Uzun Laf?n K?sas?

Uzun Laf?n K?sas? Graeme Donald Nesnelerin ne kadar b?y?k oldu?u, ne kadar h?zl? gitti?i, ka? para etti?i ve buna benzer daha pek ?ok ?eyi daima merak ettik ve ?evremizdeki her ?eyi ?l?meye ?al??t?k. Peki ama bu ?l??mleri nas?l yapaca??m?za kim, nas?l karar verdi? Uzun Laf?n K?sas?, bizi ?l?? birimlerinin hik?yelerini ke?fedece?imiz bir zaman yolculu?una davet ediyor ve ?u sorulara yan?t ar?yor: Zaman? neden 60’l?k birimlerle ?l??yoruz? ?ubat ay? neden daha k?sa? ??inde bulundu?umuz y?l neye g?re belirlendi? Neden ?inlilerin takvimi 4717, Myanmar’?nki 1378 ve Budistlerinki 2560 y?l?n? g?steriyor? Bilmeseniz belki eksikli?ini hissetmeyece?iniz ama ??rendi?inizde ?ok ?a??raca??n?z bilgilerle dolu bu rehber, g?nl?k hayat?m?z? ?ekillendiren ?l?? birimlerinin ilgin? hik?yelerini bir araya getiriyor. Graeme Donald Uzun Laf?n K?sas? Ge?ti?imiz y?llar boyunca sevgisi ve deste?ine paha bi?ilemeyen, daima ho?g?r?l? e?im Rhona’ya… ?NS?Z Kendi ?evremizi ve ?tesindeki evreni anlamland?rmak i?in somut ve soyut ?eyleri ?l?memize olanak sa?layan ortak ?l?? birimlerine ihtiyac?m?z vard?r. Kek de pi?irseniz, okyanusu a?aca?? bir u?u?a ba?layacak Boeing 747’nin yak?t gereksinimini hesapl?yor da olsan?z ilgili hammaddelerin hacim, a??rl?k, zaman ve s?cakl?k de?i?kenlerini tam olarak anlaman?z gerekmektedir. K?sacas? ?l??mlere ihtiyac?n?z vard?r. ?nsanlar g??ebe ya?am tarz?n? terk edip yerle?ik ya?ama ge?ene kadar bir ?eyleri ?l?meye gerek duymam??lard?r. ?ahsi arazi par?alar?n? ?l?mek zorunda kalmalar? temel geometrinin (Yunanca ge = alan ve –metria = bir ?eyin ?l??s?) ba?lamas?na sebep olmu?, sat?? veya takas i?in yeti?tirdikleri tah?l? da tartmalar? gerekmi?tir. ?nsan v?cudunun par?alar?, kolay ula??labilen ve ortak bir ?l?ek sa?lam??t?r. Atlar ellerle ?l??l?rken (h?l? ?yle ?l??lebilmektedir, g?n?m?zde biraz daha standartla?t?rmak ad?na el ?l??s? 4 in? [yakla??k 10 cm] kabul edilir) ba?parmak, ayak, parmak ucundan dirse?e kadar olan ?nkol ve ileri uzanm?? kol mesafesi gibi di?er v?cut b?l?mleri de farkl? ?l??mlerde kullan?lm??t?r. ?lk yerle?imlerde ya?ayanlar, bir kaya veya ta?? tah?l a??rl??? olarak kullanm?? olmal?d?r (bu nedenle ta?[1 - (?ng.) Stone: 6350 graml?k a??rl?k birimi (?.n.)] h?l? ?ngiliz ?l?? birimi olarak kullan?l?r); ancak bunlar boyut bak?m?ndan farkl?l?k g?sterece?inden a??rl?k ve hacim ?l?eklerini sistemle?tiren standartlar getirilmeliydi. Ticaret geli?ip daha fazla ?al??ana ihtiya? duyulduk?a ?al??ma s?relerinin ?l??lmesi, bunun i?in de zaman?n ?l??lmesi gerekmi?tir. G?ndelik hayat?n di?er bir?ok temel ?zelli?inden biri olan dil gibi, b?lgesel ?l??m kurallar? da ulusal olanlara d?n??m??t?r. ??nk? sat?c?lar?n sundu?u ?eyleri anlamak, b?y?kl??? ve de?eri ?l?ebilme yetisine sahip olmak zorunlu hale gelmi?tir. Kitaptaki anlat?m?n ?ngiliz ?l?? birimleri ve metrik ?l??leri esas almas? baz? okurlar? etkileyebilir, fakat g?n?m?z d?nyas?n?n ?o?unlu?u bu ?l??lerle i?lemektedir. ?ngilizceye ?ay kutusu[2 - (?ng.) Tea caddy: Caddy kelimesi Malaycada bir zamanlar ?ay yapraklar?n? ?l?mek i?in kullan?lan a??rl?k ?l??s? olan “kati”den gelmektedir. (?.n.)] ?l??s?n? veren antik Malay birimi kati (600 g) istisnas? d???nda pek ?ok egzotik ve eski ?l??, kendi ?lkelerinde bile zar zor tan?n?yordu, bu y?zden bu kitaba dahil edilmeleri pek uygun g?r?lmedi. G?n?m?zde kullan?lan volt, amper ve ohm gibi di?er birimler de ??kar?lm??t?r, ??nk? tan?mlar?n?n karma??kl??? a??kland?ktan sonra s?ylenecek ilgi ?ekici pek bir ?ey kalmamaktad?r. G?ndelik hayattan ziyade bilim ve m?hendislik alanlar?nda daha a?ina olunan pascal, erg, dyn ve atmosfer gibi birimlerin de kitaba dahil edilmemesinin alt?nda ayn? mant?k yatmaktad?r. Bir?ok standartla?m?? ?l??n?n k?keni merak uyand?r?c?d?r. Boks ringi[3 - (?ng.) Ring: Halka (?.n.)] kare olmu? ve d?rt atl? faytonlar?n kam?? uzunlu?undan dolay? bug?nk? boyutlar?n? alm??t?r; modern tenis kortunun ?ekil ve boyutlar? ise eski k??k avlular?na dayanmaktad?r. Tenisin biraz al???lmad?k puanlama sistemi, eski avlu saatlerinin kadranlar?ndan t?retilmi?tir. Peki saat kadranlar?n?n yuvarlak olmas? gelene?i neye dayanmaktad?r? Saat y?n? d?n???n? belirleyen neydi? Cevaplar g?ne? saatinde yatmaktad?r. Mekanik saatler g?ney yar?mk?rede icat edilmi? olsayd?, “saat y?n?” sola do?ru bir d?n??? ifade ederdi. ?rne?in 38 veya 40 gibi say?larla ifade edilen Avrupa ayakkab? numaralar? u? uca eklenmi? arpa say?lar?na e?itken, mil ?l?? birimi bir Roma lejyonerinin uygun ad?m y?r?y??teki bin[4 - Bin kelimesi Latincede mille’dir. Mil ?l??s? de buna dayan?r. (?.n.)] ad?m?na dayanmaktad?r. Periyodik tablo format? tek ki?ilik iskambil oyununu temel almaktayd?. ?lk Fahrenheit ?l?e?indeki s?f?r derece 1708-1709 y?llar?nda ola?and??? ?ekilde sert ge?en k??ta Danzig’deki (g?n?m?zde Gda?sk, Polonya) buzlar?n s?cakl?k derecesiyle belirlenirken, y?z derecelik en y?ksek g?sterge Frau[5 - (Alm.) Han?m, kad?n. (?.n.)] Fahrenheit’in koltuk alt? s?cakl???yd?. Hepimizin ?l??lerin olmalar? gerektikleri gibi olduklar?n? d???n?p onlar? do?al kar??lad???n? s?ylemek yanl?? olmaz. Bir yarda[6 - 91,4 santimetrelik ?ngiliz ?l?? birimi. (?.n.)] bir yardad?r, bir kilogram bir kilogramd?r, e ne olmu? yani? Ancak g?r?n??te s?radan olan di?er pek ?ok konuda oldu?u gibi ?l??lerin tarihini ve k?kenlerini ara?t?rmaya giri?ti?inizde sizi birka? s?rprizden daha fazlas? beklemektedir. Y?KSEKL?K, UZUNLUK VE DER?NL?K Herhangi bir ?eyin y?ksekli?ini ?l?erken ba?lang?? noktas?n? esas al?r?z. S?z konusu da?lar oldu?unda y?ksekli?i deniz seviyesinden yukar? do?ru fit ya da metre cinsinden belirlemek al???lm?? oland?r ve iyi bir y?ntemdir; ancak bu y?ntemde ne ba?lang?? olarak al?nan suyun k?tlesi ne de y?l?n zaman? hesaba kat?l?r. T?m su k?tlelerinin y?zey y?ksekli?i gelgitler sebebiyle saat ba??, gezegen ve ay y?r?ngelerindeki kaymalar sebebiyle de haftadan haftaya kayda de?er seviyede de?i?ir. ?rne?in, Kanada’n?n Yeni ?sko?ya b?lgesinde bulunan Minas havzas?, ?ngiltere ile G?ney Galler aras?nda yer alan Severn nehrinde oldu?u gibi on iki ila on be? metrelik veya ba?ka bir deyi?le k?rk ila elli fitlik bir gelgit aral???na sahiptir. Bilimsel kolektif bu sorunu ??zmek i?in y?ksek ve al?ak gelgitler aras?ndaki orta noktada ?l??len deniz seviyesinde karar k?lm??t?r, fakat bu sefer de farkl? milletler ?l??mlerini farkl? su k?tleleri ?zerinden yapm??t?r. 1915 y?l?nda Birle?ik Krall?k, ortalama deniz seviyesini Cornwall’da bulunan Newlyn liman?ndaki orta gelgit noktas? olarak belirledi ki bu, Birle?ik Krall?k’taki zirveleri ve burunlar?