Bir nefeste 20. y?zy?l

Bir nefeste 20. y?zy?l Kakuzo Okakura Kronolojik olarak haz?rlanm?? bu kitapta yazarlar bizi d?nya sava?lar?ndan siyasal ve sosyal devrimlere, bulu? ve ke?iflerden k?reselle?meye, internetten iklim de?i?ikliklerine g?t?r?yor. ?a?da? d?nya hakk?ndaki bilgilerini daha da art?rmak isteyen herkes i?in temel bir ba?vuru kayna??. Nicola Chalton, Meredith MacArdle Bir Nefeste. 20. Y?zy?l Bu kitab?n geli?tirilmesinde bize verdi?i cesaret, ilham ve rehberlik i?in babama ve bana pek ?ok ?ekilde yard?m eden sevgili annemin an?s?na…     Nicola Chalton Harita Listesi 1 Avrupa’n?n s?m?rgele?tirdi?i Afrika – 1914 2 Emperyal Rakipler: Rusya ve Japonya 3 Avrupa’n?n Birinci D?nya Sava?? (1914–18) s?ras?ndaki askeri m?ttefikleri 4 1918 bar?? antla?malar?ndan sonra Avrupa ve Ortado?u, 1923’te T?rkiye Cumhuriyeti’nin kurulu?u 5 1922’de Sovyet Rusya, Transkafkasya, Ukrayna ve Belarus’un birle?mesiyle kurulan SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli?i) 6 Almanlar?n Bel?ika’dan Fransa’ya ilerleyi?i 7 1942’de Japon geni?lemesinin uzand??? b?lgeler 8 1999’da Avrupa Birli?i 9 1970’lerde OPEC ?yesi ?lkeler 10 G?neydo?u Asya’da (Hindi?ini) Frans?z s?m?rge b?lgeleri ve Vietnam Sava?? haz?rl??? 11 1947’de Filistin’in b?l?nmesi ve 1949 ate?kes antla?mas? 12 Do?u ve Bat? Avrupa aras?ndaki “Demir Perde” 13 Yugoslavya cumhuriyetleri ve eyaletleri Giri? 1900 y?l? geldi?inde pek ?ok insan h?l? atalar?n?n y?zy?llard?r ya?ad??? gibi ya??yordu. Genel d?nya n?fusu 1,5 milyara dayanm??t? ve insanlar?n b?y?k bir b?l?m? yak?t olarak k?m?r veya odun kullan?yor, kendi yiyece?ini kendi yeti?tiriyor ve k???k k?rsal b?lgelerde ya??yordu. ?nceki y?zy?l?n Sanayi Devrimi yapay ayd?nlanma ve ?s?nma, buharl? tren, motorlu ula??m ve telefon gibi birtak?m yararl? yenilikler getirmi? olsa da, bunlar ancak geli?mekte olan Bat? ?lkelerindeki zengin bir az?nl???n faydaland??? ?eylerdi. Milletler aras?ndaki ittifaklar esas olarak askeri savunma ama?l?yd?. S?m?rgecilik, Bat? k?lt?r ve teknolojisinin d?nyan?n her taraf?na yay?lmas?n? sa?lad? -yirminci y?zy?l?n k?reselle?me y?neliminin ba?lang?c?yd? bu- fakat bu durum, g??l? milletlerle onlar?n s?m?rgeleri aras?nda hammadde ve ucuz i?g?c?n?n istismar?na yol a?an e?itsizli?e dayal? ili?kiler yarat?lmas?na neden oldu. Sanayile?mi? ?lkeler, yirminci y?zy?la gelece?e y?nelik bir iyimserlik dalgas?yla girmi?lerdi. Avrupa ?lkeleri d?nyay? politik ve ekonomik egemenlikleri alt?na ald?lar. Yapt?klar? bilimsel ve teknolojik yeni bulu?lar, imparatorluklar?n?n ??karlar?yla birle?ti?inde onlara s?rekli geli?en bir d?nya vaat ediyordu. Ancak, y?zy?l?n ba??nda sadece baz? ayr?cal?kl? erkeklerin ve ?ok az say?da kad?n?n oy verme hakk? vard? ve kad?nlar?n y?ksek ??renim g?rmesi ?ok enderdi; ?ocuklar?n ve gen?lerin s?z hakk? yoktu, toplumda keskin s?n?fsal ayr?l?klar vard? ve ?rk??l?k ?ok ola?and?. Yirminci y?zy?lda de?i?ecek ?ok ?ey vard?. Ba?ka hi?bir y?zy?l, bu kadar h?zl? ve