н?гэр т?р??б?т, саха фольклористарыгар, инньэ Г.В. Ксенофонтов са?аттан, ?т?? с?бэ?ит, к?м?л????чч? буолбут И.А. Алексеев – Уйбаан ?л?кс??йэп о?онньор 1961 сыл сайын Б?л??гэ кэлэ сырытта?ына, Акыым т?рд?н-уу?ун (ол аата бэйэтин киэнин – Акыым уонна Испирдиэн бииргэ т?р??б?т ини-биилэр. Т.) ыйытала?ан суруйбутум. О?онньор: «Билбэлэ?эбин», – диэбитэ. Аа?ыы буолта. Онтубут Акыымтан т?тт?р? аахтахха, 11 к?л??нэ ки?и буолан тахсыбыта… Акыымнаах т?р?ттэрин Уйбаан о?онньор: «Т??лээх Т???рдээх Т?л??н Ойуун бултаан, балыктаан олорбут, Дьокуускайтан ойохтоох тахсыбыт», – диэбитэ. Дьэ буот! К?л??нэ оло?ун устата 25 сыл диэни т?р?т гынар буоллахпытына, Т?л??н Ойуун Б?л?? сиригэр, бы?а холуйан ыллахха, ХVII ?йэ ортотун эргин тиийбит буоларыгар тахсар. Ити кэм сахалар Б?л??гэ маассабайдык к???н тиийиилэрэ ха?ан буолбутун ту?унан история докумуоннара кэрэ?илииллэригэр уот харахха с?п т?бэ?эр! Кэрэхсэбиллээх. Итэ?этиилээх. Норуот кэпсээннэрэ Т??лээх Т???рдээх Т?л??н Ойууну Б?л?? Бордо?норун т?р?ттэрэ дииллэр. Б?л??гэ тиийиэн иннинэ кини урут Дьокуускай эргин олорбут («в Якутском крае», «первый переселенец на Вилюй»). Т?л??н ойууну ?сс? сорохтор Тыгын к?т??тэ эбитэ ??? эмиэ дииллэр. ХVII ?йэ?э саха дьоно ханан-ханан тар?анан олорбуттарын анаан чинчийэн, дьо?уннаах ?лэни суруйбут Б.О. Долгих ити ?йэ б?т??т?гэр бордо?нор бука барылара Б?л??гэ к???н тиийбиттэрэ («целиком переселились на Вилюй») диир. Бордо?нор т?р?ттэрэ – Ха?алас а?атын уу?а (подразделение кангалассов) уонна Б?л??гэ к????хтэрин иннинэ, Ха?алас сиригэр Сиинэ т?рд?нэн олорбуттар». Онон Багдарыын С?лбэ т?рд?-уу?а маннык буолар: Т??лээх Т???рдээх Т?л??н Ойуун Ханта?ар Быгый Сиэллээх ???рг? С?лэ Багдарыын Оноку Быырта Уо?а Суох Уо?арап Баскардыыр Уйбаан Уйбаныап Дьэпсэй Уус Дь?г??ссэ – Такынай Уус Испирдиэн Уус Акыым Багдарыын С?лбэ Михаил Спиридонович – олоххо, ыччаты иитиигэ ураты активнай позициялаах ки?и. Кини, кыргы?ыы хонуутугар бэйэлэрин хорсуннук к?рд?рб?т буойуннар тустарынан суруйуулар, ахтыылар эдэр к?л??нэни иитэр суолталара улаханын эрдэттэн ?йд??б?тэ. Ону туо?улуур чахчылары «Хоту дойду хонно?уттан» айымньытыттан к?р?????: «1966 сыллаа?ы муус устарга аны, ба?ар, эппиэт кэлээрэй, албан аатырбыт биир дойдулаахпыт у?уо?а к?ст??р?й да?аны диэммин Венгрия?а сурук ыыппытым. Б?д?м?ккэ. Сурукпун, к?м?лл?б?т станциятын Нэмэшкэрэстур аатын ыйан туран, аны хас да оскуолалаах сир буолуо диэммин, 1-кы н??мэрдээх оскуола дириэктэригэр диэн аадырыстаабытым. Дьи?эр, таах олоруохтаа?ар кэриэтэ суруйбутум, эппиэт кэлиэ эрэ дии санаабата?ым. Онтум баара, хата, кимнээ?эр сотору бэрт эйэ?эс, ситэри харда тигинээн тиийэн кэлбитэ». Сурук сылын ?йд??н к?р?? эрэ, А.А. Мироновка Герой аатын 1990 с. биэрбит эбит буоллахтарына, Михаил Спиридонович, кини албан аатырыа ?сс? отут сыл иннинэ ?т? к?рб?т курдук, суруйсан у?уо?ун булан, сибээ?и олохтоон, н???? сылыгар Марк Михайлов диэн училище преподавателин кытта иккиэ буолан Венгрия?а айанныыллар. Омук дьоно барахсаттар, ?рд?к култууралаах буолан, у?уну-киэ?и санаан, би?иги саллааппытыгар мыраамар пааматынньык туппуттар. Сылын аайы онно оскуола о?олоро муус устар 4 уонна сэтинньи 7 к?н?гэр сибэкки уураллар, к?р?лл?р-харайаллар эбит. «Би?иги ки?ибит пааматынньыга кылабыы?а бэтэрээ кырыытыгар, та?ара дьиэтин адьас аттыгар турар. Кыра миитин о?ордубут. Би?иги ким-ханнык буоларбытын, то?о кэлэ сылдьарбытын ?сс? т?г?л кэпсээтибит. Онтон чороо??о илдьибит ?л?кс?йб?т т?р??б?т буорун, Б?л??т?н буорун, пааматынньык иннигэр чобуччу туруоран кэбистибит. Чороон диэн тугун, т?р??б?т буору саха аймах олус к?нд?т?к тутарын бы?аардыбыт». Кэлин Б?л?? ол чороонноох буоругар оскуола о?олоро сыл аайы сибэкки ??ннэрэр буолбуттар. Хайдахтаах курдук махталлаах, ?т?? дьыаланый?! Михаил Спиридонович ким да ыйыыта-кэрдиитэ, к?м?т?-?й?б?лэ суох, бэйэтин ?т?? санаатынан, ба?атынан салайтаран, б?т?н республика суолталаах миссияны, А.А. Мироновка герой ?рд?к аатын и?эриэхтэрэ отут ?с сыл иннинэ тиийэн толорон кэлбитин оччотоо?у да, б?г???? да ?рд?к салалта билэрэ дуу, суо?а дуу. Кини ордук хомойоро баар, А.А. Миронов герой буолбутун кэннэ Б?л?? улуу?ун салалтата геройу чиэстиир сыаллаах Венгрия?а иккистээн анал делегация тэрийэн ыыппата?ыттан. Айа?алыы сатаан, ол санаатын кинигэтигэр маннык суруйар: «Били??и кэм?э омукка тахса сылдьыы, к??лэйдээ?ин улахан уустуга суох буолла. Венгрия – суол-иис ?тт?нэн олус сайдыылаах дойду. Нэмэшкэрэстурга хантан ба?арар д?б??н?к тиийиэххэ с?п. Онон Венгрия?а сылдьар саха дьоно, ?л?кс?йб?т у?уо?ар с?г?р?йэн, Миклоштаахха уонна онноо?у пионердарга махтанан аа?ар буоллаллар диэн ба?атыйабын. Ол к?р??чч?лэргэ-харайааччыларга да ?й?б?л курдук сыаналаныах этэ. Иккис ?тт?нэн ылар эбит буоллахха, кэриэстэбиллээх ?сс? ордук кичэллэн хараллыахтаах. ?т??ттэн ?т?гэн буора т?р??р». Дьэ, итигирдик. Салалтабыт, республикабыт бол?омто?о ылбатах дьыалатын, ба?ар, ол дойдуга туристыы, сынньана тиийэр биир эмэ ?т?? санаалаах ки?и ылынан, албан ааттаах геройбут у?уо?ар с?г?р?йэн, олохтоохторго махталын биллэрэн, Михаил Спиридонович ба?атын толоруо буолаарай диэн бу кыбытык тылбын тиэрдэбин. «Б?л??гэ баар эрдэхпинэ Нэмэшкэрэстур дэриэбинэ начальнай оскуолатын дириэктэрэ Дь. Миклош дьиэ кэргэттэрин кытта суруйсан сибээ?и тута олорбутум. 1974 сыллаахха райком бюротун уураа?ынан ?лэбиттэн устубуттарын кэннэ манна Дьокуускайга кэлэн хааламмын, онтон ыла сибээспит быстыбыта», – диэн Михаил Спиридонович хом санаатын этэр. Райком бюротун уураа?ынан Б?л?? педучилищетын дириэктэрин дуо?уна?ыттан Михаил Спиридонови?ы хайдах, то?о устубуттарын ту?унан кыратык бы?ааран биэрдэххэ с?п буолсу. Эмиэ да хомолтолоох-кы?ыылаах, эмиэ да к?р?дь??стээхтик ?ч?гэй ?тт?нэн т?м?ктэммит, чахчы бэртээхэй трагикомедия сюжета буолар олох оонньуутун сценатыттан т?сп?т сэдэх т?бэлтэ буолан биэрдэ. Михаил Спиридонович оччоттон да баран-кэлэн, ол быы?ыгар Венгрия?а тиийэ, Москва?а училищелар дириэктэрдэрин семинардарыгар кыттан, с?г?н сылдьыа баара дуо, тыл-?с этэн, ?й-санаа атаста?ан, уопуттаах дириэктэр бы?ыытынан Россия ??рэ?ин чиновниктарыгар бэйэтин ту?унан ?т?? ?йд?б?л? хаалларар. «Биир сыптары?наах ынах хотон с????т?н б?т?нн?? сутуйар» диэн ?с хо?ооно баар. Ол кэриэтэ, арыгыга умньаммыт биир т?тт?р? кэмэлдьилээх ки?и, Михаил Спиридонович уоппуска?а барбытын кэннэ, ??с?? тэриллибитин саба тутарын оннугар к??дь?тэн биэрбит, т??? эмэ дириэктэриттэн ?й?пп?т-убаппыт, партия?а ылларбыт ки?итэ т??эн биэрэн, тэриллибит дьыала саллайан, райком, обком, Москва та?ымынан бы?аарыллар айдаа??а кубулуйар. Обкомтан икки т?г?л комиссия кэлэн бэрэбиэркэлээн, Михаил Спиридонович ту?