[7 - ?zellikle y?ksek ve da?l?k k?y?larda karalar?n denize uzanm?? b?l?m?. (?.n.)] ?l?mek i?in uygun olsa da di?er ?lkeler i?in pek i?e yarar de?ildi. Deniz seviyesinin ?zerinde fit ya da metre cinsinden hassas ?l??m oldu?unu iddia eden bir y?kseklik g?rd???n?zde, hangi denizin ?l??t olarak al?nd???n? ve bu ortalama seviyenin hangi ayda belirlendi?ini sorgulamal?s?n?z. T?m denizler s?rekli bir de?i?im halinde oldu?u i?in s?z konusu de?erler uydu ?l??mlerine dayan?yor olsa bile bu gereklidir. YERY?Z?N?N HAREKET?N? H?SSEDEB?L?RS?N?Z! ?o?u insan gelgitlerin okyanusa ?zg? bir olgu oldu?unu ve sebebinin Ay oldu?unu d???n?r; ancak G?ne? de kendi yer?ekimi kuvvetiyle gelgitlerde ?nemli bir rol oynar. Bu iki g?kcismi bir araya geldiklerinde kara k?tleleri ?zerinden sular? ?ekmekte hi?bir s?k?nt? ya?amazlar. Yerkabu?u gelgiti olarak bilinen bu dalgac?klar, zemini ekvatorda yakla??k 55 cm / 22 in? kadar kald?rabilir ve bunun yakla??k 15 cm / 6 in?lik k?sm? G?ne?’in ?ekim kuvvetine ba?lanabilir. ?lgili bilimsel sekt?rlerdeki g?r??, bu dalgac?klar?n sismik ve volkanik faaliyetlerden ne derece sorumlu oldu?u konusunda ikiye b?l?nm??t?r. EVEREST DA?I Muhtemelen d?nyan?n en y?ksek da?? olan Everest, Victoria d?neminde XV. Zirve olarak biliniyordu. G?n?m?zde bir simge haline gelen bu da?, bilindi?i kadar?yla Tibet platosunun tepesinde bulunan ve kendi taban?ndan y?ksekli?i 17.000 fit / 5182 metrenin ?zerinde olan g?steri?siz bir da?l?k burundu. Taban?ndan zirvesine kadar Everest Da?? yakla??k sadece 12.000 fit / 3658 metredir, ancak Himalaya Da?lar?’n?n tepesinde bulunman?n haks?z avantaj?na sahiptir. Tek ba??na ayakta duran en y?ksek da?, 19.340 fit / 5895 metrelik y?ksekli?iyle Afrika’daki Kilimanjaro Da??’d?r. Everest (ad?n? zaman?nda Hindistan’da ara?t?rmac? general olan S?r George Everest’ten [1790-1866] al?r) ilk olarak 1852 y?l?nda S?r Andrew Waugh y?netiminde ger?ekle?tirilen B?y?k Trigonometrik ?nceleme’de g?revli, k?demli bir ki?i olan Hintli matematik?i Radhanath Sikdar (1813-70) taraf?ndan ?l??lm??t?r. Sikdar, Waugh’a XV. Zirve’nin tam olarak 29.000 fit (yakla??k 8900 m) y?kseklikte oldu?unu bildirdi?inde Waugh b?yle bir sonucun tembelce bir say? yuvarlama oldu?u ithamlar?n? ?ekece?inden endi?e duyup y?ksekli?i duyurmay? ertelemi?tir. ?akayla kar???k Everest’in zirvesine iki aya??n? da basan ilk insan olarak an?lan Waugh, 1856’da sonucu yay?mlad???nda zirvenin 29.002 fit y?kseklikte oldu?unu a??klam??t?r. 1999’da yap?lan bir ABD seferiyle daha do?ru bir say? belirlenmi?tir. Bu ekibin ?yeleri, bir GPS ?nitesini kayal???n ucuna yerle?tirmek i?in zirvedeki t?m kar? temizlemi? ve 29.035 fit (8850 m) ?l??m?ne ula?m??t?r. Bu, yap?lan en son do?ru ?l??md?r. Himalayalar h?l? her y?l yerden bir in? kadar y?kselip ?in’in kuzeyine do?ru durmadan ilerledi?i i?in bir sonraki bin y?ll?k d?nemde bu zirvenin tepe noktas? yakla??k seksen fit (veya yirmi d?rt metre) daha y?ksek olacakt?r. KIL PAYI Art?k sadece mecaz anlamda kullan?l?yor olsa da bug?ne kadarki en k???k geni?lik ?l??s? insan sa??n?n eniydi. Bir zamanlar ?brani medeniyetinden orta?a? ?ngiltere’sine kadar uzanan k?lt?rlerde bir in?, yan yana dizilmi? k?rk sekiz sa? telinin kaplad??? geni?li?i ifade ediyordu. Yirminci y?zy?l?n ba?lar?na kadar kuyumcular ve saat?iler taraf?ndan kullan?lan k?l pay? ?l??s?, ?kinci D?nya Sava?? (1939-45) s?ras?nda keskin ni?anc?lar?n teleskopik g?r?? ve g?d?m hesaplar?nda kullan?lmaya ba?lan?nca k?sa s?reli?ine yeniden canland?. Her ne kadar Asyal?lar?n sa?lar? bir?ok y?nden Kafkasyal?lar?nkinden ?ok daha g??l? olsa da sa?lar?n?n ?ap? iki kat fazla oldu?u i?in optik hedef g?stergelerinin hassas i?leyi?ine pek de uygun de?ildi. ?skandinavya’dan gelen uzun sar? sa?l?lar da sava? y?z?nden gelmeyi b?rakm??t?. 1943’te ABD ordusu sa?lar? 22 in?ten (56 cm) daha uzun sar? sa?l? kad?nlar?n ba?vurusunu talep eden bir dizi gazete ilan? yay?mlad?. Ancak sa?lar?n asla boyalar ve a?art?c?larla zay?flat?lmam?? veya y?ksek s?cakl?kla d?zle?tirme i?lemlerine maruz b?rak?lmam?? olmas? gerekiyordu. Bu durum ?al??ma alan?n? o kadar daraltt? ki ba?vuran yaln?zca bir ki?i oldu: 34 in? / 86 cm uzunlu?undaki bukleli sa?lar? yaln?zca bebek ?ampuan?yla y?kanm?? bir dans?? olan Colorado’lu Mary Babnik Brown (1907-91). Sa?lar?na meteorolojik aletler ?retmek i?in ihtiya? duyuldu?u kendisine a??k a??k s?ylenen ve ard?ndan t?m sa?lar? t?ra? edilen Mary, k???k bir Amerika bayra??n? bandana olarak kullanmaya ba?lad?. Mary’nin sa?lar? meteorolojik aletlerin yan?nda ?ok gizli Norden bombalama viz?r?n?n ilk s?r?mlerindeki hedef g?stergelerini ?retmek i?in de kullan?l?yordu. 1945’te Hiro?ima ve Nagazaki’yi bombalayan Enola Gay ve Bockscar u?aklar?n?n ni?ang?hlar?nda Mary’nin sa?lar?n?n kullan?ld??? iddia ediliyor olsa da bu do?ru de?ildir. ??nk? o tarihe gelinceye kadar t?m Norden hedef g?stergeleri elmas u?lu tak?mlarla cam g?r?nt?leyici ?zerine i?lenmi?ti. Ne var ki 1987’de d?nemin ABD Ba?kan? Reagan, sekseninci do?um g?n?n? kutlamak i?in Mary’ye g?nderdi?i mektupta sa?lar?n?n sava??n kazan?lmas?na ne ?ok yard?m? dokundu?unu yazm??t?r. ?N? Eski ?l??lerin bir?o?u v?cut b?l?mleri veya boyut bak?m?ndan tutarl? olma e?ilimindeki di?er do?al ??elere dayan?yordu. ?n? ?l?? birimi ise bu kavramlar?n her ikisini de i?ermektedir. ?n? s?zc??? Latincede on ikide bir anlam?na gelen “uncia”dan t?retilmi?tir. Bu durumda bir in?, bir fitin (30,48 cm) on ikide biridir ve “Troy poundu”nun on ikide birine sabitlenmi? olan bir ons (28,35 gr) ile ayn? k?kten gelmektedir. Kuyumcu tart?s? denen “Troy” ?l??m sistemi bir zamanlar de?erli maden pazarlar?yla ?nl? olan ve Paris’in yakla??k 150 km / 93 mil g?neydo?usunda bulunan Frans?z kenti Troyes’da kullan?lan sistemdir. Yeti?kin bir erke?in ortalama ?l??lerdeki ba?parma??n?n ortas?ndaki bo?umun geni?li?i bir in?e (2,54 cm) yak?nd?r. Bundan dolay? Avrupa ve ?skandinavya’n?n ?o?unlu?unda kabataslak bir ?l?? birimi olan in? yayg?nla?m??t?r. Bu da neden Frans?zca, ?spanyolca, Portekizce, Hollandaca, ?sve??e, Norve??e, Danca, ?ek?e, Macarca ve Slovak?adaki ba?parmak ve in? s?zc?klerinin hemen hemen ayn? oldu?unu a??klamaktad?r. Ba?parmaklar?n b?y?kl??? insandan insana farkl?l?k g?sterebilir, bu sebeple 1066’daki Normandiya ??karmas?ndan sonra Fatih William (1028-87) in? ?l??s?n? u? uca duran ?? arpa tanesinin uzunlu?una sabitlemi?tir. Daha sonra bu uzunluk II. Edward (1284-1327) taraf?ndan 1324’te uygulamaya konulan ve in?i “uzunlamas?na u? uca yerle?tirilmi?, kuru ve yuvarlak ?? arpa tanesinin uzunlu?u” olarak tan?mlayan bir yasayla g?vence alt?na al?nm??t?r. Bu tan?m?n modern ya?ama yans?yan tek yan?, yine Edward taraf?ndan arpa tanesiyle belirlenmesine karar verilen ayakkab? numaraland?rmalar?nda olmu?tur. ?ngiltere sonradan 6, 6 ? ya da 7’lik ayakkab? boyutlar?na ge?tiyse de eski arpa tanesi esasl? ?l?ek Avrupa’da ge?erlili?ini korumu?tur. Bu y?zden ?ngiltere’deki ?o?u ma?azada ayakkab?lar?n numaralar?, yedinin u? uca konmu? k?rk arpa tanesinin uzunlu?una denk oldu?unu belirtmek i?in ?rne?in “7 ve 40” ?eklinde yaz?l?r. ?SKO? ?N?? ?ngiliz in?inin d?zenlenip yasal olarak tan?mlanmas?yla ?sko?ya’da bir karga?a do?mu?tur. ??nk? ?sko?ya Kral? I. David (1084-1153) on ikinci y?zy?l ortas?nda karara ba?lad??? a??rl?klar ve ?l??ler h?km?nde, in?in yeti?kin bir erke?in ba?parma??n?n