yayg?n de?i?imlere tan?k olmam??t?; sadece bilimsel ve teknolojik olarak de?il, ayn? zamanda sosyal, siyasal, ekonomik olarak, t?p ve felsefe alanlar?nda da b?y?k geli?meler olmu?tu. Bu kitap yirminci y?zy?ldaki d?n?m noktalar?n? tan?mlamaya yard?m ederek, sebeplerin ve bunlar?n sonu?lar?n?n alt?n? ?izerek, modern d?nyam?z? ?ekillendiren karma??k olaylar ve geli?meler aras?nda okuyucuya rehberlik ediyor. Y?zy?l?n sonlar?na do?ru, ?alkant?l? sava? y?llar?n?n sonunda ortaya ??kan ekonomik ve siyasal de?i?iklikler, aristokrat s?n?f?n kontrol? alt?ndaki krall?k ve imparatorluklar?n oldu?u eski d?nyan?n, uluslararas? ticaret ve ticari birle?melerin egemen oldu?u yeni d?nyaya evrilmesine neden oldu. 1. B?l?m ESK? D?NYANIN S?LK?N??? Avrupa’n?n zenginli?i, Sanayi Devrimi’ne ve deniza??r? b?lgelerin s?m?rgele?tirilmesine dayan?yordu. On sekizinci y?zy?l?n sonlar?nda sanayile?en ilk ?lke olan ?ngiltere, on dokuzuncu y?zy?l?n b?y?k bir b?l?m?nde egemen olan s?m?rgeci ve ticari bir g??t?. ?ngiliz sanayicili?i Bel?ika’ya ve K?ta Avrupa’s?n?n geri kalan ?lkelerine de yay?ld?. Avrupa’n?n d???nda, Amerikan ?? Sava??’n?n (1861-65) ard?ndan Birle?ik Devletler de h?zla sanayile?ti. Japonya da Bat?l? g??lerin istilas?na kar?? direnme ?abas? i?inde olmakla birlikte, yine de Bat?’dan demiryollar?, tekstil ve madencilik alanlar?na odaklanan sanayile?me metotlar?n? ald?. Tekstil, ?elik, demiryollar? ile pamuk, demir, kau?uk, petrol gibi di?er b?y?yen sanayi kollar?n?n ?r?nleri i?in pazar?n yan? s?ra hammaddeye de ihtiya? vard? ve bu durum ticaret yapan bir?ok milleti, di?er ?lkeleri s?m?rge olarak kontrolleri alt?na almaya y?neltti. K?r etme d?rt?s? ve milletlerin kendi aralar?ndaki rekabetin s?r?kledi?i on dokuzuncu y?zy?l?n sonlar?ndaki imparatorluk kurma dalgas? en ?ok, imparatorlu?unun merkezine Hindistan’? yerle?tirmi? olan ?ngiltere’de geli?mi?ti. 1900 y?l? civar?nda Fransa, Portekiz, Hollanda ve Rusya da siyasal ve ekonomik g??lerini kullanarak ?nemli s?m?rge imparatorluklar? ya da b?lgeler kurdular. Almanya ve ?talya kendi s?m?rgelerini kurma s?reci i?inde end?striyel g??lerini ortaya ??kard? ve ticari olarak ?in pazar?nda geni?leme h?rs? i?inde olan Japonya, siyasi ve ekonomik bir g?? olarak Asya’da b?y?mekteydi. Sanayile?me, refaha kavu?an orta s?n?flar ve geni? bir i?g?c? yaratt?, ancak bu d?nemin getirdi?i ekonomik refah? herkes payla?amad?. Yirminci y?zy?l?n ba?lar?nda, darac?k ve sa?l??a uygun olmayan yerlerde ya?ayan ve tehlikeli ko?ullar alt?nda uzun saatler ?al??an i??iler, daha iyi ?al??ma ko?ullar? ve daha y?ksek bir hayat standard? talebiyle zengin i?verenlerine kar?? ba?kald?rd?lar. Rusya’da bu talepler ?arl?k Rusya ?mparatorlu?u’nun devrilmesine yol a?arak bir devrime ?n ayak oldu. Avrupa’daki ?eki?menin bir sonucu olan 1914’teki Birinci D?nya Sava??, Avrupa’n?n geni?lemesine olanak sa?layan bar???n darmada??n olmas?na, imparatorluklar?n y?k?lmas?na ve eski ?lkelerin yerini yenilerinin almas?na yol