атыгар т?м?кт??р. Ол ?рд?нэн, оччотоо?у сиэринэн, обкомтан «т??лээх илии» дуксуурунан, райком бюротун уураа?а тахсар. Ку?а?ан ?ч?гэйэ суох буолбат дииллэринии, Москва сабыдыалынан, Михаил Спиридонович Дьокуускайга кэлэн, н???? сылыгар Чирээйэптэн бэйэтиттэн дьиэ ылар. «Сылаас ванна?а киирэн сытаммын, бу б?л??лэр абыраатахтарын диэн ырыа ыллыыбын. Антах икки биэрэстэлээх сиргэ баанньыктанар этим. Б?л??гэ кырдьыахпар диэри дириэктэрдээн хаайтаран олорбутум буоллар, республикабын б?т?нн?? кэрийэн, сирин-дойдутун аатын хомуйан, норуоппар ту?алаах ?лэни о?оруом этэ дуо, хас эмэ с????нэн ыстатыйаны, очерканы, суоллаа?ы бэлиэтээ?иннэри, с??рбэттэн тахса кинигэни суруйуом этэ дуо?! Оттон, бу иккис мааны дьиэбэр ???э-аллара т?тт?р?-таары лиибинэн хатаа?ылыы сылдьан: «Туймаада дьогдьойор саалыгар, дьо?ун-мааны дьиэтигэр олоробун! Бу, б?л??лэр абыраатахтарын», – диэн ыллыыбын. Ону кэргэним: «Аргыый, аны дьон истиэ, сэккэ-сэлээ??э этиэ», – диэн харыстаан м?хп?тэ буолар», – Михаил Спиридонович бэйэтин кэпсээниттэн бэйэтэ астынан ыраастык дуо?уйа к?лэр. Дьэ кырдьык, Дьыл?а хаан ыйаа?а кы?ыл со?о кыраасканан суорба таас сирэйигэр эрдэттэн суруллан турар дииллэрэ оруннаах курдук буолан тахсар. Багдарыын С?лбэ норуотун ту?угар тугунан да кэмнэммэт с?д? научнай суолталаах тыл, история, география салааларын холбуу т?мэр топонимика фондатын 40-ча сыл устата хомуйан мунньуон быатыгар, оччолорго к?ннээн-хааннаан олорбут партократтар, кинини «самнарбыттар» эбит. Бу и?ин норуот кинилэргэ махтаныан эрэ с?п курдук. Специалистар сыанабылларынан, Багдарыын С?лбэ картотеката Сибииргэ уонна Дальнай Востокка кээмэйинэн иккис миэстэни ылар ???. Ма?найгы миэстэлээх Томскай институтугар дуу, университетыгар дуу баар картотека, сэрэйдэххэ, б?т?н тэрилтэ к????нэн мунньуллубут буолла?ына, би?иги ки?ибит со?ото?ун сырала?ан муста?а. Мунньуо эрэ дуо, онтун норуотугар бы?ааран, сэ?эргээн, уонтан тахса кинигэ о?орон, хас да с????нэн ыстатыйа суруйан тар?атта. Кини айымньыларын, суруйууларын норуот б?тт??нэ аа?ар, элбэх сэ?ээрээччи суруйсар, ?й-санаа атаста?ан к?м?л???р дьон баар. Бу дьон аата анал картотека?а ти?иллэн и?эр, ахсааннара 800-кэ тиийдэ диир. Бачча элбэх суруйсар, к?м?л???р ки?илээх (аа?ааччытын киллэрбэккэ туран) учуонай да, суруйааччы да, бука, Россия ?рд?нэн суо?а буолуо. Хас кинигэ, сурунаал, ха?ыат ыстатыйата долбуурга ууруллан, паапка?а ти?иллэн, анал миэстэлэригэр саа?ыланан турар. Наадыйды? да, ханнык ба?арар матырыйаалы а?ыйах м?н??тэнэн булан биэрэр. Маннык бэрээдэктээх, ситэри тэрээ?иннээх, чуолкай режимнээх, ураты с?рэхтээх-бэлэстээх дь?кк??р ?лэ?ит ки?и саха?а баарынан киэн туттуох санаам кэлэр. Билбитэ-к?рб?тэ, аахпыта элбэ?инэн, ?лэ?итинэн Даланныын тэ? баайыылаах дьон. ?йд?р?-санаалара, оло?у к?р??лэрэ биирэ, биир дьыл?а?а эриллэн репрессиялана сылдьыбыттара барыта мээнэ?э буолбатах. Дьыл?а хаан иккиэннэрин тэ? ?л??лээн, дьон-сэргэ ту?угар ?лэлииргэ-хамныырга анаан айбыт дьоно буолаллар. Ол да и?ин норуоттарыгар элбэ?и о?ордохторо, айдахтара. Уратылара диэн, Далан ?лэтэ, айымньылара кэмигэр таба к?р?ллэн, с?пт??х билиниини, сыанабылы ылбыт буолла?ына, ол ?тт?нэн Багдарыын С?лбэ, туох да диэбит и?ин, к?йг?т?лл?б?тэ мэлдьэ?иллиэн сатаммат. Онуоха буруйа диэн, б?т?н оло?унан, ?й?нэн-санаатынан, ?лэтинэн-хамна?ынан коммунистическай системаны утары ?р??? ?р??, хараны хара диэн кырдьыгы баарынан сирэйгэ этэринэн, суруйарынан оччотоо?у да, били??и да салалта?а сээн дэппэтэ?э буолар. Били??и салалта эстибит система дьайыытыттан босхолонор кэмэ уолдьаста. Атын сиргэ-дойдуга эбитэ буоллар, Багдарыын С?лбэ ?лэтэ толору сыанабылы ылбыта, доктор, академик буолбута ырааппыт буолуо этэ. Би?иэнэ кэм т?тт?р? ?тт?нэн буолааччы, дьо??о-сэргэ?э т?р?т биллибэтэх, суруйбут ?лэлэрин ким да аахпатах аата-ахсаана суох элбэх доктор, академик б???л??хп?т. «Уларыта тутуу норуоту у?угуннарда. М.Е. Николаев уон сыл и?игэр олус элбэ?и о?ордо. Саха норуотун Сэбиэскэй былаас тухары та?нары мииммит, национализм?а буруйдуур ?с уураа?ын к?т?рдэ. Ельцини кытта таба сибээ?и олохтоон, хаста да а?алан хото??о, чуум?а сырытыннаран, олохпут-дьа?ахпыт ыараханын к?рд?р?н, с?пт??х ?й?б?л?, дьа?алы о?ортордо. Атыны да о?орбута элбэх буолла?а, аа?ан сиппэккин. Ону урукку кыдьыкпытын бытархайда?ан, хасы?ан, араастаан холуннарабыт, тыл-?с тар?атабыт. Уруккуга т?нн??гэ дьиксинии баар. ?гэспитинэн а?а ууста?абыт, улууста?абыт. Диктатураттан демократия?а киириини сыы?а ?йд????н тахса сырытта. Туох да хонтуруола суох бас-баттах барыы, бы?ыы-майгы сатарыйыыта, арыгыга охтуу. Ол эрээри, саха чи? омук, ?йд???э», – Багдарыын С?лбэ били??и олох ту?унан санаалара итинник. Уруккуга т?нн??гэ дьиксинии баар диэн саамай с?пк? этэр. Быйыл Ойуунускай т?р??б?тэ 110 сыла туолар ?б?л??й?нэн сибээстээн, Президент Штыров быйылгы дьылы Ойуунускай сылынан биллэрбитэ. Ону бырачыастаан, Скрипин диэн «б?л????к» «Московский комсомолец в Якутии» ха?ыакка муус устар 9 к?н?нээ?и н??мэригэр Ойуунускай аатын хараардар улахан ыстатыйатын та?аарбыта. Ол иннинэ, Орджоникидзе болуоссатын Ойуунускай аатынан уларытан ааттыыры утаран эмиэ суруйбута. Оттон би?иги, Багдарыын С?лбэ «Ааспат-арахпат сыр?ан баас» диэн кинигэтиттэн «П.А. Ойуунускайы са?алыы аа?ы?» диэн ыстатыйатыгар этэр санааларын кытта бэрт кылгастык билси?э т??эрбит сиэрдээх. То?отун эттэххэ, бу м?кк??рдээх ыстатыйа?а Багдарыын С?лбэ кимэ-туга, ?й?-санаата хайда?а ордук дьэ?кэтик, ырылхайдык к?ст?р. Кини м?кк??эр дьонун кытта туох да кубул?ата суох кыларыйар кырдьыгынан, кинилэр ?йд?р?н-санааларын, кимнэрин-туохтарын бэйэлэрин тылларыттан-?ст?р?ттэн та?ааран холобурдаан туран итэ?этиилээхтик бы?аарарынан уратылаах. Онон ыччат, эдэр к?л??нэ сымыйаны-кырдьыгы сатаан араарарыгар, таба ?йд??р?гэр улахан ту?алаах к?м?н? о?орор. «…Дьон саастаах ?тт?н ?ксэ, Лениннэрин-Сталиннарын ыга кууспутунан халдьаайыларыгар тахсаллара биллэр буолла. Бэчээт суруйуулара Государственнай Дума?а быыбар т?м?гэ арылхайдык к?рд?р?лл?р… Онон мин ыччакка анаан суруйабын. Ыччаты к?н? суолга киллэриэххэ наада. Бу суруйуум киниэхэ ананар», – диэн бы?аччы этэр. Улуу дьоммутун барыларын биир халыыпка уган, история биир кэрдиис кэминэн, биир событие кэрчигинэн эрэ кинилэр ?йд?р?н-санааларын бы?аарар, сыана бы?ар тутах ?йд?б?л буолара биллэр. Бу ?тт?нэн, Багдарыын С?лбэ Аммосовтаах Ойуунускай ?йд?р?-санаалара уларыйыытын Ойуунускай айымньыларыгар оло?уран, олус с?пк? бы?аарар. «Аммосовтаах, Ойуунускайдаах партия?а бэрт эдэрдэригэр киирбиттэрэ уонна революционнай охсу?ууга, уларыта тутууга актыыбынайдык кыттыбыттара. То?о? Итини ситэри ?йд??