t?rna??n?n dibinin geni?li?ine e?it kabul edilmesini emretmi?tir. David’e bunun, bireysel farkl?l?klar d???n?ld???nde pek de iyi bir fikir olmad??? s?ylendi?inde ?e?itli v?cut yap?lar?na sahip bir s?r? erke?i saraya getirtmi?tir. Hepsinin ba?parmaklar? ?l??l?p ortalamas? al?nd?ktan sonra ?sko? in?i ?ngiliz in?inin 1,0016’s?na denk gelen bir uzunlu?a sabitlenmi?tir. Bu durum ?zerinde tart???lacak pek bir ?ey yokmu? gibi g?r?nebilir ancak 1707 Birle?me Yasas?’yla birlikte David’in kabataslak in? ?l??s? kald?r?lana dek ?sko? ve ?ngiliz kuma? t?ccarlar? aras?nda yap?lan ve kayda de?er miktarlardaki haz?r kuma?lar?n sevkiyat?n? i?eren anla?malarda pek ?ok uyu?mazl?k ya?anm??t?r. ??nk? 0,0016’l?k fark b?y?k al??veri? i?lemlerinde birka? yardal?k (36 in? / 91,44 cm) farklara yol a?m??t?r. Bu t?r at??malar ?sko? sat?c?lar?n ?ngiliz al?c?lar i?in “bir in? versen bir ‘ell’[8 - (?ng.) Give them an inch and they’ll take an ell: Ell kuma?lar i?in kullan?lan eski bir ?l?? birimidir. Ar??n ve endazeyle k?yaslanabilir ancak ell 46 cm iken ar??n 65 cm’ye denk d??mektedir. (?.n.)] al?rlar (elini veren kolunu kapt?r?r anlam?nda)” deyimini ?retmesiyle sonu?lanm??t?r. Bu ifadedeki ell daha sonra mil kelimesiyle de?i?tirilmi?tir. Ell ?l??s? de cubit (k?bit) gibi orta parma??n ucundan dirse?e kadar olan mesafeyi temsil eden eski bir ?l?? birimidir. PARMAK HESABI On sekizinci y?zy?la dayanan bir inan??a g?re parmak hesab?, erkeklerin e?lerini ba?parmaklar?ndan daha kal?n olmayan bir sopayla d?vmelerine olanak sa?layan yasal haklar?ndan ortaya ??km??t?r; ancak yasal kay?tlarda bunun kan?t?na rastlanmaz. Asl?nda bu ifade, ba?parma??n marangozlar ve benzeri meslek sahipleri taraf?ndan in? i?in pratik bir kar??l?k olarak kullan?lmas?yla ilgilidir. Ba?parmak ayn? zamanda ekim i?lemlerinde hem tohumlar aras?ndaki mesafenin hem de tohumlar?n topra?a itilece?i derinli?in ?l??s? olarak kullan?l?r. Sanat??lar uzun y?llar boyunca ileri do?ru uzat?lm?? bir kolun ba?parma??n? perspektif olu?turmada pratik bir mesafe ?l??s? olarak kullanm??lard?r. Kolunuz, g?zleriniz aras?ndaki mesafenin on kat? uzunlu?undad?r. Bir g?z?n?z? kapat?p ba?parma??n?z dikey duracak ?ekilde kolunuzu ileriye do?ru uzat?n ve parma??n?z? boyutunu bildi?iniz bir binayla, ?rne?in 100 fitlik bir ah?rla hizalay?n. Sabit durarak bir g?z?n?z? kapat?p di?erini a??n. Ba?parma??n?z?n bir taraftan di?erine z?play???na ?ahit olacaks?n?z. Be? ah?r geni?li?inde z?plam?? gibi g?r?n?yorsa bu size 500 fitlik bir ?l?? verir. Bu say?y? onla (kolun g?ze oran?) ?arp?nca sonunda 5000 fitlik say?y? elde edeceksiniz. Demek ki ah?rla aran?zdaki mesafe 5000 fit, yani yakla??k bir mildir. ?SVE? ?N?? ?sve?’te ?nceden 2,54 cm’lik ?ngiliz in?ine kar?? 2,47 cm olan ve “tum” (ba?parmak anlam?na gelir) olarak adland?r?lan in?, 1963’te aniden 2,96 cm’ye ??kar?lm??t?r. Kimi inat?? ?sve?liler bu duruma uyum sa?lamay? reddetmi?, kimileri de?i?imi g?zlemlemi?, makinede i?leme ve marangozlukta ?al??an kimseler ise ?l??t olarak ?ngiliz in?ini benimsemi?tir ki bu durum yaln?zca karga?ay? art?rmaya yaram??t?r. ?sve?’in 1878’de metrik sisteme ge?i? s?recine ba?lamas?ndan sonra bile bu t?r meslekler, yirminci y?zy?l?n ba?lar?na kadar ?ngiliz fit ve in?ini kullanmay? s?rd?rm??t?r. Bu sebeple g?n?m?zde bile ?sve?’te teknelerden televizyonlara kadar bir?ok ?r?n al???lagelmi? bi?imde fit ve in?le ?l??lmektedir. Tekstil de ?sve?’te h?l? in? kare ba??na iplik say?s?yla s?n?fland?r?lmaktad?r ve bu ?lkedeki McDonald’s sat?? noktalar? ?eyrek librelik (Quarter Pounder) hamburgerlerini tan?tmaya devam etmektedir. Eh, baz? ?eylere asla burnunuzu sokmaman?z gerekir! D??ER ?N?LER Hint in?i, ?ngiliz in?inin 1,32 kat?na (3,35 cm) e?ittir, dolay?s?yla Hindistan’la i? yapan ilk Avrupal? t?ccarlar baz? problemlerle kar??la?m??t?r. ??nk? ya s?z konusu b?lgenin sakinleri ?ok b?y?k ba?parmaklara sahiplerdi ya da in?lerini pirin? tanelerinin katlar?yla tan?ml?yorlard? ki ikinci ihtimal daha olas?d?r. Benzer problemlerle ?in’de de kar??la??lm??t?r. Burada in?, ba?parma??n eni yerine ucundan orta bo?umdaki k?vr?ma kadar olan k?sm?na e?it kabul edilmi?tir. Bu da ?ngiliz in?inin 1,312’sine (3,3 cm) e?itti. Asl?nda 1799’da siyasi s?n?rlar?n ?tesine ge?en tek tip bir standart olu?turmaya istekli Frans?zlar ?o?u millet taraf?ndan b?y?k bir hevesle kucaklanan metrik sistemi buluncaya kadar bir in?in uzunlu?u bulundu?unuz yerle ?ok yak?ndan ilgiliydi. Napoleon Bonaparte ?l?? birimini, ?zerinde ?al??t???n?z in? de?erinin katlar?na g?re daha uzun birimlere y?kseltirken bu sorunlar da do?al olarak gittik?e b?y?m??t?r. Metrik sistem ?ncesi Fransa’da in?, bir ?ngiliz in?inin 1,06’s?yd? (2,69 cm). Bu fark I. Napolyon’un (1769-1821) k?sa boylu oldu?u s?ylentisine sebebiyet vermi?tir. Boyu Frans?z imparatorluk ?l?e?inde 5 fit 2 in? (1,57 m) olarak verilmi?tir ve o zamanlar Man? Denizi’nin ?ngiliz k?sm?ndan ?ok az ki?i bunun yakla??k olarak 5 fit 7 in?e (1,70 m) e?it oldu?unu fark etmi?tir. O g?nlerde insanlar genel olarak bug?n oldu?undan daha k?sayd?. ?rne?in Amiral Nelson yaln?zca 5 fit 5 in?ken (1,65 m) ortalama bir Frans?z erke?i yakla??k 5 fit 4 in? (1,62 m) boylar?ndayd?. Fakat elbette ki Napolyon Frans?z de?ildi, Napoleone di Buonaparte ismiyle do?an bir Korsikal?-?talyan’d?. ?K? KAPTAN B?R GEM?Y? BATIRIR Farkl? ?lkelerin fit ve in? uzunluklar? i?in farkl? kar??l?klar belirlemesi bir?ok kez sadece ?fkeye ve kafa kar???kl???na hizmet etmi?ken, on yedinci y?zy?l ?sve?’inde bir sava? gemisini ger?ekten bat?rm?? ve m?rettebat?n? da ?ld?rm??t?r. ?sve? 1628’de zaman?n?n en g??l? sava? gemisi say?lan 64 toplu Vasa’y? denize indirmi?tir. Ancak hen?z k?y?dan 1300 m / 0,8 deniz mili kadar uzakla?m??ken geminin batmas? ve bir?ok can kayb?na sebep olmas?yla kalabal???n tezah?ratlar? deh?et ???l?klar?na d?n??m??t?r. 1961’de yeniden su y?zeyine ??kar?ld???nda sorun tespit edilmi?tir: Gemi, iskele taraf?nda sancak taraf?nda oldu?undan daha kal?n ve uzundu, bu ?l?mc?l simetri eksikli?i de batmas?na sebep olmu?tu. Baz? tersane i??ilerinin aletleri h?l? gemideydi ve g?r?n??e bak?l?rsa iskele k?sm?nda ?al??an ?sve?li ekip, ?lkelerinin 1863 ?ncesi fit ve in?lerini kullan?rken sancak taraf?nda ?al??an Hollandal? i??iler kendi Amsterdam fit ?l??lerini (on bir ?sve? in?inden biraz k?sa bir ?l??) kullanm??lard?. HAVA VE YA?MUR Atmosferik bas?n?, 1643’te ?talyan Evangelista Torricelli (1608-47) taraf?ndan tasarlanan barometreyle, h?l? in? c?va cinsinden ?l??lmektedir. Bir c?va haznesinde ba? a?a?? duran basit bir t?p h?l? en hassas barometre olarak kabul edilmektedir. Hazne ?zerinde artan bas?n? daha fazla s?v? metali t?pe do?ru iterek daha y?ksek bir okuma de?eri elde edilmesini sa?lamaktad?r. Bir atmosferin in? kareye isabet eden libre cinsinden bas?nc? deniz seviyesinde 14,7’ye e?ittir, bu da 29,93 in? c?vay? g?stermektedir. Ya??? miktar? da in? cinsinden ?l??lmektedir, ancak bu rakamlar fena halde ak?l