a?t?. Avrupa’n?n G?? G?sterisi Bat? Avrupa g??lerinin Asya’yla ticarete uzun zamand?r ilgileri vard?. Asya’daki Portekiz ve sonra Hollanda etkileri, on sekizinci y?zy?lda ?ngilizler ve Frans?zlar taraf?ndan -?ngilizlerin 1858’den itibaren Hindistan’?n kontrol?n? resmi olarak ele ge?irmesinden ve Frans?zlar?n 1840’tan itibaren Polonezya’y?, 1887’den itibaren Hindi?ini’yi (Vietnam ve Kambo?ya) kontrol alt?na almas?ndan sonra- tamamen g?lgede b?rak?ld?. ?ngiltere’nin eski s?m?rgeleri taraf?ndan 1783’te kurulan ABD, genel anlamda di?er ?lkelerin meselelerine kar??mamay? tercih eden yal?t?lm?? bir politika izliyordu. Ancak, stratejik askeri nedenlerle Hawaii Pasifik adalar? grubunu ilhak edecek, ?spanyol-Amerikan Sava??’n?n (1898) ard?ndan ?spanyol m?lkiyeti alt?nda olan Pasifik’teki Filipinler ve Guam ile bir Karayip adas? olan Porto Riko’nun h?kimiyetini eline ge?irecekti. 1878 ve Birinci D?nya Sava??’n?n ??kt??? 1914 y?llar? aras?nda ge?en s?rede, rakip ?lkeler kendi hammadde ihtiya?lar? i?in d?nyan?n geri kalan son geli?memi? b?lgelerini aceleyle s?m?rgele?tirmek istediklerinden Avrupa’n?n s?m?rgeci imparatorluklar? h?zla b?y?d?. Afrika’n?n istilas? i?in ?ylesine bir rekabet s?z konusuydu ki, buna “Afrika Kap??mas?” ad? verildi. Ticari ve ekonomik yararlar?n?n yan? s?ra Avrupal?lar s?m?rgele?tirmeyi, ilkel milletleri uygar ve H?ristiyan ya?am tarz?na uygun bir seviyeye ula?t?racak soylu bir giri?im olarak g?r?yorlard?. 1914’te Avrupa, d?nyadaki ya?amaya elveri?li topraklar?n y?zde seksen be?ini kontrol? alt?na alm??t?. Afrika Kap??mas? 1880’lerde h?l? s?m?rgele?memi? denilebilecek tek k?ta, “Kara K?ta” Afrika idi. O s?ralar bu b?y?k k?tan?n bir k?sm?n? kontrol alt?nda tutman?n getirdi?i prestijle birlikte ekonomik, politik ve stratejik olarak sa?layaca?? faydalar tahrik edici bir eri?ilebilirlik i?inde gibi g?r?n?yordu: S?m?rgeciler i?in ?ok korkutucu bir tehdit olan tropikal hastal?klara kar?? sava?acak a??lar bulunmu?tu ve Maxim makineli t?fe?inin icad?, yerli halkla m?cadelede onlara kolay bir zafer vaat ediyordu. Avrupa’n?n g??l? ?lkeleri birbirleriyle sava?maktansa Alman ?ans?lye Otto von Bismarck’?n organize etti?i bir Berlin Konferans?’nda bulu?tular (1884–85) ve Afrika’y? kendi aralar?nda nas?l b?l??ecekleri konusunda bir anla?maya vard?lar. 1914 y?l?na gelindi?inde, Afrika’n?n y?zde doksan? Avrupa’n?n kontrol?ne girmi?ti. S?m?rge topraklar?n?n en b?y?k olanlar? ?ngiliz ve Frans?zlar?n kontrol? alt?ndayd? ve Alman ?mparatorlu?u onlar?n ard?ndan ???nc? b?y?k hak sahibiydi; Bel?ika, Portekiz ve ?talya da ?nemli b?lgelere sahipti. Ucuz i?g?c?, hammadde, alt?n (Afrika’n?n g?neyinde) sa?layan Afrika s?m?rgeleri hem Avrupa mallar? i?in a??k bir pazar hem de gelecekteki d?nya sava?lar?nda sava?acak Afrikal? askerler sa?layacak haz?r bir kaynakt?. G?RSEL 1. Avrupa’n?n s?m?rgele?tirdi?i Afrika – 1914 ?zellikle M?s?r’daki S?vey? Kanal? ?ok stratejik bir ?neme sahipti, Do?u ile Bat? aras?ndaki