р наадатыгар, хал буолбут пропагандистскай дой?охтору туора ууран баран, П.А. Ойуунускай бэйэтин суруйууларын, кини ахтыыларын, айымньыларын сэттис томуттан ылан, бол?омтолоохтук аа?ыахха наада. Ойуунускайдаах революция?а актыыбынайдык кыттыылара диэн, туох-ханнык иннинэ, кинилэр революцияны национальнай босхолонуулаах хамсаа?ын курдук к?рб?ттэриттэн эбит. Кинилэр улуу патриоттар этилэр». Саамай с?пт??х сыанабыл. Салгыы аа?ыа?ы?: «Дьэ онтон хаан утахтаах, ииригириилээх, 1928 сыл ада?ыйан тиийэн кэлбитэ. Республика салалтата омугумсуйууга буруйданар, ??р?ллэр-т?р?ллэр. М.К. Аммосовы Саха сиригэр уон сыл устата кэлиэ суохтаах диэн киин былаас уурар. Аммосовтаах, Ойуунускайдаах харахтара ити кэнниттэн букатыннаахтык арыллыбыта. Онон, сити кэм?э, 1929 сыллаахха, Платон Ойуунускай биир улуу айымньытын «Улуу Куда?саны» суруйбута». Итинник этэн туран, ыстатыйа автора П.А. Ойуунускай «Александр Македонскай», «Улуу Куда?са», «Бассабыык» диэн 1927 сыл кэнниттэн суруллубут айымньыларын ырытан, бэйэтин к?р??лэрин ылыннарыылаахтык дакаастыыр. Бу к?р??лэрин Багдарыын С?лбэ «У?уктабыт дуу, у?уктубаппыт дуу» диэн ыстатыйатыгар салгыы бигэргэтэр: «К?нд? аа?ааччы! Сорохтор П.А. Ойуунускайы, эдэр о?о сылдьан, революционнай хамсаа?ы??а актыыбынайдык кыттыбытын уонна революционнай тыыннаах айымньылары суруйбутун эрэ ахтааччылар уонна куо?ур туттааччылар. Ол – судургутутуу. Улуу ки?ибит олорбут оло?ун, айбыт айымньыларын 1927 сыл иннинээ?и уонна 1927 сыл кэнниттэн диэн арааран, ырытан ?йд??рб?т сиэрдээх буолуохтаах. Оннук да буолан, суруйааччы Бассабыык Ба?ылайа, табах тарда-тарда хаама сылдьан, маннык диир: «О?о ки?и билбэтин-к?рб?т?н олох бэйэтэ биллэрэн-к?рд?р?н и?эр. Бу аата буолла?а дии – оло?у билбэккэ эрэ баты?ан и?ии диэн! Т??? да ?лэлээбит, т??? да с?р?ннэспит курдук и?ин, хара?а суох ки?и суолу баты?ан и?эрин курдук испит эбиппит». «Ама, ?йд?мм?т дуо, до?оттор. Ити – буруйу билинии, ити – кэмсинии», – диэн халба?наппат б?тэ?иктээх т?м?ктээ?инин о?орор. Багдарыын С?лбэ репрессия тематыгар аналлаах айымньылара барыта докумуо??а оло?уран суруллубут буоланнар – кырдьыктаахтар, т?м?ктээ?иннэрэ итэ?этиилээхтэр, хорсуннар. Ол и?ин коммунистическай идеология?а бэриммит, са?а оло?у к????нн?к ылынар, у?укта илик кырдьа?астар киниэхэ сы?ыаннара ураты, соро?ор икки ?р?ттээх. Ону «У?уктабыт дуу, у?уктубаппыт дуу» диэн ыстатыйатыгар дьэ?кэтик к?р?б?т. Бу урукку олох уонна аныгы олох м?кк??рдэрин ча?ылхай холобурун хайаан да, ирдэ?эн да?аны туран, аа?аргытыгар с?бэлиибин. ?г??? ?йд??хх?т. Холобур, бы?ыытынан биир лоскуйу ылан к?р?????: «Коммунист киин былаа?а би?иги дьоммутун, салайааччы диэн ааттаан олордор этэ гынан баран, ки?и диир этэ дуо? Эчикийэ суох! 1986 сыл «геройа» Ю.Н. Прокопьев, аа?ар ааспытын кэннэ, ытаабытын-со?ообутун аны аа?ы?. Кини «Молодежь Якутии» ха?ыакка (07.12.1996) «Начистоту так начистоту» диэн улахан ыстатыйаны бэчээттэппитэ. Онтон к????р? (28.08.1996) эмиэ ити ха?ыакка «Дело остается с человеком» диэн улахан интервьюну биэрбитэ. Онто «Десять лет Юрий Прокопьев стоял у руля республики» диэн хос бы?аарыылаах этэ. Ити! Ю. Прокопьев уон сыл уруулу туппут ???. К?нд? аа?ааччы, уон сыл олорорун устатыгар Ю.Н. Прокопьев киин былааска т??? улахан авторитетынан ту?анар буолбутай? Кини тылын т??? ыйаа?ынныыр этилэрий? 1986 сылга Киин Комитекка туох буолтай? Ю.Н. Прокопьев бэйэтэ ону туох диэбитэй? «Вопрос был поставлен на Секретариате. Слово «беспринципность» в мой адрес было не самым грубым. В общем, там смешали меня с грязью», – диэбитэ дии» («Молодежь Якутии», 28.08.1996). Коммунист партиятын киин салалтата диэн, саха дьоно ?йд??р?нэн, туох этэй? Итиннэ бы?аччы уонна ситэри бы?аарыыны Президеммит М.Е. Николаев биэрбитэ: «Саха учуонайдарын, литературатын уонна искусствотын деятеллэрин э?ин араас аньыыларга, бастатан туран, национализм?а буруйдаа?ын, кэпсээ??э киирбит КК диэн идеологическай уонна политическай монстр ти?эх тыына тахсыар диэри, адьа?ын 1986 сылга диэри, сал?анан барбыта». Итинник, до?оттор. Монстр диэн тылы нуучча тылын бы?аарыылаах тылдьытыгар «урод, чудовище» диэн бы?аарбыттар. Дьэ маннык оло?у, политиканы баарынан кырдьыктаахтык ырытар дьоммут Багдарыын С?лбэттэн ураты били??итэ, биэс тарбах эрэ и?инэн аа?ыллар бадахтаах. Ол да и?ин дьоммут-сэргэбит аанньа у?уктубат бы?ыылаах. Багдарыын С?лбэ – аа?ааччыта, к?м?л????чч?тэ, с?бэ?итэ элбэ?инэн тэ?нээ?э суох дьоллоох ки?и. Саха сиринэн эрэ му?урдаммакка, ыаллыы республикаларынан, уобаластарынан, кыраайдарынан сылдьыталаан, сирэй к?рс?н кэпсэппит, сурукка тиспит, суруйсар дьонун ахсаана 800 – икки холбука ту?унан картотека буолан турар. Ту?алаа?ы, наадалаа?ы норуоппар ?сс? о?ордорбун диэн, былаана, ба?ата ба?аам. К?н-дьыл аа?ар, олох хаамыыта, бы?ыы-майгы уларыйыыта кэнники уонча сыл и?игэр ки?и ?йд??н-т?йд??н дь??ллээбэтинэн т?ргэнник аа?ар кэмигэр олоробут. Олох соторутаа??а диэри этэ дии, уларыта тутуу сылларын чэбдик салгынынан сайа тыыммыт кэммит. Оччолорго интеллигенцияларбыт бас-к?с дьоно иллээх да этилэр. КГБ пресс-киинин тойоно Мунтян лекциятыттан са?алаан, 1986 с. т?бэлтэ уонна кини дуораанын утары туруула?ыыга Саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов ба?ылыктаах интэлигиэнсийэ чулуу дьоно биир т?мс??лээх к??стээх харданы о?орон, урукку былаас ти?эх т?г?л?н би?иги норуоппутугар национализмы со?нообут балыырдаах политикатын киэр илгибиттэрэ. Оччотоо?у ты?аа?ыннаах кэми Далан «Дьыл?ам миэнэ» романыгар маннык суруйбута: «Ити барыта норуот, бар дьон истибэтинэн кини кэтэ?инэн барбыта, нэ?илиэнньэ билбэккэ хаалбыта. Ол и?ин билигин туох барыта ол м?чч?ргэннээх сахтарга бэйэтин чиэ?ин, достоинствотын, интеллектуальнай потенциалын к?м?скээбит чулуу уолаттарын ааттарын билиэх уонна кинилэргэ махтаныах тустаах: тус бэйэлэрин олохторун толук уурартан куттаммакка туран турууласпыт дьоннорунан Саха народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов, талааннаах учуонайдар Егор Егорович Алексеев, Василий Николаевич Иванов, Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын С?лбэ буолаллар». Багдарыын С?лбэ, быйыл т??? да 75 саа?ын туоллар, ?й?н-санаатын муудара?ын ?р?г?й?гэр сылдьар. ?лэлиирэ, суруйара ба?аам. «Киин куорат» ха?ыакка н??мэри к?т?ппэккэ ыстатыйалара тахса тураллар. «Эн суруйуулары? ха?ыаппытын киэргэтэллэр», – диэн этэллэр. Сэдэх да буоллар, бэйэлэригэр маннык дири? ирдэбиллээх, ураты дьиссипилиинэлээх, с?рэхтээх, дь?кк??р ?лэ?ит дьонноох буоламмыт, норуот бы?ыытынан эстэн-быстан хаалбакка, бачча?а тиийэн кэллэхпит. Кинилэр уопуттарын, дьо?урдарын, кыахтарын общество, государство оло?ор, ?лэтигэр-хамна?