kar??t?r?c? olabilmektedir. Yak?n ge?mi?te yirmi d?rt saatlik bir zaman diliminde g?r?len en fazla ya???, 15 ve 16 Mart 1952’de La R?union’a d??en 73,62 in?lik (187 cm) ya?murdu. Fakat bu durum adan?n alt? fitten (1,8 m) fazla suyla ?rt?ld??? anlam?na gelmiyordu. Standart ya????l?er, bir toplama hunisi ve huninin besledi?i ?ap?n?n onda biri kalibre edilmi? bir t?pten olu?maktad?r. Bu onda birlik oran en hafif ya?murun bile hunide toplan?p toplama t?p?nde okunabilir bir de?er ortaya ??karabilece?i anlam?na gelir ancak bu de?er daima ona b?l?nerek okunmal?d?r. Bu durum, La R?union’u basan suyun miktar?n?n daha az etkileyici ancak daha ger?ek?i olan 7,36 in?lik (18,7 cm) de?erde oldu?unu g?sterir ki bu bile adan?n 970 mil kare (2512 km? ) olan alan?na ciddi miktarda ya?mur suyu d??t??? anlam?na gelmektedir. HAYAL? ?N? Simyaya ve paranormale tak?nt?l? ?ngiliz fizik?i ve matematik?i Isaac Newton (1643-1727) dahil olmak ?zere kendinden ?ncekilerin as?ls?z spek?lasyonlar?ndan ilham alan ?sko? Kraliyet Astronomu Charles Piazzi Smyth (1819-1900), 1870’lerin b?y?k bir k?sm?n? M?s?r’da, piramitlerin d?nyan?n boyutlar?n? ve belirli g?kcisimleri aras?ndaki mesafeleri yans?tmak i?in in?a edilen devasa aletler oldu?unu kan?tlamaya ?al??makla ge?irmi?tir. Smyth, ?ncil’deki g?ndermelerden ?brani k?lelerin orada oldu?una ve in?aatta ana birim olarak kutsal ?brani k?bitinin kullan?lm?? olmas? gerekti?ine dair yanl?? bir sonuca varm??t?r. Eh, bu onun ilk hatas? olmu?tur. M?s?r piramitlerinin in?as?nda, k?le olsun ya da olmas?n tek bir ?srailli bile yer almam??t?r; i?g?c? tamamen M?s?rl?lardan olu?mu?tur. Smyth piramitlerin b?y?k ta? y???nlar?ndan daha fazlas? oldu?unu kan?tlama konusunda son derece kararl?d?r. Kutsal ?brani k?bitinin her biri 1,00106 standart ?ngiliz in?ine e?it olan yirmi be? kutsal in?ten olu?mas? gerekti?i h?km?ne vard?ktan sonra yap?lar?n her y?n?n? ?l?m??t?r. Daha ?nce yapt??? t?m ?l??mleri anlamland?rmak i?in bu tersten gitme mant???n? kullanmak, en az?ndan Smyth’e g?re, her ?eyin netle?ti?i anlam?na gelmekteydi. Smyth’in belirledi?i ?ekliyle B?y?k Piramit’in ger?ek ?evre uzunlu?u 36.524,2 kutsal piramit in?i veya y?l i?indeki g?ne? g?n? say?s?n?n y?z kat? olarak ?l??lm??t?r. Kutsal k?bit say?s?na geri d?nmek i?in B?y?k Piramit’in herhangi bir taraf?n?n y?ksekli?indeki kutsal in? say?s?n? yirmi be?e b?l?nce sonu? 365,242 olmaktayd?. Smyth bunun ?zerine d?nyan?n kutupsal ?evresinin tam olarak 250.000.000 kutsal piramit in?i oldu?unu fark etmi?tir. Bu t?rden ?ok daha fazla sa?mal??a ve piramitlerin evreni ?l?mek i?in in?a edilen kutsal ara?lar oldu?u teorilerine kat?lan insanlar h?l? bulunmaktad?r. 1883’te ?nl? Eski M?s?r bilimcisi William Flinders Petrie (1853-1942) Smyth’in ?l??mlerinin son derece yanl?? oldu?unu ortaya koymu?, B?y?k Piramit’in asl?nda onun ?l?t???nden birka? fit daha k?sa ve t?m bunlar hesaba kat?l?nca da Smyth’in kutsal k?bit ve in?inin tamamen sa?mal?k oldu?unu ??pheye yer b?rakmayacak ?ekilde kan?tlam??t?r. Buna ra?men piramit bilimcilerin s?r? psikolojisi devam etmektedir. F?T Fit[9 - (?ng.) Feet: Ayaklar. (?.n.)] ?l??s?n?n 0,3048 m’ye e?it, sabit bir ?l?? olaca?? ve her biri 25,4 mm’ye denk on iki in?ten olu?aca?? ?eklinde uluslararas? bir anla?ma yaln?zca 1959’dan beri mevcuttur. Bundan ?ncesiyse tam bir ke?meke?tir. Tarihsel a??dan bu ?l??m bir insan aya??n?n, genellikle zaman?n h?k?mdar?n?n ya da kral?n?n ayak uzunlu?una e?ittir. Ancak ortalama bir erkek aya??n?n s?z konusu erke?in boyunun yakla??k olarak alt?da biri uzunlu?unda olmas?ndan ?t?r? fit ?l?? birimi de farkl? ?rklar?n ortalama boy uzunlu?una g?re ?lkeden ?lkeye de?i?mi?tir. Eski Yunanlar ve Romal?lar fiti temel bir ?l?? birimi olarak kullanm??lard?r. Ancak Eski Yunanlar?n ayaklar? daha b?y?k oldu?u i?in bir fit ?l??s? 302 mm’ye e?itken, Romal?lar?n ayaklar? daha k???k oldu?u i?in ?l??leri de 295,7 mm’ydi veya mevcut standart ?l??m?n yakla??k y?zde 97’si kadard?. Bu, en az?ndan Roma ?ehrinde kullan?lan standart fit ?l??s?yd?. Roma eyaletlerinde ?o?unluk, daha b?y?k olan ve asl?nda Nero Claudius Drusus’dan (M? 38-9) ?ok daha ?nce kullan?mda olan 334 mm’lik “pes Drusianus”u kullanmay? tercih etmi?tir. Roma ?ehri i?indeki t?m tap?naklar ve sivil yap?lar belirlenen 325 mm’lik kutsal ayak ?l??s?ne uygun ?ekilde in?a edilmi?tir. Eski Romal?lar ve Yunanlar her biri bir i?aret parma?? geni?li?inde olacak ?ekilde fit ?l??lerini on alt? par?aya ay?rm??lard?r. Ancak Romal?lar daha sonra hem “in?”i hem “ons”u t?retti?imiz ve on ikide bir anlam?na gelen “uncia” olarak adland?rd?klar? daha b?y?k bir b?lme y?ntemini se?mi?lerdir. M? 29’da Romal? devlet adam? ve Roma Ordusunun en k?demli generallerinden Marcus Agrippa (M? 63-12), Roma fitini kendi 296 mm’lik (11,5 in?lik) sa? aya??n?n uzunlu?una sabitlemi?tir. MS 43 y?l?nda Roma istilas? s?ras?nda Birle?ik Krall?k’a getirilen de bu ?l?? olmu?tur. MS 409-10 y?llar?nda Romal?lar?n geri ?ekilmesiyle olu?an bo?lu?u doldurmaya Saksonlar gelmi? ve yanlar?nda da d?rt avu? i?ine veya on iki ba?parma?a b?ld?kleri 335 mm / 13 in?lik Kuzey Cermen fit ?l??s?n? getirmi?lerdir. Olduk?a kafa kar??t?r?c? bir ?ekilde, “yeni” Sakson fiti arazi par?alar?n? ?l?mek i?in kullan?lm??, ancak bu arazilerin ?zerine in?a edilen binalar eski Roma fiti prensiplerine g?re yap?lm??t?r. 1300’de veya o civarlarda I. Edward (1239-1307) emrinde haz?rlanan Yardalar?n ve ?l?? S?r?klar?n?n D?zenlenmesi h?km? Cermenlerin b?y?k ayak ?l??s?n?n on birde onuna e?it olan yeni fit ?l??s?n? desteklemi?tir. Bu ama?la bir in? i?in ??, birfit i?in otuz alt? arpa tanesi kullan?lan tuhaf bir y?ntem uygulanm?? ve fit ?l??s? yeniden tan?mlanm??t?r. Yukar?da belirtildi?i gibi bu durum Temmuz 1959’da, tam olarak 0,3048 m ve Edward’?n fit uzunlu?undan milyonda 1,7 oran?nda uzun olan, uluslararas? fit standard? ??kana kadar neredeyse hi? de?i?memi?tir. KAREYE D?NEN BOKS R?NGLER? ??plak elle d?v?? yap?lan g?nlerde olay, herhangi bir a??k alanda veya kar??la?malar?n d?zenlenebilece?i kadar geni? tarlalarda toplanan seyircilerin olu?turdu?u ?emberlerin i?inde ger?ekle?mekteydi. ?emberin d?? halkas?, e?lenceyi izleyip sonu? ?zerine ciddi bahisler oynamaya gelen ?st tabakadan insanlardan olu?urdu. Bu ki?iler daha iyi g?rebilmek i?in faytonlar?n?n ?zerinde otururken, boks?rlere ?elme takarak veya onlar? d?rterek dikkatlerini da??tan seyircilerin d?v?? sonu?lar?n? etkilemesinden b?km??lard?. B?ylece en iri yar? arabac?lar?n? halk tabakas?n? geride tutmak i?in g?ndermeleri gelenek haline gelmi?ti. Arabac?lar d?rt k??ede durur ve aralar?na faytonlar?n kam??lar?n? gererek beklerlerdi. D?rt atl? bir faytonda kullan?lan kam?? t?r?, sap?ndan ucuna kadar yakla??k 5,2 m / 17 fit ?l??s?ne sahiptir, yani bu do?a?lama olu?turulan karelerin her bir taraf? bir kam?? ve iki arabac?n?n her biri 90 cm / 3 fitlik kollar?ndan olu?mu?tur. Bu da hemen hemen g?n?m?zdeki boks ringlerinin ?l??s? olan 7 m / 23 fitlik kareyi olu?turur. K?B?T VE ELL Bir zamanlar yayg?n olarak kullan?lan ?l?? birimlerinden olan k?bit ve ell, dirsekten orta parma??n ucuna (yakla??k 46 cm / 18 in?) kadar olan mesafeye tekab?l etmekteydi. Bu durum, sa? kollar?n? kullanarak kereste ve kalas uzunlu?unu h?zla belirleyebilen marangozlar i?in kullan??l? bir cetvel i?levi g?rm??t?r. Bug?n kimse ell ?l??s?nden bahsetmiyor olsa da asl?nda standart bilgisayar klavyesi i?in se?ilen geni?lik buydu: uzun s?reli yazma i?lemlerinde zorlanmay? hafifletmek i?in tasarlanm?? bir simetri. Romal?lar imparatorluklar?n? kurduktan sonra, kuma? ve ip ?l?mek i?in pratik bir y?ntem oldu?u i?in, k?bit ?l??s?n? “sol kal?a kemi?inden tamamen uzat?lm?? sa? kolun kenetlenmi? ba? ve i?aret parma??na kadar olan mesafe” ?eklinde yeniden tan?mlam??lard?. Sat?c?, kuma??n kenar?n? veya ipin ucunu sol kal?as?na yaslar, b?ylece al?c? sa? kolun ka? kere tam ve yukar? do?ru ?ekildi?ini g?rebilirdi. Bu yeniden tan?mlanm?? k?bit veya ell yakla??k 114 cm / 45 in?tir. Az say?da Romal?n?n k?sa boylu bir sat?c?dan ip veya kuma? almay? tercih edece?ini varsaymak yanl?? olmaz. Bu, Romal?lar?n Britanya’ya getirdi?i k?bit tan?m?d?r ve Birle?ik Krall?k’ta bir top kuma??n standart geni?li?inin neden h?l? 114 cm / 45 in? oldu?unu da a??klamaktad?r. Bu tarz t?m ?l??m y?ntemlerinde oldu?u gibi sorun, ?? k?bit kuma??n veya on k?bit ipin sat?c?dan sat?c?ya biraz de?i?mesi ve nihayetinde tutumlu ?ngilizlerin bu durumdan b?kmalar? olmu?tur. K?bitin 45 in? (114 cm) olarak kabul edilmesiyle sat?c?lar?n tezg?hlar?na bu uzunlukta pirin? ?iviler ?ak?lm??t?r. O zamandan sonra ?iviler yarda ve in? i?aretlemede kullan?lm?? olsa da bu uygulama, on dokuzuncu y?zy?l?n sonuna kadar erkek giyim ma?azalar?nda s?rd?r?lm??t?r. Her h?l?k?rda, bu sebeple insanlar h?l? tahmin ve varsay?mlara g?venmek yerine “pratikten s?z etmek[10 - (?ng.) Getting down to brass tacks: As?l meseleye, sadede gelmek anlam?na gelen deyim. Motamot ?evirisi “pirin? ?ivilere gitmek” ?eklinde yap?labilir. (?.n.)]” konusunda ?srar etmektedirler. NUH’UN GEM?S? Eski on sekiz in?lik (46 cm) k?bitle tasarlanan en me?hur yap? muhtemelen Nuh’un Gemisi’dir. Gemi, s?ylentilere g?re ?? y?z k?bit uzunlu?unda, elli k?bit geni?li?inde ve otuz k?bit y?ksekli?inde veya 137 m / 450 fit uzunlu?unda, 23 m / 75 fit geni?li?inde ve 14 m / 45 fit y?ksekli?indedir. Anlat?lagelen ?ekilde gizemli “sar?a?a?” kerestesiyle in?a edilseydi, bu yap? ilk dalgada ortadan ikiye ayr?l?rd?. Ayr?ca gemi genellikle hayal edilen ?ekliyle iki?er iki?er de?il, ?ncil’in s?yledi?i gibi, ?o?unlu?u yedi?er yedi?er toplanmas? gereken doksan k?sur milyon t?rden b?cek, s?r?ngen, bitki ve hayvan? bar?nd?rabilecek kadar b?y?k olman?n yan?ndan bile ge?memektedir. 180![11 - ?? dart at???yla kazan?labilecek en y?ksek say? 180’dir. (?.n.)] Dart oyunu (bu bir oyundur, spor de?il) k?ylerinin ye?illik alanlar?nda ama?s?zca tak?lan orta?a? ok?ular? taraf?ndan icat edilmi?tir. Hedef oyunu denen oyunlar? i?in bo? bir f??? ald?ktan sonra kapa??n?n ?zerine tebe?irle tek merkezli i? i?e ge?mi? ?emberler ?izmi?ler ve kimin olduk?a a??r olan k???k demir oklar? merkeze en yak?n yere ataca??n? belirlemek ?zere bir ?l?me zinciri[12 - (?ng.) Chain: 66 fit / 20,1168 m uzunlu?undaki ?l?? birimi. (?.n.)] uza?a yerle?tirmi?lerdir. Bu oyun ayr?ca acemi ok?ulara y?r?nge sanat?n? ??retmek i?in de kullan?lm??t?r. Zamanla, ayr?ca tipik ?ngiliz yazlar? dikkate al?nd???nda, f??? kapaklar? birahane i?indeki duvarlara as?l?r olmu?, b?lmeler d?zenlenmi? ve say?lar ?ans eseri say? kazanma olas?l???n? en aza indiren bir d?zende kar??t?r?lm??t?r. Peki, at?? ?izgisi mesafesi nas?l kararla?t?r?lm??t?? Eh, hedeften 2,4 m / 8 fit civarlar?nda bir mesafe ayarlamak i?in bir birahanede u? uca yerle?tirilmi? d?rt bira kasas?ndan ba?ka ne kullan?labilirdi ki? Do?al olarak hedef mesafesi farkl? tedarik?ilerden sa?lanan kasalar?n boylar?na ba?l? olarak birahaneden birahaneye biraz de?i?mi?, en sonunda ortalama 2,37 m / 7 fit 9,25 in?lik mesafe resmile?tirilmi?tir. EKS?K ?L?? K?bitin eski Yunanca versiyonu, dirsekten yumru?un eklem k?sm?na kadar olan mesafeyi ifade etmesi a??s?ndan biraz de?i?iklik g?steren “pigme” ?l??s?yd?. Eski Yunanlar, Kuzey Afrika medeniyetleriyle etkile?imleri sayesinde bu minik Sahra alt? Afrikal?lar?yla kar??la?m?? ve onlara bu ?l??n?n ad?n? vermi?lerdir. Bu kadar gizli olan bu halk?n ya?am s?resi de k?sad?r; ?ocuklar?n yar?s?ndan az? on be? ya??n? g?recek kadar ya?amakta ve ortalama bir yeti?kin yirmi be?inden ?nce ?lmektedir. Antropolojik heyetler h?l? bunun sebebini ara?t?rmaktad?rlar. YARDA Bu do?rusal ?l??m birimi, ?ngiltere’nin Danelaw[13 - 9. ve 10. y?zy?llarda ?ngiltere’nin Danimarkal?larca y?netilen kuzey kesimi. (?.n.)] b?lgesinde bir yarda b?y?kl???ndeki arazinin a?a?? yukar? bir “hide”l?k[14 - Orta?a?da ?zg?r bir aileyi ge?indirmeye yetecek miktardaki arazi ?l??s?. (?.n.)] arazinin d?rtte biri oldu?u yedinci y?zy?ldan bu yana b?y?k ilerleme kaydetmi?tir. Hide biriminin ger?ek bir alandan ziyade de?er bi?me ?l??s? olmas? sebebiyle, toprak ne kadar verimli ve k?rl?ysa hide alan? da o kadar azalmaktayd?. Bir yarda arazi on be? ila otuz akrelik (alt? ila on iki hektarl?k) bir alan olabilmekteydi. Orta?a?da yarda, d?n?mlerin s?n?rlar?n? ?izmek i?in ?oklu ?ekilde kullan?lan yakla??k on alt? fit veya be? metre uzunlu?undaki do?rusal bir ?l?? ?ubu?u boyutlar?na kadar daralm??t?r. G?n?m?zde daha yayg?n ?ekilde ?ubuk[15 - (?ng.) Rod: 5,0292 metrelik uzunluk ?l??s?. (?.n.)] olarak adland?r?lan bu ?l?? ?ubu?u topograflar taraf?ndan h?l? kullan?lmaktad?r. I. Henry (yak. 1068-1135) yarday? kendi sa? kolunun uzunlu?una sabitlemeye ?al??m??t?r, ancak I. Edward bu uygulamay? 1300 dolaylar?nda toplad??? yardalar? ve ?l?? s?r?klar?n? d?zenleyici kurulla birlikte tamamen kald?rm??t?r. Kurul, u? uca eklenmi? ?? arpa tanesinin bir in?, on iki in?in bir fit, ?? fitin bir yarda, be? bu?uk yardan?n bir ?l?? s?r??? ve y?z atm?? s?r???n bir akre etti?ini karara ba?lam??t?r. I. Elizabeth (1533-1603) 1588’de d?zg?n ve resmi bir yarda ?ubu?u tayin eden ilk ki?i olmu? gibi g?r?nmektedir. G?n?m?zde resmi olarak kullan?lan bir yarda uzunlu?unda ?ubuktan yaln?zca 0,01 in? / 0,25 mm k?sa olan bu ?ubuk hi? de fena bir giri?im de?ildir. Ancak 1758’de Lort Carysfort’a ba?l? bir kurul Elizabeth’in yarda ?ubu?unun hem ?ok k?t? yap?ld???na hem de e?ri oldu?una kanaat getirmi? ve Londra’da ya?ayan ?l?? aletleri yap?mc?s? John Bird’? yeni bir tanesini yapmas? i?in g?revlendirmi?tir. Bird 1760’ta ikincisini yapm??t?r, fakat yarda ?ubuklar?n?n ikisi de eski Westminster Saray?’n? y?kan 1834 tarihli yang?nda yok olmu?tur. Krali?e I. Elizabeth 1838’de ba?ka bir kurul, Francis Baily’yi (1774-1844, Baily boncuklar?yla ?nl? g?kbilimci) yeni bir yarda ?ubu?u yapmas? i?in g?revlendirmi?tir, ancak Baily, 1844’te g?revini Richard Sheepshank’e (1794-1855) devrettikten sonra ya?am?n? yitirmi?tir. On milyonda birlik bir hata