ыгар ситэри ту?аныа?ы?! Эдэр к?л??нэ дьоно кинилэр холобурдарын баты?алларыгар, ??рэнэллэригэр эрэл толору баар.     Чолбон. – 2003. – №10. Борис Павлов, суруналыыс Багдарыын С?лбэ атыннык саныыр Бу ки?и миигин интэриэ?иргэппитэ быданнаата. Бастатан туран, булгуруйбат, тостубат итэ?элинэн. Би?иги бары саара?ныыр, саарбахтыыр, кэтэнэр-сэрбэнэр кэммитигэр кини бэйэтин с?ннь?н булунан, ааспыт оло?у а?а?астык, к?н?т?к саралаабытынан барбыта. Икки?инэн, с??кэннээхэй энергиятынан. Ханнык да ха?ыаты арый, (оройуоннар киэннэрин эмиэ), телевизоры холбоо, радионы ас – Багдарыын С?лбэ… Багдарыын С?лбэ оннук диэбит, маннык диэбит. Ити ки?ини кытта тутуспут, ол дойдуга баран кэлбит. ?с???нэн, кинигэлэрэ. Кини о?о са?атын хомуйан, топонимика?а, публицистика?а барыта 14 кинигэни бэчээттэттэ. Олортон «Олох долгуннара» диэн б?тэ?ик очерковай кинигэтэ олус-олус интэриэ?инэй. Т?рд???нэн, Багдарыын С?лбэ би?иги наукабытыгар саамай интэриэ?инэй теманан, сир-дойду аатын чинчийиинэн дьарыктанар. Ити кэнниттэн уонна псевдонимыттан да?аны э?иги ба?ар Михаил Спиридонович – Багдарыын С?лбэ кэтит сарыннаах, багдайбыт ки?и диэн ?йг?т?гэр о?орон к?р??хх?т. Бу сырыыга сыы?ыаххыт. Э?иги иннигитигэр к?н? у?уохтаах, к?рэ?сийэн эрэр баттахтаах, сытыы харахтаах, хаты?ыр эрээри эрчимнээх к?р??нээх, а?амсыйбыт ки?и турар буолуо?а. Биири эрэннэрэбин. Э?иги ханнык да боппуруо?у биэрдэххитинэ бы?аччы, к?н? эппиэттэри ылыаххыт. – Михаил Спиридонович, уларыта тутуу диэн ааттанар сылларга би?иги сэттэ уон сыл устата олорон, итэ?эйэн кэлбит тутулбут олох атыннык к?ст?б?тэ. Партия, Ленин, Октябрьскай революция диэн ??эр та?ара о?остубут ?йд?б?ллэртэн аккаастанар саа?ырбыт, ити кэм?э толору олорбут дьо??о ыарахан, уустук этэ. Онтон эн, алта уо??уттан тахсыбыт ки?и саара?наа?ына, халба?наа?ына суох авторитеттары тэпсэн, са?а тутул и?ин санаа?ын этэн, активнайдык туруула?ан барбыты?. Итинник ?й-санаа ха?ан ??скээбитин билиэхпин олус ба?арабын. – О?о эрдэхпинэ репрессия улаханнык бара турар кэмигэр а?абын кытта бииргэ т?р??б?т ки?и Акыым дьоппуон ?сп?й??нэ, норуот ?ст???? диэн ытыллыбыта. Ону дьонум с?рдээ?ин а?ыйбыттара. А?ам бэйэтэ ??рэ?э суох, быраата ??рэхтээх, билиилээх, саамай киэн туттар, эрэнэр-кэтэ?эр ки?илэрэ этэ. Кэлин Б?л??гэ училище?а ??рэммитим. Онно саха тылыгар ??рэппит учууталым Андрей Ксенофонтович Сивцев эмиэ националист, ?ст??х аатыран тутуллан хаайыыга барар. Андрей Ксенофонтович би?иги саамай с?б?л??р, ытыктыыр учууталбыт этэ. Кини училище?а саха тылын уонна литературатын куру?уогун ыыппыта. Кэлин онно сылдьыбыт дьоннортон суруйааччылар Афанасий Федоров, Иван Гоголев, научнай ?лэ?ит Егор Сидоров тахсыбыттара. Аны куоракка институкка ??рэнэ сырыттахпытына миигин Башарин дьыалатыгар диэн сымыйанан т?бэ?иннэрэн хаайыыга олордон кэби?эллэр. Бастаан куоракка холуонньа?а, онтон Уус Маайа?а Бриндакит диэн сиргэ к?м?с хостоо?унугар эрэй б???н? к?р?б?н. Ити барыта кыра-кыратык мунньуллан, эккэ-хаа??а и?эн олорор олохпор, тутулбар критическэй сы?ыан, бу террор былаа?а, норуоту утары былаас диэн ?йд?б?л иитиэхтэнэн тахсыбыт эбит. – Михаил Спиридонович, чопчу саха норуотун ылар буоллахха, киниэхэ Советскай былаас ту?алаах, прогрессивнай этэ диэн ?йд?б?л баар. Хотонноох бала?а??а ына?ын кутуругун маныы олорбут саха ки?итэ эмискэ к?ндэлэс куоракка баар буолбута, ??рэхтэммитэ… – Ити баарын баар. Ол гынан баран с??рбэ?ис ?йэ?э киирэн баран аан дойдуну эргитэ тутан к?рд?хп?т?нэ олох уруккуларынан хаалбыт омук диэн биир да суох ээ. Аан дойду б?т?нн?? сайынна. Уонна би?иги курдук улахан сиэртибэтэ, хаана, харах уута суох холкутук, налыччы тахсан бардылар. Би?иги сиэртибэбит ынырыктаах. Норуоппут чулуу дьоннорун сотору-сотору кырган, ?л?р?н-???р?н. Ити кыргыы норуот оло?ор, ?й?гэр-санаатыгар алдьархайдаах хоромньуну о?ордо. Хаан (ген) сарбылынна, ?ч?гэйтэн ?ч?гэйдэр т?р??н и?иэхтэрэ этэ буолла?а. Хобуоччу, куттас буоллубут. Норуот доруобуйата сатарый- да. К??с ?тт?нэн холбо?уктаа?ын т?м?гэр ыал биир эрэ ынахтаах хаалар. Эт-??т а?ылыктаах норуот эмискэ т?р?т а?ылыгыттан мэлийэн куртах, с?т?л ыарыы буолар. Онон революция иннинээ?и ахсаанын саха норуота 1959 сылга эрэ кэлэн сиппитэ. Алта уонча сыл буолан баран, Америка индеецтэрэ, революция иннинэ би?иги са?а ахсааннаах норуот 1,5 м?л?й??н буоллулар. ?ск??р?т?н ки?илии, эксперимиэн ыыппакка, норуоту субу-субу кыргыбакка олорбуппут буоллар, би?иги да?аны 1,5 м?л?й????э тиийбит буолуохпут этэ. – Эн этэри? курдук революцията, эксперимиэнэ суох олох бэйэтин хаамыытынан сайдан кэлбиппит буоллар, эн к?р?рг?нэн би?иги билигин хайдах та?ымнаах олохтоох буолуохпут этэй? – Промышленнай ?тт?нэн т???-ханнык сайдыыга тиийбит буолуохпутун билигин этэр кытаанах. Ол эрээри мин биири бэлиэтиэхпин ба?арабын. Саханы ?сс? ХIХ ?йэ бастакы а?аарыгар чинчийбит Миддендорф диэн улахан учуонай сахалары «Сибиир еврейдэрэ» диэн ааттаабыт. Бу с?рдээх киитэрэй, эргитиилээх ?йд??х, эргиэ??э с?рдээх дьо?урдаах омук диэн. ?йэ са?аланыытыгар ити бигэргэтиини ылан барбыта. Саха атыы?ыттара улам кыа?ыран, далаа?ыннанан барбыттара. Холобур, Хачыкаат баайа Барашковы ылан к?р. Хайыы ?йэ электростанцияны ?лэлэтэн сайдыыны киллэрэн испитэ. Манньыаттаах уола. Дьокуускайга оскуола туттарбыт ?йм?к??н баайа Кривошапкин. А?аардас ити чахчылар би?иги му? саатар атын омуктан хаалыахпыт суо?а этэ диэн итэ?эли ??скэтэллэр. – Оччотугар Михаил Спиридонович, итинник бэйэтэ налыччы сайдыахтаах оло?у ?рэйсибит, бу хааннаах тутулу олохтуурга к??стэрин-уохтарын биэрбит П.А. Ойуунускай, М.К. Аммосов уо.д.а. тустарынан тугу саныыгын? – Ити дьону мин аан бастаан норуоттарын тустарыгар туохтарын да кэрэйбэтэх дьи?нээх патриот дьон курдук к?р?б?н. Ойуунускай ааспыт к?ннэр-дьыллар тустарынан ахтыытыгар ыраахтаа?ы ?с ?йэ тухары баттаан олорбутуттан босхолонор буоллубут диэн, ?кт??п ?р?б?л??сс?йэтин уруйдаан-айхаллаан, туохтан да ?р? к?т???ллэн к?рс?б?пп?т диэн суруйар. Кинилэр революцияны национальнай босхолонуулаах хамсаа?ын курдук к?рс?б?ттэр. Хайаан да к???лб?т?н тутуохпут, ту?унан государство буолуохпут диэн. Ол и?ин революция кыайаатын кытта автономияны туруорсаллар. Онтон били автономия, к???л сымыйа буолбутун ?йд??нн?р, албыннаппыт эбиппит диэн санаа?а кэлэллэр. Дьэ ол и?ин Ойуунускай б?р??т?н анныттан «Улуу Куда?са», «Александр Македонскай» курдук айымньылар тахсаллар. Онно кини хаан олбохтоох былааска кэллибит, норуоппут трагедия?а киирдэ диэн т?м?ккэ кэлбитэ сирэйинэн к?ст? сылдьар. – Ону кинилэр ?йд??б?ттэр эбит дуо? – ?йд??н. Ксенофонтовщина диэн ааттаан саха ?т??т?н кыргыбыттарын кэнниттэн, кинилэри ?лэлэриттэн устан ??ртэлээбиттэрин кэнниттэн. – Билигин би?