pay?yla ?al??an Sheepshank’in otuz alt? in?lik (91 cm) yardas? Krali?e Victoria (1819-1901) taraf?ndan 5 A?ustos 1855’te (ne yaz?k ki Sheepshank’in ?l?m?nden bir g?n sonra) imparatorlu?un yeni resmi standard? olarak onaylanm??t?r. KORT VE TEN?S M?tevaz? manast?rlar?n ve malik?nelerin k???k, dikd?rtgen avlular? a??k hava tenisinin ?nc?s? olan kort tenisini oynamak i?in ideal umumi alanlard?. ?o?unlukla zengin oyunu olan kort tenisi, sektirerek yap?lan at??larda duvarlar?n ve s?tunlar?n da oyuna dahil olmas? a??s?ndan biraz duvar tenisi (squash) gibiydi. Ger?ekten de on sekizinci y?zy?l?n ba?lar?nda Londra’daki bor?lu hapishanelerinin bir zamanlar zengin olan tutuklular? kort tenisini egzersiz avlular?nda oynayabilecekleri bir oyuna ?evirmi?lerdi. Hapishane tenisi veya duvar tenisi olarak bilinen bu oyun, kort tenisinin 1830’lar?n ba?lar?nda duvar tenisine d?n??ecek olan versiyonuydu. Oyun, ayn? y?llarda Londra’n?n kuzeybat?s?nda bir okul olan Harrow School’da da bir ba?ka ?ekliyle oynanm??t?r. 1870’lerin ba??nda a??k hava tenisi ortaya ??kt???nda kortun be?e iki ?l?? ?ubu?u boyutlar?ndaki eski dikd?rtgen avlular?n d?zeninde olmas? muhtemelen ka??n?lmaz bir durumdu. Modern tenisin al???lmad?k puanlamas? da eskiden avlularda bulanan saatlerin k???k ah?ap kopyalar?yla skor tutma y?ntemini yans?tmaktad?r. Ba?lang??ta 15, 30, 45 ve 60 (oyun) olan puanlama, berabere kalma durumunu m?mk?n hale getirmek i?in 45’ten 40’a ?ekilmi?tir. Bir oyuncunun tek puan farkla kazanmas?n? ?nlemek i?in getirilen bu sistem, Frans?zca deux’den (iki) t?retilmi?tir. ??nk? her oyuncunun oyunu g?vence alt?na almak i?in art arda iki say? almas? gerekmi?tir. Bazen bu noktada her oyuncunun kaybetme tehlikesi oldu?u i?in, hakemin karar? Frans?zcada “b?l?nm?? oyun” anlam?na gelen ve sonradan ?ngilizcede jeopardy (tehlike) kelimesine d?n??en jeu-parti olmu?tur. Wimbledon ilk turnuvas?n? 1877’de d?zenlemi?tir. Kul?p, kendi alan k?s?tlamalar? nedeniyle yetmi? sekize otuz alt? fitlik (24 m x 11 m) kortlar? tercih etmi?tir ve 1882 itibariyle bu ?l??ler standart haline gelmi?tir. UZAKLIK Sanayi ?ncesi Avrupa’n?n k?rsallar?nda dola?mak g?nd?zleri zorlu, geceleri ise imk?ns?zd?; bu nedenle mesafe kavram? gidilecek yere y?r?yerek veya at ?st?nde ka? g?nde var?labilece?ini ifade etmeye y?nelik olmu?tur. Bu durum ?ngilizcedeki journey (yolculuk) ve travel (seyahat) kelimelerinin neden Frans?zcada ?al??ma veya i? g?rme anlam?na gelen travail ve g?n anlam?na gelen jour kelimelerine dayand???n? a??klamaktad?r. Ancak y?r?yerek, at s?rt?nda veya faytonla yap?lan bir g?nl?k yolculuk da?l?k ya da engebeli arazilerin dayatt??? de?i?iklikler de hesaba kat?l?nca d?z zeminde farkl? mesafelere tekab?l edebilece?inden, atl? olsun olmas?n t?m gezginlerin yolculuklar?n?n ne kadar s?rece?ini anlayabilmeleri i?in daha b?y?k ?l?? birimleri ve mesafe ta?lar? a?? olu?turulmu?tur. Eski Avrupa’n?n ?o?unlu?u bir lejyonerin bin uygun ad?m?na g?re belirlenmi? olan Roma milini benimsemi?tir ve bu durumun kafa kar???kl???n? giderdi?ini d???n?yorsan?z yan?l?yorsunuz. Seyahat etti?iniz yere ba?l? olarak ev sahibi ?lkenin bir milinin neyi ifade etti?ini bilmek zorundayd?n?z, ??nk? ?nemli ?l??de de?i?iklik g?sterebiliyordu. En uzunu h?l? ?skandinavya’n?n baz? b?lgelerinde kullan?lan on kilometrelik (6 mil) mildir. Belki de bu sebeple pek ?ok ?lke 1799’da Birinci Frans?z Cumhuriyeti’nin ortaya koydu?u on tabanl? metrik sistemi hevesle benimsemi?tir. ?yle bile olsa, uzun mesafelerin ?l??lmesindeki ustal?kta ilk ?d?l, a?a??da ele al?nan antik Yunan bilgin Eratosthenes’e gitmelidir. D?NYAYI ?L?EN ?LK ?NSAN Eski Yunan bilim insan? Kireneli (Libya) Eratosthenes (M? yak. 276-194), yaz g?nd?n?m?nde ??le vakti g?ne?in M?s?r ?ehri Swenet’in (g?n?m?zde Asvan) tam tepesinde oldu?unu biliyordu. Swenet’ten ?skenderiye’ye kadar olan mesafenin 5000 stadyum oldu?unu da biliyordu. Bir stadyum, kabaca iki y?z yardaya veya y?z seksen ?? metreye e?de?er olan ve eskiden spor alanlar?n? (bu sebeple g?n?m?zde bu alanlara “stadyum” denilmektedir) ?l?mek i?in kullan?lan eski bir Yunan do?rusal ?l??s?d?r. Bu ger?ekten kuvvet alan Eratosthenes, g?ne? saati kurup bir sonraki yaz g?nd?n?m?n? beklemek i?in ?skenderiye’ye gitmi?ti, b?ylece ??le vakti g?ne?in oradaki konumunu da ?l?ebilecekti. Swenet’te ??le vakti ald??? ?l??m (muhtemelen M? 240 y?l?nda) ve ertesi y?l ?skenderiye’de ??le vakti ald??? ?l??m aras?ndaki fark yedi derece on iki dakika (veya bir ?emberin ellide biri) ??km??t?r. Daha sonra bir derecenin yedi y?z stadyum oldu?unu hesaplam??t?r. Bu durum yedi derece on iki dakikan?n 5040 stadyum etti?i anlam?na gelmekteydi ki elliyle ?arp?ld???nda Eratosthenes’e d?nyan?n ?evresi i?in 252.000 stadyumluk son de?eri vermi?tir. Bu de?er g?n?m?zde 39.690 km / 24.662 mile e?ittir. Ekvator ?evresinin art?k yerle?mi? olan 40.075 km / 24.901 millik ?l??s? g?z ?n?ne al?nd???nda, iki bin y?ldan daha uzun bir s?re ?nce elinde bir g?ne? saatinden daha geli?mi? bir ?ey olmadan ?al??m?? biri i?in bu epey iyi bir denemedir. ZIT KUTUPLAR D?nya ekvatorda ?i?kin, kutuplarda bas?k oldu?u i?in ekvatorun ?evresi kutuplardakinden daha b?y?kt?r. Fakat asl?nda on be? kutup bulunur, ?yleyse ?l??y? nereden al?rs?n?z? ?ki co?rafi kutup, iki manyetik kutup, iki jeomanyetik kutup, iki g?kkutbu ve ek olarak co?rafi G?ney Kutbu’ndan 180 m / 590 fit uzakl?kta resmi bir g?ney kutbu bulunmaktad?r. Ayr?ca eri?imin olmad??? d?rt kutup vard?r: kuzey, g?ney, okyanusal ve k?tasal. Y?lda birka? kilometre s?r?klenen manyetik kuzey kutbu, g?n?m?zde co?rafi kuzey kutbundan 850 km / 528 mil uzakl?kta, Kuzey Buz Denizi’nde bulunur. Manyetik g?ney kutbu ise co?rafi g?ney kutbundan yakla??k 2860 km / 1777 mil uzakta, kuzey kutup dairesinin kilometrelerce d???nda yer almaktad?r. Manyetik pusulalar yak?nda Sibirya’da geli?mekte olan ikinci bir kuzey kutbu taraf?ndan l?zumsuz hale getirilecektir; bu arada ikinci bir manyetik g?ney kutbu, Brezilya a??klar?nda g??lenmektedir. Desenize, denizcilik ?ok e?lenceli olacak! ?EH?R SINIRLARI Hepimiz, ?rne?in Manchester’a y?z mil, Paris’e seksen kilometre uzakl?kta oldu?umuzu bildiren levhalar g?rm???zd?r; ancak bu i?aretler ?ehirdeki tam olarak hangi noktadan s?z etmekteler? On dokuzuncu y?zy?lda Londra d???ndaki ?o?u ?ngiliz ?ehri ana postane binas?n? referans noktas? alm??t?r, fakat bu durum g?n?m?zde b?y?k ?l??de belediye binalar?yla de?i?tirilmi?tir. Ba?kentlere gelirsek Paris’te mesele olduk?a a??kt?r: Notre Dame Katedrali’nin ?n kap?s?n?n hemen d???nda pirin?ten yap?lma bir s?f?r noktas? belirteci bulunur ve Paris’e olan t?m mesafeler bu belirli noktaya g?re hesaplan?r. Roma’da ayn? i?levi g?ren ta?, Capitol Tepesi’nin ?zerinde bulunmaktad?r. Tokyo’da ise Nihonba?i’nin[16 - (Jap.) Japonya K?pr?s? anlam?na gelmektedir. (?.n.)] ortas? s?f?r noktas? olarak kabul edilmi?tir. Eski Charing Cross Tam olarak 52,510788 derece kuzey, 13,398964 derece do?udaki Spittelkolonnaden