иэхэ толкуйданар, суолу торумнуур кэм. Эн к?р?рг?нэн саха ханнык суолунан сайдыан, ханнык суолу туту?уон с?б?й? – Саха билигин саамай кылаабынайа арыгы и?иэ суохтаах. Соторутаа?ыта «Сахаада?а» Саргыл Тааттын диэн ки?и ыстатыйата тахсыбыта. «Саха, арыгы уонна тимир суол» диэн. Онно кини мин билэр дьонум 20 быры?ыана арыгы?ыт диэн аа?ан та?аарбыт. Бу улахан сыыппара. Биэс ки?иттэн биирэ. Ити а?ыйаабата?ына саха эстэр кутталлаах. Бэйэтин доруобуйата сатарыйар, кэнэ?эскитэ кэхтэр. Аны ?б?н-харчытын онно супту уулатта?ына оло?о сатарыйар. Ити биирэ. Икки?инэн, мин сахабын, мин дьону кытта тэ? ки?ибин диэн бэйэни сэнэммэт, кыратыппат гына ?лэ барыахтаах. Бэйэтин сэнэнэ, мин ба?ас дии сылдьар ки?и ха?ан ба?арар ?й?-санаата, илиитэ- ата?а му?ур буолар. ?с???нэн, би?иги ахсааммытын элбэтиэхтээхпит, ол аата доруобуйабытын тупсарыахтаахпыт, т?р??хтээхпит-уу?уохтаахпыт. Би?иги ахсаан ?тт?нэн а?ыйахпыт тухары, дойдубутугар хайдах да ха?аайын буолар кыахпыт суох. Америка хоту ?тт?н, Канада учуонайдарын бы?аарыыларынан 3 м?л?й??н кв. километр Хотугу сиргэ, т?ргэнник алдьанар, баа?ын о?оруммат кэбирэх сирдээх-буордаах дойдуга м?л?й??н с??с, м?л?й??н икки с??с ки?и олоруохтаах. Онтон элбэх ки?и олордо да, сирэ илдьи тэпсиллэн, бырыы бадараан буолар. Нуучча? манна олохсуйбат, байда да бара турар. Оттон саха ахсаана м?л?й??н-м?л?й??н икки с??с буолла да, ?лэлэниэхтээх ?лэни бэйэтэ ?лэлиир, бу дойдуну ба?ылыыр. Онон би?иги билигин ?р? туран барытын ба?ылыахтаахпыт диэн буолбакка, ити курдук у?уну-киэ?и толкуйдаан торумнаныахпытын наада. – Саха сайдыытын ту?унан боппуруо?у кэпсэтэргэ нууччалары кытта сы?ыаны хайдах да тумнар кыаллыбат. Би?иги а?алаатар а?абыт ?кс?к?лээх ?л?кс?й саха нууччаны кытта уруур?а?ыан наада, бэл о?ото доруобай, т?р?лк?й буолар диэн турар. – Кулаковскай ити этиитэ кэмигэр с?рдээ?ин пропагандалана, ту?анылла сылдьыбыта. Нууччаны кэргэн ылыы билигин а?ыйаата. Оттон би?иги к?л??нэ, би?иги иннинээ?и к?л??нэ саха бэртэрэ нууччаны кэргэн ылаллара. Ити гынан баран т?р??хтэрэ т??? да т?р?лк?й?н и?ин ?ч?гэйдик олорботохторо. ?й-санаа, бы?ыы-майгы ?тт?нэн тапсыбаттар. Нууччаны кэргэн ылбыт ки?и сахаттан тэйэр. Нуучча дьахтара саханы сырытыннарбат, уруу тардыспат. Инньэ гынан, бу ки?и бэйэтэ сахаттан тэйэр, о?олоро нуучча буолан хаалаллар. Аны пенсия?а та?ыстылар да со?уруу барар айдаана. Онон улахан омуктуун эрэ туту?уохха, эт-хаан ?тт?нэн кытта уруур?а?ыахха диэн а?ыйах ахсааннаах норуоту э?эр суолга тириэрдии буолар. Ол эрээри нууччаны утары пропаганда, этии ыытылларын мин олох утарабын. Нуучча государствотыгар олорорбут да бы?ыытынан уонна ки?ини омугунан к?р?н ?ч?гэй, ку?а?ан диэн араарар сатаммат. Ол гынан баран дьи? олоххо баарынан к?р?р эбит буоллахха, нуучча кэлии ?тт? манна байаары, ?б? ?л?р??р?, баайы хоро та?аары кэлэр. Ол чахчы. Онон би?иги былаа?ы бэйэбит тутан олорорбут бы?ыытынан, сувереннай республикалаахпыт бы?ыытынан кинилэргэ миэстэлэрин кырдьыгынан этиэхтээхпит. Э?иги миэстэ?ит бу, э?иги уораргытын, хоро та?аргытын би?иги к???ллээбэппит диэн. – Кырдьыгынан этиэхтээхпит диигин. Уопсайынан баары баарынан са?арыы олоххо киирэрэ ыраах бы?ыылаах. Уруккулуу сэрэнии, куттаныы, тыл бы?а?а?ынан са?арыы билигин да?аны эккирэтэ сылдьаллар дии санаабаккын дуо? – ?с к?л??нэ тухары ата?астаан, баттаан биир муостанан хаамтарбыттара норуот мэйиитин хатарар. Норуот куттанан этиэ?ин эппэккэ, о?оруо?ун о?орбокко сылдьыбыта бу билигин баар к?л??нэ оло?ун устата к?н?р кыа?а суох. Уонна билигин бала?ыанньабыт т??рэккэйэ бэрт. Россия ?рд?к? салалтатыгар хайдах курдук туруула?ыы барарын дьон к?р? олорор. Ба?ар сарсын былаас уларыйан хаалыа, эмиэ тутан-хабан барыахтара. Ону саха? да?аны к?р?-билэ олордо?о дии. – Михаил Спиридонович, мин билигин кэпсэтиини саха интеллигенциятын ту?унан боппуруоска салайыахпын ба?арабын. 1989 с. Август Муран «Молодежь Якутии» ха?ыакка ыстатыйа та?аартаран турар. Онно саха дьи?нээх, т?р?т интеллигенцията 20–30-с сыллардаахха эстибитэ. Били??и интеллигенция сили?э, умна?а суох искусственнай интеллигенция диэн санааны этэр. Эн итиннэ с?б?лэ?э?ин дуо? – Соторутаа?ыта ити ту?унан «Саха сирэ» ха?ыакка суруйан турабын. Дьокуускай куорат олохтоохторуттан сыл а?аарыгар бу ха?ыакка 700 эрэ ки?и суруйтарбыт. Оттон манна 50 ты?ыынча кэри?э саха, саха интеллигенциятын с??гэйэ, с?мэтэ олордо?о дии. Араас бэйэлээх салайааччылар, учуонайдар, артыыстар. То?о манныгый? То?о саха интеллигенцията сахалыы ха?ыаты аахпатый, бу ?л?гэрдээх суверенитеппытын туруула?ар, т?р?т култуурабытын сайыннарар кэммитигэр бэйэтин санаатын этиэн ба?арбатый? Итиннэ мин Август Муран санаатын кытта с?б?лэ?иэхпин ба?арабын. Би?иги басты? ?йд??х-санаалаах дьоммутун, т?р?т интеллигенциябытын киин былаас сыал-сорук туруорунан туран кыргыбыта. Саамай ордук кыргыбыта 20-с сылларга, 30-с сылларга. Кэлин эккирэтии, кыргыы син биир бара турбута. – Эн санаа?ар били??и саха интеллигенцията туох ?ч?гэй уонна туох ку?а?ан бэлиэлэрдээ?ий? – Бары политиканы ?р? туппут дьон этибит. Партия эппитэ, съезд оннук уурбута диэн буолар. Цитата б???. Хобуоччубут, онон ту?анан тахсыбыт ки?ибит элбэх. Бэрт былдьа?ыы, уордьа??а-мэтээлгэ, аакка-суолга суудайыы. Ол ту?уттан иирсии, ?ст????. Патриотическай тыын м?лт?х. Ол эрээри саха ?лэ?ит омук. Онон усулуобуйа тэрилиннэ?инэ ?лэни ?лэлиэхпит дии саныыбын. – Бэрт былдьа?ыы, иирсии, ?ст???? диэти?. Мин к?рд?хп?нэ, би?иэхэ самокритика сайдар кыа?а суох. Ха?ыакка кыра эмэ критика быкта да, сыы?атын-с?пт????н бы?аарса барбакка, тута ыстыык ?рд?гэр т??эриллэн у?ун унньуктаах эти?иигэ-охсу?ууга кубулуйан и?эр. Онтон сылтаан сатаатар ханнык эмэ литературанан айымньы, спектакль уо.д.а ту?унан а?а?астык, объективнайдык этэр кыа?ы? суох. Ол би?иги култуурнай сайдыыбытын с?рдээ?ин туормастыыр. – Ити коммунистическай система ииппит хаачыстыбата диэн ?йд?б?ллээхпин. То?о диэтэххэ, ол кэм?э дьи?нээх критика суох этэ. Ки?ини ?ст??х гына??ын суо?араары, ?л?р??р? гыннаххына критикалыыры?. Биир партия системата буолла?а. Эн критикалыыр буоллаххына ол ки?и партияны утары ?лэни ыытарын курдук к?рд?р???н, ?л?р?рг? ту?аайа?ын, бы?ата, критика ?л?р?р-???р?р орудие курдук этэ. Икки?инэн, саха бэйэтин национальнай характерыгар туохтан эбитэ буолла, хантан эбитэ буолла, ?ст?ст?, с?б?лэспэтэ да, хайаан да анныбар баттаан ?л??м диэн санаалаах эбит. «Саха угунньата тахсыар диэри м?кк??эр» диэн дэлэ?э да?аны ?с хо?ооно буола сылдьыа дуо? Мин санаабар, ити би?иги а?а ууста?ан олорбуппутуттан. Оттон а?а ууста?ан олоруу, биллэрин курдук, ?ст????лээх, биири туораттаххына, анныгар баттаатаххына эрэ ?р?г?йд??г?