binas?n?n ?n?nde bulunan ve yeniden in?a edilen olduk?a y?ksek yap?daki Prusya d?nemi kilometre ta??yla Berlin’de de s?f?r noktas? son derece nettir. Addis Ababa’da 1930’da Haile Selassie (1892-1975), St. George Kilisesi’nin d???nda bir noktan?n s?f?r noktas? olarak kabul edilmesini h?k?m vermi?tir. Ancak bu konu Londra’ya gelince belirsizle?ir ??nk? ortak herhangi bir s?f?r noktas? olmayan tek Avrupa ba?kenti buras?d?r. Baz? Londra ajanslar? eski Charing Cross mevkisini referans noktas? olarak kabul etmektedir. Bu yer art?k Londra’dan b?t?n mesafelerin ?l??ld??? nokta oldu?unu belirten bir levhaya sahip Trafalgar Meydan?’ndaki I. Charles (1600-49) heykeliyle i?aretlenmi?tir. Di?erleri Cannon caddesindeki antik bir monolit olan Londra Ta??’n?n konumunu kullan?rken gelenek?iler ise ?an sesleriyle ?nl? St. Maryle Bow Kilisesi’nin e?i?ini dikkate al?rlar. Birle?ik Krall?k’taki ?ehirler, kendi belediye binalar?ndan Londra’n?n Bat? Yakas?’ndaki Postane Kulesi’ne (g?n?m?zde BT Tower) olan mesafeleri vererek eski postane sistemini onaylamaktad?r. A??k?as? yukar?daki referans noktalar?n?n t?m? birbirlerinin iki ?? mil veya kilometre civarlar?nda yer almaktad?r, ancak bulundu?umuz “uydular arac?l???yla tam konum belirme ?a??”nda ve di?er Avrupa ?ehirlerinin g?sterdi?i ?aba g?z ?n?ne al?nd???nda, Londra ajanslar?n?n belirli bir noktada hemfikir olup kendilerine bir pirin? levha yapt?rabilece?ini d???nmek i?ten bile de?ildir. FURLONG, KULA? VE FERSAH ?ki y?z yirmi yardaya (201 m) veya bir milin sekizde birine e?it olan furlong kelimesi Eski ?ngilizcede bir akre uzunlu?unda s?r?lm?? topra?a verilen “uzun kar?k”[17 - Kar?k: Toprakta sabanla a??lan iz. (?.n.)] (?ng. long-furrow) isminin zamanla bozulmu? halidir. Uzun kar?kta toprak 220 yarda uzunlukta, 22 yarda geni?likte (201 m x 20 m) s?r?lm??t?r. Arazi boyunca topra??n k?sa s?r?lmesinden kaynaklanan drenaj avantajlar bir yana, k?yl?y? bu ?ekilde s?rmeye iten bir ?ift inat?? ?k?z? d?nd?rmenin zorlu?u olmu?tur. Bug?n, at yar??? d?nyas?nda olanlar d???nda ?ok az ki?i furlong ile ilgilenmektedir, ancak ge?mi?te Chicago ve Salt Lake City gibi ?ehirlerin adalar?n? ?l?mek gibi ?nemli i?lerde kullan?lm??t?r. Ayr?ca ?ngilizlerin Burma’yla (g?n?m?zde Myanmar) olan ili?kileri y?z?nden bu ?lkedeki yol i?aretleri de h?l? mesafeleri mil ve furlong bir arada olacak ?ekilde g?stermektedir. Kula? da ismini “uzanm?? kollarla” anlam?na gelen bir ba?ka eski terimden almakta ve bu ?ekilde tutulmu? kollar?n parmak u?lar? aras?ndaki mesafeye (alt? fit / 182 cm) dayanmaktad?r. Kollar? birbirinden ay?rma hareketi ip ?l?mek veya sarmak i?in kullan??l? bir y?ntem oldu?u i?in ?o?unlukla denizcilikte ra?bet g?rm??t?r. ?zellikle ?l?me s?recinde iskandil teline (a??rla?t?r?lm?? halatlar su derinli?ini ?l?mek i?in kullan?l?rd?) at?lan d???mler derinli?i ifade etme bi?imi olarak kullan?lm??t?r. Kimilerinin iyi bildi?i ?zere, Mississippi nehir tekneleri bir zamanlar sadece ?? d???ml? bir iskandil teli kullanm??lard?r (?st belirte?, ikinci belirte? ve alt belirte?) ve iki kula?l?k mesafeyi g?steren ortadaki belirte?, Amerikal? mizah yazar? Samuel Langhorne Clemens (1835-1910) taraf?ndan takma ad olarak kullan?lm??t?r.[18 - Samuel Langhorne Clemens taraf?ndan al?nan takma ad “ikinci belirte?” anlam?na gelen Mark Twain’dir. (?.n.)] Denizde defin s?z konusu oldu?unda ise Deniz Kuvvetleri Komutanl??? cesedin a??rla?t?r?lmas?n? ve alt? kula?tan derin olmayan suya “g?m?lmesini” emretmektedir. Denizcilerin alt? kula? derine g?mmekten bahsedi?leri tecr?besiz denizcilerin kafas?n? kar??t?r?p topra?a defnetme i?lemlerinin de alt? fit derinli?indeki mezarlarda olmas? gerekti?i yan?lg?s?na yol a?m??t?r. Asl?na bak?ld???nda ise Birle?ik Krall?k’?n tek ?art? tabutun ?st?nden mezar?n a?z?na iki fitten (61 cm) daha az mesafe olmamas? gerekti?idir. Fersah, belirli bir mesafe olarak de?il bir ki?inin bir saat i?inde y?r?yebilece?i mesafe olarak ortaya ??kt??? i?in ayr? bir muammad?r. Do?al olarak bu durum, bir fersah?n ki?inin ya??na, formda olma seviyesine ve s?z konusu araziye ba?l? olarak de?i?ece?i anlam?na gelmektedir. Bununla birlikte bir fersah genel olarak karada ?? mile (5 km’den biraz daha az), denizde ?? deniz miline (5,5 km) e?de?er kabul edilmektedir. Fransa’da bir fersah d?rt kilometreydi (yakla??k 2? mil), ancak hi?bir deniz o kadar derin olmad??? i?in Jules Verne’in Denizler Alt?nda Yirmi Bin Fersah (1870) ba?l???n?n imk?ns?z oldu?unu s?ylemekten ho?lanan ki?iler olmu?tur. Bu ki?ilerin ?unun fark?na varmas? gerekir ki Verne’in ba?l??? asl?nda ula??lan derinlikle de?il, al?nan mesafeyle ilgilidir. Fakat bu ba?l???n ve Alfred Lort Tennyson’?n (1809-92) Hafif S?vari Alay?n?n H?cumu (1854) ?iirinde s?varilerin “yar?m fersah ileri” gitmesi d???nda bu terim, g?n?m?zde nadiren duyulmaktad?r. GUNTER ?L?ME Z?NC?R? VE KR?KET SAHASI Araziden odun y???nlar?na kadar her ?eyi ?l?mek i?in belirli uzunlukta kesilmi? ipler ve teller kullan?lm??t?r. Bu sebeple 8 fit uzunlu?a 4 fit geni?lik ve derinlikte (2,4 m uzunluk x 1,2 m geni?lik ve derinlik) olmas? gereken bir ba? odun, di?er iki boyutunu kontrol etmek i?in ikiye katlanabilen sekiz fit (2,4 m) uzunlu?unda bir sicimle veya ba?la ?l??lm??t?r. Fakat ip esneyebilirdi ve ??k???t??lar i?in de iplerini k?salt?p kestikleri ucu yeniden ba?lamak kolay bir i?ti. Bu t?r sahtek?rl?klar? engellemek i?in 1620’de ?ngiliz din adam? ve bilgin Edmund Gunter (1581-1626) bir u?tan di?er uca yirmi iki yarda (20 metreden biraz fazla) uzunlu?unu verecek, her biri 7,92 in?ten (201 mm) olu?an y?z adet ata? benzeri ba?lant?dan olu?an bir zincir ortaya ??karm??t?r. Gunter ?l?me zinciri genel olarak zemin et?d? ve arazi ?l??m?nde standart hale gelmi?tir, bu sebeple kriket oyununun ortaya ??kt??? ?ngiltere’nin k?rsal b?lgelerinde k?y?n kriket sahas?n? d?zenlemek i?in (kriket kale kaz?klar? aras?ndaki mesafe halen yirmi iki yardad?r) bu ?l??n?n kullanmas? muhtemelen ka??n?lmaz olmu?tur. ?l?me zinciri ayr?ca, hedefin arka deste?i ile ok?unun bu hedeften yirmi yardal?k mesafede durdu?u at?? ?izgisi aras?n? ?l?erek, ok?uluk sahalar?n? d?zenlemek i?in de kullan?lm??t?r. Bu ?l?? g?n?m?zde kapal? alan uygulamalar? i?in standart mesafedir. Bir mil i?in seksen tane e?ilmez ve esnemeyen zincir kullanan Gunter’?n icad?, on dokuzuncu y?zy?l demiryollar?n? planlamak ve d?zenlemek i?in idealdi. ?lk k?sm? 2003 y?l?nda a??lan Man? T?neli Y?ksek H?zl? Tren Hatt?’n?n planlanmas?nda da bu icad?n ?stlendi?i rol b?y?k olmu?tur. Projenin planlar?n?n t?m? ba?l?ca ?l?? birimi olarak ?l?me zincirinden bahsetmektedir ve g?n?m?zde Birle?ik Krall?k trenlerinde seyahat edenler h?l? ba?kent terminaline y?z otuz d?rt mil ve altm?? ?? ?l?me zinciri oldu?unu g?steren “Londra’ya 134/63” gibi mesafe i?aretlerini g?rebilmektedirler. M?L Muhtemelen ?ngiltere’de kullan?lan ilk metrik ?l?? birimi olan mil, bir lejyonerin bin (veya Latincede mille) uygun ad?m?n?n ?l??s? olarak ilk kez