н бы?ыылаах. – Оттон интеллигенция ортотугар арахсыы, атаанна?ыы, б?л?хт????? Биллэрин курдук, би?иэхэ туох эмэ тэрилиннэ да арахсар, хайды?ар айдаана. – Итиннэ мин маннык санаалаахпын. Нуучча ыларыгар саха бэйэтэ государственно?а суох омук. Инньэ гынан кииннэммит былаас, государственнай система диэ??э ??рэммэтэхпит. Онон ба?ы хайдах ту?аайарынан сылдьыы баар бы?ыылаах. Уопсай интэриэскэ ?й? холбоо?ун, компромисска барыы, тылы а?аарда?ыы диэн ?йд?б?л суох. Бэйэ киэнин ?рд?кт?к тутуу, мин кимиэхэ да бас бэриниэ суохтаахпын диэн санаа ба?ыйар. Бы?ата ити – би?иги хаалыыбыт бэлиэтэ. Хомойуох и?ин, онон ту?аналлар. – Михаил Спиридонович, аны тус бэйэ?эр ту?ааннаах боппуруостарга к????м. Эн хаайыыга олоро сылдьыбыты? тус бэйэ?эр, майгыгар туох бэлиэлэри хаалларбытай? – Бастатан туран, дьону на?аа итэ?эйбэт, ис санаабын т?ргэнник арыйбат буоларга ??рэммитим буолуо. Икки?инэн, оло?у сыаналыырга ??рэммитим. Ууруллубут уон сылбар олох ?ч?гэйин к?рб?кк? ?л?н хаалыахпын с?п этэ. Уонна ити сыллар саамай кылаабынайа норуот ту?угар ?лэлиэххэ, норуот ту?угар охсу?уохха баар эбит диэн санааны у?угуннарбыттара. – Туохтан, то?о тутуллубуккун кылгастык били?иннэриэ? дуо? – Институкка би?иги ??рэнэр кэммитигэр хороччу ?сп?й??н эбит. Осведомителлэр диэн. Оттон би?иги Башарин куру?уога диэн саха историятын ??рэтэр куру?уокка сылдьабыт. Салайааччыбыт Георгий Прокопьевич бэйэтэ манна кэлэн националистическай санааны агитациялыыра буолуо диэн уорбалаа?ы??а сылдьар эбит. Аны миигин КГБ эрдэттэн кэтээн сылдьыбыт. Убайым ытыллар, Б?л??гэ «националист» Сивцевкэ ??рэнэбин. Уопсайынан бэлиэ?э сылдьыбыппын. Оттон би?иги, оччотоо?у уоттаах-т?л?нн??х, билиэн-к?р??н ба?алаах студеннар м?кк??р б???. Куру?уокка м?кк??эбит, семинарга м?кк??эбит, уопсайга м?кк??эбит. Ол барыта кинилэргэ ти?иллэн испит. Тутан ылан эн онно оннук диэбити?, манна маннык диэбити?, онон националистическай агитацияны ыыппыккын диэн буолла. – Мин истибиппинэн, эйигин ??сэн биэрбит ки?и билигин тыыннаах, би?иги кэккэбитигэр баар. Ити кырдьык дуо, кырдьык буолла?ына, эн кинини ал?аска к?рс? т?стэххинэ туох санаа ??ск??р?й? – Оннук ки?и чуолкай биллэрэ – икки. Кинилэр суукка туо?у буолбуттара. Прокурор ол дьону ма?най ыйыты?, атыттары испии?эгинэн ыйыты? диэбитэ. Ол аата кинилэр к?рд?р??лэрин атын туо?улар истиэ суохтаахтар эбит. ?сс? биир эмэ ки?ини арыйбат наадаттан хаалларбыт буолуохтаахтар. Ол дьоннору мин хам-т?м к?р?б?н. Бииригэр – саамай кылаабынайдарыгар эн оннук гынан тура?ын диэн икки ки?и баарына сирэйгэ этэн турабын. Онно к?лэн ырдьа?наабыта буолбута. Ол кэнниттэн к?рд?хп?нэ дорооболоспоппун, тугу да са?арбакка аа?абын. Ки?и бы?ыытынан иккиэн туох да ?ч?гэйэ суох дьоннор. Биирдэрэ би?игини т?бэ?иннэрээт, со?отох кини эрэ партийнай ?лэ?ит буолбута. Тута райком пропаганда?а, агитация?а отделын сэбиэдиссэйинэн ананан тыа?а тахсыбыта. – Эн Башарин дьыалатыгар бииргэ т?бэспит дьону? саха биллиилээх суруйааччылара Афанасий Федоров уонна Василий Яковлев-Далан. Эн кинилэри кытта эрдэттэн до?ордуу эти? дуо? – Афоня Федоровы кытта Б?л?? педучилищетыттан табаарыстыы этим. Даланныын куоракка институкка бииргэ ??рэммитим. – Кинилэри ки?и бы?ыытынан кылгастык характеристикалаабаккын ээ. – Афоня суруйааччы бы?ыытынан олус дьо?урдаах, элбэ?и суруйуох, айыах ки?и эрдэ ?л?н хаалла. Олус ыарытыган этэ. Туох да с?рдээх сытыары сымна?ас, элэккэй майгылаах тыа о?ото буолла?а. Оттон Далан билигин прозаик бы?ыытынан саха суруйааччыларыттан биир инники кэккэ?э и?эр ки?и. Кинитэ суох билигин саха литературатын хайдах да толору санаабаккын. Олус ?лэ?ит ки?и. ?лэ?итинэн с?хт?р?р. Билии-к?р?? ?тт?нэн ?рд?к та?ымнаах. Аа?ан и?эн педагогическай наука кандидата буолбута дии. Сорохтор то?уй дииллэр да, миэхэ ?ч?гэй. – Б?тэ?игэр, Михаил Спиридонович, доруобуйа? туругун ту?унан билиэхпин ба?арабын. – Биллэн турар, итинник очурдаах-чочурдаах олох мээнэ?э ааспата?а биллэр. – Кэрэхсэбиллээх бэсиэдэ? и?ин махтанабын, Михаил Спиридонович. ?сс? да?аны тэтим?ин ы?ыктыбакка ?лэлээн-хамсаан и?эргэр ба?арабын. И.Е. Алексеев, филол. наука доктора Сахалыы «Аатыластары» о?оруу ту?унан Сир-дойду аатын хомуйар чинчийээччи, ытык кырдьа?ас М.С. Иванов-Багдарыын С?лбэ картотеката Арассыыйа?а биир б?д??н?р?. Сибиир омуктарын тылын чинчийбит профессор А.П. Дульзон картотекатыныын араа-бараа диэн тэ?нииллэр. Оччо?о Уралтан Чуумпу далайга диэри сир-дойду аатын иккиэйэх ки?и ситэри-хотору хомуйбут буолан тахсар: А.П. Дульзон уонна М.С. Иванов-Багдарыын С?лбэ! Холбоотоххо биир м?л?й??нтэн тахса ?р?с, к??л, ?рэх, сы?ыы-толоон, дьон оло?о, хайа уо.д.а. ааттара хайдах этиллэллэринэн табатык суруллан, хараллан тураллар. Санаа кыайан сиппэт с?д? ?лэтэ. Т???л??х элбэх айан-сырыы т?м?гэр ити ?лэ толоруллубутун сэрэйиллэр эрэ. Ол гынан баран, били??и кэм?э ити с??нэ баайы хайдах ту?а?а та?аарар ?й-санаа ситэ илик курдук. Ааптарга ханнык да к?м? о?о?уллубакка, бэйэтигэр сэлээннээ?ин курдук буолла. Оттон Михаил Спиридонович, саа?ырбыт ки?и да буоллар, бэйэтин холотунан «Картотекатын» ?сс? да ситэрэ, толоро олорор. Араас кинигэ?э, ыстатыйа?а тахсыбыты быыс к?т?ппэт, була-тала сылдьара хай?аллаах. Онон бэйэлээх бэйэтин баайын боччуйар курдук ?йд??ххэ с?п. Дьи?э да оннук. Ханныгын да и?ин, ?р?сп??б?л?кэ ис да, тас да ?тт?гэр саха олоро сылдьыбыт сирдэрин аата-суола сурукка ти?иллибитэ судаарыстыбалыы сы?ыаны эрэйэр. Багдарыын С?лбэ т?р??б?т дойдутугар, норуотугар анаан мунньубут «Картотеката», ордук били??и быы?ык кэм?э, билим та?ымынан сыаналанан, ту?а?а тахсыахтаах. Оччо?о ааптар с?б?лэ?инэн чинчийэр ?лэ ти?игэ тэриллиэхтээх. Уонча сыллаа?ыта итинник барылы ааптары кытта о?орон, бэл, ?р?сп??б?л?кэ салалтатыгар тиэрдэ сылдьыбыттаахпыт. «Картотека» т?м?лл??тэ, наарданыыта, бэйэтэ ?н?ст?т??т салаатын ?лэтигэр тэ?нээ?ин бы?ааран. Онно ханнык да харда этии киирбэтэ?э. Дьолго, Багдарыын С?лбэ оло?ун эрэллээх аргы?а Варвара Михайловна быыстала суох к?м?л???р буолан, бу «Картотека» силигин ситэн турар. Дьэ ити судаарыстыбалыы сы?ыан диэн этиибин чи?этэрдии биир холобуру а?алабын. ?йэ чиэппэрин анараа ?тт?гэр Нью-Йорка АХШ биллиилээх музыковеда Оуэн Латтимор диэн ки?ини к?рс?б?т?м. Кини Аан дойдуну кэрийэ сылдьан, норуоттар ??к??лэрин видео?а устубутун дьиэтигэр т?мэн туруорар этэ. Ол са?ана кини ити баайын ара?аччылааччы, чинчийээччи бы?ыытынан тутан олороро. АХШ салалтата О. Латтимор ити кэллиэксийэтин икки а?аар м?л?й??н дуолларга атыыла?ан ылбыт. Оттон бэйэтигэр к?р??чч?-харайааччы бы?ыытынан хамнас анаабыттар. Дьэ, тэ?нээн к?р??, Багдарыын С?лбэ «Картотекатын» судаарыстыбаттан ханнык да к?м?т? суох о?орбута, хамна?а-тойо суох. Ол эрээри судаарыстыба?а олус ту?алаа?а, ордук чинчийэр ?лэ?э, к?ст?н турар. Хайа да ?тт?нэн табыгастаах буоларын ту?угар «Картотеканы» судаарыстыба, О. Латтимор киэнин курдук, атыыла?ан ылыахтаах уонна араас та?ымнаах чинчийэр ?лэни тигинэччи тэрийиэхтээх. Оччо?о Багдарыын С?лбэ бэйэтэ да астына, салгыы к?м?л??? олоруох этэ. Оттон «Картотеканы» били??и ирдэбилинэн а?аардас саа?ылаан туруорарга 150-ча кв. миэтэрэ иэннээх дьиэ с?п буолуо. Онно эбии чинчийээччилэри (?с-т??рт ки?ини) олохтуурга эмиэ кэбиниэт наада. Оччо?о бэйэтэ ч?к? ?н?ст?т??т курдук ?лэлиир тэрилтэ буола т????х этэ. «Картотека» судаарыстыба бас билиитэ буолла?ына, туох ханнык иннинэ, билигин ?р?сп??б?л?кэ была?ын тухары т??-та?, тиэрэ-маары суруллубут сирдэр сахалыы ааттарын ч?л?гэр т??эрэр ?лэ са?аланыахтаах. Ол саа?ыланна?ына, сурукка-бичиккэ сир-дойду дьи?нээх аата-суола чуолкайданан, ?йэ-саас тухары оло?ун, туойун булуох этэ. Оччо?о эрэ кэлэр к?л??нэ саха дьоно би?игини ?т?? тылынан ахтыа?ын ?йд??х кэри?нээхпит. Биир у?улуччу суолталаах хайысха – сир-дойду сахалыы аатын хаарта?а, аатыласка с?пк? суруйуу ?лэтэ. Биллэрин курдук, тылга толоос сы?ыан б?р??кээбит кэмигэр (ХХ ?йэ ортото) хаарта?а суруллар «сир аатын атын омук (холобур нуучча) ки?итин тыла ???ллэр гына бэриллиэхтээх» диэн бириинсибинэн салайтаран Чурапчыны – Чурапча, Кэбээйини – Кобяй, Намы – Намцы, Сылгы Ыытары – Сылгы Ытар, Кэбэргэнэни – Куберганя, Та?нарыны – Тангнары, Бэрдьигэстээ?и – Бердигестях, Суоланы – Сола уо.д.а. диэн хаарта?а, аатыласка бэлиэтээбиттэрэ билигин к?мм?т гына Аан дойду устун тар?анна. Ону к?нн?р?р дэбигис кыаллыбата да буолуо. Барыта суутунан-сокуонунан к?р????лэнэн турар. Сир аатын биир эмэ исхиэмэ?э да к?нн?р??р? гыннаххына, хас эмэ к?р??лээх к???ллэтиини ситистэххинэ эрэ сити?э?ин. Олус уустук. Ол и?ин, Саха сиригэр саха дьонун наадатын, кы?ал?атын, ?лэтин-хамна?ын, билиитин-к?р??т?н кытта бы?аччы ситимнээх сахалыы тылынан о?о?уллубут аатыластары, хаарталары о?орор сорук туруохтаах. Арассыыйа тылга сокуонун, хаарта, аатылас о?орор сокуоннарын туту?ар, ?р?сп??б?л?кэ наадыйыытыттан ??ск??р ?лэ-хамнас тэрилиннэ?инэ ураты суолталаах уонна ?йэлээх, кэскиллээх дьыала оло?ун тойун булуох этэ. Ураты суолталаа?а, ???э бэлиэтээбитим курдук, сир-дойду сахалыы аата сокуоннайдык олохсуйара б?тт??н норуот интэриэ?э буоларын туруула?ыы. А?аардас билим ?лэ?иттэрэ эрэ буолбакка, киэ? эйгэ?э сы?ыаннаах дьон бары бы?аччы кыттан ?лэлэстэхтэринэ эрэ сити?иллэр, толоруллар кыахтаа?ын ?йд?н?лл??хтээх. Хайдах тэриниэххэ с?б?й? Эппитим курдук, «Картотеканы» ?р?сп??б?л?кэ атыыла?ан ылла?ына, салгыы ?лэлиир (матырыйаалы ту?а?а та?аарыы) билим соруктарын торумнаан, быраактыка?а (олоххо) сы?ыаннаа?ын бы?ааран, тэтимнээх ?лэни иилиэххэ-са?алыахха наада. Элбэх соруктартан, чуолаан, «Аатылас» о?оруутун ылыахха. Б?тт??н ?р?сп??б?л?кэ сахалыы аатыла?ын о?оруу – ылбычча туола охсубат эрээри, кэскиллээх былаан. Ону толорорго утум-ситим соруктары туруоруллар. Туох-ханнык иннинэ улуустар аатыластарын о?орууттан сыыйа са?алыахха с?п. Холобур, Б?л?? улуу?ун сирин-уотун сахалыы аатыла?ын о?орууга кыттааччылары бы?аарыыттан са?алаан, ?б?н-харчытын тыыран, эбийиэктэри улаатыннарыллыбыт мастаабтаах хаарталарга чопчулаан, онно барытыгар Багдарыын С?лбэни сы?ыаран, атын топонимист дьону эмиэ т?мэн, Гипрозем ?н?ст??т?н былааныгар киллэрэн, «Аатылас» о?оруутун са?алыахха с?п. «Аатылас» ис тутула нэ?илиэктэр сирдэрин сахалыы аатын б?т?нн??т?н к?рд?р?р аналлаах. Урукку нууччатыллыбытын к?нн?р?н, Багдарыын С?лбэ «Картотекатыгар» хайдах суруллубутун туту?ан. Оччо?о бары нэ?илиэктэр хаарталарыгар сир-дойду т?р?к? аата ха?ан да уларыйбаттык оннун булла?ына, ол т??лбэ?э олохтоох дьон-сэргэ балыктыыр к??ллэрин, оттуур ходу?аларын, бултуур ыырдарын ?б?гэлэрэ хайдах ааттаабытынан к?л??нэ?э салгыы тиэрдэ, ??рэтэ-такайа сылдьыахтара. Биир улууска итинник ?лэ силигин ситэн о?о?улунна?ына, атын улуустарга тэриллэригэр эмиэ т?р??т буолуо?а. Онтон бары улуустарга «Аатылас» утум-ситим бэчээттэннэ?инэ, б?тт??н ?р?сп??б?л?кэ сирин-дойдутун сахалыы «Аатыла?а» ч?мч?т?лл???э. Оччо?о эрэ, тыл бэлиитикэтэ диэн ?йд?б?л саха норуотун оло?ор ?т?? сабыдыаллаа?а к?ст?н, салгыы чэчириир суола тобуллуо?а. Багдарыын С?лбэ уонна Далан Л.В. Иванова ?т?? санаалара ?сс? к????рб?тэ Бу т???мэ?и норуот суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан тылларыттан са?алыым: «Мин олорбут оло?ум уопсастыба тутула уларыйар кэмнэрин баттаста. Тус бэйэбиттэн туох да тутулуга суох норуотум чулуу уонна олус интэриэ?инэй дьонун: Г.П. Башарины, Н.Е. Мординовы-Амма Аччыгыйын, В.М. Новиковы-К?нн?к Уурастыырабы, В.А. Протодьяконовы-Кулантайы, Семен П., Софрон П. Даниловтары, М.С. Иванову-Багдарыын С?лбэни, Е.Е. Алексеевы о.д.а., кинилэр охсу?ууларын, дьулу?ууларын кытары алтыста. Саха норуота ?йэлэргэ ??скэппит интеллектуальнай баайын-дуолун бэйэтигэр т?нн?р?р ту?угар ити дьон бэрт у?ун сыллаах дьаныардаах туруула?ыыларын ортотугар олордум. Онтон туора туран хаалбатым да диэххэ с?п». Чахчыта да оннук, Далан ити ты?аа?ыннаах кэмнэргэ туора турбата?а, кырдьык ту?угар биир санаалаахтарын кытта турууласпыта, охсуспута. Бары да билэргит курдук, Василий Яковлев-Далан уонна Михаил Иванов-Багдарыын С?лбэ пединститукка бииргэ ??рэммиттэрэ. Билиигэ-к?р??гэ тарды?ар эдэр дьон преподавателлэрэ Г.П. Башарин ыытар куру?уогар умсугуйан туран дьарыктаммыттара. Бу ту?унан Далан «Дьыл?ам миэнэ» эссе-романыгар маннык суруйбут: «Г.П. Башарин пединститукка кэлээт, би?игини, эдэр ыччаты, наука?а к???пп?т?нэн, угуйбутунан барбыта. Саха сирин историятын ту?унан аан бастаан систематическай курсу аахпыта, историческай куру?уогу тэрийбитэ. Ол кэм?э Саха сирин историята са?ардыы ??рэтиллэн эрэрэ, онно эдэр научнай каадырдары бэлэмниир ба?алаа?а. Саха сирин историятын ??рэтэр аан бастакы историческай куру?уокка 1950–51 сс. ??рэх дьылыгар 19 чилиэн баара. Миша Ивановтуун иккиэн би?иги ол куру?уокка киирбиппит. Куру?уокпутугар би?иги тиэмэ ылан, бибилэтиэкэттэн, архыыптан матырыйаал хомуйан, реферат суруйарбыт. Рефераттары дь??ллэ?ии, научнай кырдьыкка тала?ар эдэр дьон сиэринэн, итэ?эстэргэ ханнык да эйэлэ?имтиэтэ суох принципиальнайдык, уохтаахтык-к??стээхтик барара. Би?иэхэ, студеннарга, Башарин куру?уогар сылдьыыбыт, т?р??б?т дойдубут, Сахабыт сирин историятын ??рэтиибит, системаламмыт дири? билиини уонна научнай ?лэ?э бэртээхэй бэлэми биэрбитэ. Ити сыллаа?ы куру?уок чилиэннэриттэн биэс учуонай тахсыбыта. Оттон, уопсайынан, Г.П. Башарин куру?уогуттан алта уонча учуонай иитиллэн тахсан, б?т?н научнай оскуола т?р?ттэммитэ». Маны та?