antik Romal?lar taraf?ndan buraya getirilmi?tir. Bilinmeyen bir b?lgeden ge?erken ?zel olarak oyulmu? bir ?ubu?u katedilen her bir mili i?aretlemek ?zere yere saplamak i?in ad?mlar? sayan yetkili bir subay olurdu. G?n?n y?r?y???n?n sonunda, yolculu?un ba?lang?? noktas?ndan itibaren ka? mil gidildi?ini belirtmek i?in ta? bir i?aretleyici yerle?tirilirdi. ??te mil ta?? ifadesi de bu ?ekilde ortaya ??km??t?r. Romal?lar taraf?ndan yerle?tirilen ilk yerel mil ta?lar? Appian Yolu boyunca dikilmi? ve d?z yollar a?? geni?ledik?e ?ehrin merkez forumuna g?n?m?zde kay?p durumda olan Alt?n Mil Ta?? in?a edilmi?tir. B?ylece imparatorluktaki t?m mil ta?lar? bu noktaya olan uzakl??? da vermi?tir. Bu durum yaln?zca “t?m yollar Roma’ya ??kar” inan???n? yaratmakla kalmam??, 1923’te s?f?r noktas? mil ta??n? Beyaz Saray’?n hemen g?neyine, Washington’a yerle?tirip ?lkedeki t?m mesafelerle ba?lant? kurulabilecek bir referans noktas? haline getirme konusunda ABD’ye de ilham kayna?? olmu?tur. B?ylece onlar da benzer ?ekilde t?m yollar?n Washington’a ??kmas? hakk?nda ?v?nebilmi?lerdir. Romal?lar?n y?r?y?? mili, arazinin e?imi ve zorlu?u nedeniyle uzunluk a??s?ndan farkl?l?k g?sterebilirdi. Ancak M? 29’da yorgun erlerin a??r ad?mlar? y?z?nden askeri yollar?n gittik?e k?sa ad?ml? millerle katedilmeye ba?lamas?ndan b?kan Roma Ordusu Ba?komutan? Marcus Agrippa, 5000 fitlik (1524 m) Roma miline ula?mak i?in kendi aya??n?n be? kat? uzunlu?unu standart y?r?y?? temposu olarak belirlemi?tir. Bu ?l?? 1593 A??rl?klar ve ?l??ler Yasas?’na kadar ?ngiliz mili i?in standart olarak kullan?lagelse de I. Elizabeth ?l??lerin bir in? i?in ??arpa tanesi, bir fit i?in on iki in? ve bir yarda i?in ?? fitlik eski konsepte g?re belirlenmesi gerekti?ine karar vermi?tir. Bu da bize 5280 fitlik (1609 m) yeni mili vermektedir. D??ER M?LLER Elizabeth d?nemi ?ngiltere’si d???ndaki d?nemlerde kaos h?k?m s?rm??t?r. ?sko?lar 1976 yardal?k (1806 m, Edinburg kraliyet mili mesafesi) milleriyle g?n?m?z miline yakla?m??larken Eski Galler mili dokuz bin ad?ml?k mesafeyi temel alarak ?? mil ve 1470 yardaya (6,2 km) e?itlenmi?ti. Her ne kadar bu hileli miller 1707 Birlik Yasas?’yla ortadan kald?r?lm?? olsa da ?rlandal?lar 2240 yardal?k millerini (2048 m) e?er bir tondaki libre say?s? iki bin iki y?z k?rksa o zaman bir mildeki yarda say?s?n?n da bu olmas? gerekti?ini savunarak tutmaya ?al??m??lard?r. Bu mant??? izlemek zor olsa da bu mil, on dokuzuncu y?zy?la kadar ?rlanda Cumhuriyeti’nde yayg?n olarak kullan?lmaya devam etmi? ve k?rsal b?lgelerde de yirminci y?zy?l?n ilk ?eyre?inde arada s?rada kullan?lm??t?r. Metrik sistemin on dokuzuncu y?zy?l?n sonlar?nda kabul edilmesine kadar bir Avusturya-Alman mili 7,5 km / 4,6 mile e?itken Macarlar ve Ruslar s?ras?yla 8,3 km / 5,1 mil ve 7,4 km / 4,5 millik ?l??lerini kullanm??lard?r. ?skandinavya boyunca mil 6 ila 14,5 km / 3,7 ila 9 mil aras?nda de?i?ebilirdi ve bu t?r ?lkelerin 1880’lerin sonunda metrik sisteme ge?mesinden uzun s?re sonra bile Norve?, Finlandiya ve ?sve? 10 km / 6 mil uzunlu?unu tan?mlamak i?in mili kullanmaya devam etmi?tir. ?sve? Vergi Dairesi ara?la i? seyahati i?in ?denekleri mil ?zerinden hesaplamakta ve ara?lar?n yak?t t?ketimi bu ?? ulusta genellikle mil ba??na litre cinsinden ifade edilmektedir. ?sko? yazarlar aras?nda hak etti?i de?eri en az g?renlerden olan Naomi Mitchison (1897-1999), otobiyografik You May Well Ask (1979) eserinde bir grup ?sve?liyle sahil boyunca ?? millik bir y?r?y??e kat?lma konusundaki iste?inden bahsetmi?tir. Tabii bu grubun mil ?l??s? konusundaki yanl?? fikirlerinden dolay? kendini ger?ekten uzun bir y?r?y???n ortas?nda bulmu?tur. DEN?Z M?L? Karadaki kuzeninin aksine deniz mili sabit bir mesafe de?ildir ve bir knot[19 - (?ng.) D???m. 1852 m/saatlik gemi s?rat ?l??m birimi. (?.n.)] h?zda giden bir geminin bir saatte bir deniz mili mesafe katetmesi a??s?ndan d???mle yak?ndan ilgilidir. D?nyay? bir elinizde tutup ekvatordan ikiye ay?rsayd?n?z bir daireye bak?yor olurdunuz. Ard?ndan bu daireyi ?? y?z altm?? dereceye ve her bir dereceyi de altm?? dakikaya b?lseydiniz bu dakikalar?n her biri bir deniz milini g?sterirdi. E?er d?nya kusursuz bir k?re ?eklinde olsayd? bu hesaplamada sorun olmazd? ancak ekvatorda ?i?kin, kutuplarda bas?k bir k?re oldu?u i?in yelken a?t???n?z yere ba?l? olarak bir deniz mili ekvatorda 6046 fit (1842,8 m) ila 6108 fit (1861,7 m) aras?nda de?i?kenlik g?sterecektir. Bu, b?y?k ?l?ekte ?ok fazla bir fark gibi g?r?nmeyebilir, fakat uzun bir yolculukta denizci, deniz milinin de?i?kenlik g?steren uzunluklar? i?in gereken karma??k hesaplar? d?zg?n bir ?ekilde yapmay? ba?aramazsa seyir ilerledik?e d?z bir y?zeyden ziyade kusurlu ?ekle sahip bir k?re ?zerinde seyahat etti?i i?in gemi hedefinden ?a?abilmekteydi. 1580’lerde Flaman haritac? Gerardus Mercator (1512-94) sefer s?recini bozmadan d?nyay? meridyenlerinin t?m?n?n dik a??larda kesi?ti?i, yass? (veya d?z) bir dikd?rtgen olarak g?steren bir dizi grafik yay?mlayarak imdada yeti?mi?tir. Daha ?nce bahsedilen karma??k hesaplamalardan kurtulan denizcilerin i?i kolayla?m??t?r. Ancak bu yeni seyir kolayl???na eri?mek i?in Mercator’un haritalar?, a?a??da baz?lar? verilen birka? yanl?? anlamaya sebep olmu?tur. Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «Литрес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=69403507&lfrom=688855901) на Литрес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом. notes 1 (?ng.) Stone: 6350 graml?k a??rl?k birimi (?.n.) 2 (?ng.) Tea caddy: Caddy kelimesi Malaycada bir zamanlar ?ay yapraklar?n? ?l?mek i?in kullan?lan a??rl?k ?l??s? olan “kati”den gelmektedir. (?.n.) 3 (?ng.) Ring: Halka (?.n.) 4 Bin kelimesi Latincede mille’dir. Mil ?l??s? de buna dayan?r. (?.n.) 5 (Alm.) Han?m, kad?n. (?.n.) 6 91,4 santimetrelik ?ngiliz ?l?? birimi. (?.n.) 7 ?zellikle y?ksek ve da?l?k k?y?larda karalar?n denize uzanm?? b?l?m?. (?.n.) 8 (?ng.) Give them an inch and they’ll take an ell: Ell kuma?lar i?in kullan?lan eski bir ?l?? birimidir. Ar??n ve endazeyle k?yaslanabilir ancak ell 46 cm iken ar??n 65 cm’ye denk d??mektedir. (?.n.) 9 (?ng.) Feet: Ayaklar. (?.n.) 10 (?ng.) Getting down to brass tacks: As?l meseleye, sadede gelmek anlam?na gelen deyim. Motamot ?evirisi “pirin? ?ivilere gitmek” ?eklinde yap?labilir. (?.n.) 11 ?? dart at???yla kazan?labilecek en y?ksek say? 180’dir. (?.n.) 12 (?ng.) Chain: 66 fit / 20,1168 m uzunlu?undaki ?l?? birimi. (?.n.) 13 9. ve 10. y?zy?llarda ?ngiltere’nin Danimarkal?larca y?netilen kuzey kesimi. (?.n.) 14 Orta?a?da ?zg?r bir aileyi ge?indirmeye yetecek miktardaki arazi ?l??s?. (?.n.) 15 (?ng.) Rod: 5,0292 metrelik uzunluk ?l??s?. (?.n.) 16 (Jap.) Japonya K?pr?s? anlam?na gelmektedir. (?.n.) 17 Kar?k: Toprakta sabanla a??lan iz. (?.n.) 18 Samuel Langhorne Clemens taraf?ndan al?nan takma ad “ikinci belirte?” anlam?na gelen Mark Twain’dir. (?.n.) 19 (?ng.) D???m. 1852 m/saatlik gemi s?rat ?l??m birimi. (?.n.)