ынан, Далан уонна Багдарыын С?лбэ Г.П. Башарин курдук у?улуччулаах у?уйааччы куру?уогар дьарыктанан, к??стээх айымньылары, ?лэлэри суруйан хааллардахтара. Ол курдук Багдарыын С?лбэ топонимиканан утумнаахтык дьарыктаныыта, Далан «Тыгын Дархана», «Тулаайах о?ото», «???с хара?а» саха норуотун т?? былыргыттан историятын к?рд?р?лл?р, кэпсииллэр. Ити аата кинилэр дьи?нээх Учууталга ??рэнэн, кини биэрбит билиитин эттэригэр-хааннарыгар и?эринэн, онтуларын сайыннаран, бар дьонноругар суруйан хаалларбыттар. Багдарыын С?лбэ уонна Далан, т??? да тус-ту?унан тэрилтэ?э, ту?унан хайысха?а ?лэлээбиттэрин и?ин, айар ?лэлэринэн алты?ар этилэр. Ол ту?унан В. Луковцев «Кэм кэрдии уонна ки?и» кинигэтигэр маннык суруйар: «Оччолорго „Хотугу сулус“ редакциятыгар саха биллиилээх суруйааччылара Далан, С. Руфов, И. Федосеев, П. Аввакумов, критик Эрчимэн, Тумарча, журналист, литератор И. Егоров-С?гэ?эрдээх, эдэр айар ?лэ?ит драматург Харысхал, тылбаасчыт А. Шапошникова икки сурунаалга техредакторынан, холбуу баар «Полярная звезда?а» В. Федоров, Ю. Чертов, о.д.а. ?лэлииллэрэ. Онон сурунаал прогрессивнай санаалаах айар, научнай ?лэ?иттэр мустар, санаа атаста?ар, сонун истэр кииннэрин кэриэтэ этэ. Куруутун элбэх айар ?лэ?ит, учуонайдар, суруйааччылар то?уору?аллара. Уларыта тутуу кэмэ са?аланан, интеллигенция с?ргэтэ к?т???лл?б?т, инникигэ эрэлэ к????рб?т, айар, общественнай к??? улааппыт бириэмэтэ этэ. Сарсыарда аайы ким ханнык киин ха?ыакка сонун матырыйаалы аахпытын ырыты?ыы буолара. Е.Е. Алексеев, М.С. Иванов-Багдарыын С?лбэ, Г.Г. Колесов, о.д.а. ыстатыйа а?ала э?ин кэлэннэр кэпсэтии, м?кк??р ?р? оргуйара». Далан уонна Багдарыын С?лбэ олохпут биир сабыылаах н???? ?тт?н кэлэйэ к?рб?ттээхтэр. Кинилэр оччотоо?у партийнай тэрилтэ салайааччылара киин сирдэргэ тиийэн хайдах курдук к?р?л??ллэрин улаханнык со?уйа уонна абара к?рб?ттэр. Ити т?бэлтэни Далан «Дьыл?ам миэнэ» кинигэтигэр ахтыбыт. Ол курдук, В.С. Яковлев 1962 с. Новосибирскайга интернат оскуолалар завучтарын курстарыгар бара сылдьыбыт. Онно урут педучилище?а бииргэ ??рэммит до?оро Ким Иванов ?рд?к? партийнай оскуола?а ??рэнэ кэлбитин к?рс?р. Кини Даланы ыалдьыттата ы?ырар. Дойдуларыгар к?ст??мнээх, папка кыбыныылаах коммунист салайааччылар манна кэлэн «тимэхтэрэ с?лл?б?т?н» Далан олус с?хп?т: «Тыа сирин му?кук учуутала, мин, оо дьэ, бэрки?ээбиппин эриэхсит! Оскуола буолбатах – ?р?? б?ппэт быраа?ынньык! ??рэнээччилэр буолбатах – райком секретардара, райсовет председателлэрэ! Арыгы, ас, кэпсээн-ипсээн – киэптэ?элээ?ин! Арай мин ки?им эрэйдээх, совхоз парткомун секретара, дьоно киэптээ?иннээх кэпсэтиилэриттэн, далаа?ыннаах бы?ыыларыттан-майгыларыттан сэрэммиттии туттар этэ». Эмиэ итинник курдук т?бэлтэ?э Багдарыын С?лбэ Москва?а бара сылдьан т?бэспит. М.С. Иванов ол сырыытын Далан маннык ахтар: «Миша Иванов Москва?а бара сылдьан эмиэ ?рд?к? партийнай оскуола ??рэнээччилэригэр ыалдьыттаабыттаах – дьоно хара?ар «ачыкы» олордон ыыппыттар этэ. Кини хоодуот, чобоо, санаабытын этэн арахсар эристиин, мин курдук буолбатах, и?игэр эрэ бэрки?ээн кэбиспэтэх, та?ыгар та?аарбыт: «Э?игини норуот ??рэни?-сайды? диэн ??рэххэ ыыппыта. Ону баара билии-к?р?? ыларгыт оннугар наар арыгылаан, дьахтардаан тахсар эбиккит», – диэбит. Онуоха: «Эн Б?л?? т?гэ?эр б?гэн сытан би?игини ??рэтээри гына?ын дуо? Би?иги аспытын а?ыы-а?ыы ?сс? араас са?алааххын-ба?астааххын», – диэн баран, хара?ын ба?ан кэбиспиттэр. Ол сайын хара?а ачыкылаах миэхэ кэлэ сылдьыбыта». Партийнай салалта итинник бы?ыытын Далан маннык т?м?кт??р: «…ити барыта, партия тугу о?ороро чып кистэлэ?ин курдук, туора кулгаахтан-харахтан ?с хос к?л????нэн кичэллээхтик хатанара, номенклатурнай эргимтэ хардарыта т?с??эн биэрбэт суруллубатах сокуонунан уобуруччуланара. Онноо?ор уонунан м?л?й??н дьон у?уохтара олорон ааспатахтарын курдук к?ст?бэккэ тума??а мунна дии, онуоха холоотоххо ол «мэнигилээ?иннэр» биллиэхтэрэ ??? дуо?» Литературовед Д.Е. Васильева «Далан оло?о уонна айар ?лэтэ» диэн кинигэтигэр маннык суруйар: «Б?т?н дойду ?рд?нэн к?н?стэри тымтыктана сылдьан ?ст???? к?рд????н саба б?р??кээбитэ. Оттон Саха сиригэр «Ба?аарын дьыалата» диэн ааттаах саха норуотун омугумсуйууга буруйдуур улахан алдьатыылаах дьыала ??скээн тахсыбыта. Г.П. Башарин диэн эдэр наука доктора 1950–1951 сс. Саха сиринээ?и государственнай педагогическай институкка Саха сирин историятын ??рэтэр научнай куру?уогу аан бастаан тэрийэн ?лэлэппитэ. Бу куру?уокка кини салалтатынан 19 студент дьарыктанара. Бу куру?уокка Василий Яковлевы кытта кэлин биллэр учуонай буолбут М.С. Иванов, А.Д. Сыроватскай уо.д.а. дьарыктаммыттара. Василий Яковлев Г.П. Башарин куру?уогар ??рэнэр дьылыгар Саха сиригэр улахан айдаан буолбута. Ахсынньы 10 к?н?гэр 1951 сыллаахха «Правда» ха?ыакка БСК (б)П Саха сиринээ?и обкомун бастакы секретара С.З. Борисов, суруйааччы А. Сурков, литературовед Л. Климович илии баттаа?ыннаах «За правильное освещение истории якутской литературы» диэн ыстатыйа тахсыбыта. Онтон 1952 сыллаахха олунньу 6 к?н?гэр БСК (б)П Саха уобаластаа?ы Комитетын «Саха литературатын историятын сырдатыыга тахсыбыт буржуазнай-националистичес- кай токурутуулар тустарынан» диэн ааттаах улахан айдааннаах, ыар содуллаах уураа?а тахсыбыта. Бу уураах с?ннь?нэн Василий Яковлев учуутала Г.П. Башарин 1944 сыллаахха та?аарбыт «Саха ?с реалист-сырдатааччыта» диэн кинигэтин утары ту?аайыллыбыт этэ. Г.П. Башарин бу ?лэтигэр саха ?с реалист суруйааччытын – А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев олохторун уонна айар ?лэлэрин сырдаппыта, онон буржуазнай-националистическай ис хо?оонноох А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев айымньыларын арбаабыта диэн улахан буруйга-су?ха?а, политическай буруйдаа?ы??а, эккирэтиигэ т?бэспитэ. Оттон Г.П. Башарины к?м?скэспит бастакы учуонайдар А.Е. Мординов, И.М. Романов, В.Н. Чемезов уо.д.а. улаханнык критикаламмыттара, ки?и эрэммэт дьонун ахсааныгар киирбиттэрэ. Г.П. Башарины ?лэтиттэн уураппыттара, учуонай степеннэрин сотон кэбиспиттэрэ. Г.П. Башарин ??рэппит о?олорун эмиэ т??рэйдээбиттэрэ. Сорохторун т??н?ктээх т?рмэ?э утаарбыттара. Бастакынан Василий Яковлев бииргэ олорор уонна ??рэнэр уолун, табаары?ын, до?орун Миша Иванову хаайбыттара. Т??? да итинник ыарахан, иэрэ?-саара? к?ннэр-дьыллар тиийэн кэлбиттэрин ?рд?нэн, Василий Яковлев эдэрэ, о?ото бэрт буолан, Миша Иванову ал?аска хаайдахтара, сотору та?аараллар ини дии санаабыта. Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «Литрес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596193&lfrom=688855901&ffile=1) на Литрес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.