deniza??r? ticaretin ak???n? sa?l?yordu. Fakat Avrupa’n?n Afrika K?tas?’n?, yerli gruplar? g?z ard? ederek ve Afrika’n?n y?r?rl?kteki ?zy?netim sistemlerini ge?ersiz k?larak yeni devletlere ayr??t?rmas?, y?zy?l?n sonlar?na do?ru ortaya ??kacak olan sorunlar?n birikmesine yol a?acakt? (bkz. sayfa 130). H?kmet, ?ngiltere! Krali?e Victoria’n?n saltanat? s?resince (1837-1901) “?zerinde g?ne? batmayan” ?ngiliz ?mparatorlu?u d?nyan?n o kadar ?ok b?lgesine uzanm??t? ki, imparatorlu?un en az?ndan bir par?as? ger?ekten de her zaman g?n ????? alt?ndayd?. ?ngiltere, tarihteki en b?y?k imparatorluktu ve d?nya n?fusunun y?zde yirmisinden daha fazlas?na sahipti. Modern ?a??n ilk s?per-g?c?yd?. ?mparatorlu?un geni?li?i ve ba?ar?s? b?y?k ?l??de ?ngiltere’nin, ticaret yollar?na h?kim olan ve ticari hudut noktalar?n? kontrol alt?nda tutan g??l? Kraliyet Deniz Kuvvetleri’ne ve kendisine fethetme ve geni?leme i?in gerekli ara?lar? sa?layan Sanayi Devrimi’ndeki ?nc?l???ne dayan?yordu: demiryollar?, buharl? gemiler ve otomatik silahlar… ?ngiltere kendi s?m?rgelerinden ald??? ?eker, ?ay, t?t?n ve ?zellikle Kuzey Amerika’daki eski s?m?rgelerinden getirtti?i pamuk gibi ucuz hammaddeleri ithal ederek k?r sa?l?yordu. Pamuk, ?ngiltere’nin buharla ?al??an tezg?hlar?nda b?k?l?p dokunuyordu ve pamuklu kuma? imalat? ta orta?a?dan beri ?ngiltere ekonomisinin belkemi?i olan geleneksel y?nl? kuma?lar? geride b?rakm??t?. K?resel pazar, ?ngiltere’nin Hindistan ve M?s?r gibi daha az sanayile?mi? olan ?lkelerdeki imalat??lardan daha ucuza ?retti?i ?ngiliz pamuklu mallar?yla dolmu?tu. ?ngiliz ?mparatorlu?u ayr?ca, k?leli?in 1808’de k?lelik kar??t? eylemlerin bask?s? sonucu ortadan kald?r?lmas?na kadar Amerika’ya ta??d??? Afrikal? k?lelerin ticaretinden elde etti?i kazan?larla da b?y?m??t?. Krali?e Victoria iktidara geldi?i zaman imparatorluk merkantilist (lehte bir ticari dengeyi koruyacak ?ekilde d?zenlenmi? g?mr?k vergileriyle ve ihracat?n ithalattan daha fazla oldu?u) bir ticaret anlay???na sahipti ve East India Company (Do?u Hindistan ?irketi) gibi tekelci ticari kurulu?lar?n h?kimiyeti alt?ndayd?. Victoria’n?n saltanat? s?resince ?ngiltere’nin ekonomisi, benimsenen serbest ticaret politikas?n?n (ithalat veya ihracatta hi?bir vergi, kota veya k?s?tlama olmamas?) uygulamaya sokulmas?yla birlikte de?i?ime u?rad?. Victoria taraftarlar? bunun refah?n anahtar? oldu?una inan?yorlard?. Kruger’in Telgraf? “Afrika Kap??mas?” s?ras?nda G?ney Afrika’da Transvaal’de b?y?k miktarda alt?n filizi ke?fedildi. ?ngiliz alt?n aray?c?lar?n?n Johannesburg’un alt?n arazilerine ak?n etmeleri yak?nlardaki ?ngiliz kontrol? alt?nda bulunan Cape Colony’deki ?ngiliz y?netiminden ka?arak Transvaal’e yerle?mi? olan ve G?ney Afrika dili konu?an Hollanda k?kenli g??men Boerleri rahats?z etti. Britanya, Boer Krall???’n? b?lgedeki kendi ?st?nl??? i?in bir tehdit olarak g?rd? ve Transvaal H?k?meti’ni devirmek i?in gizli bir plan haz?rlad?. Jameson Bask?n? denilen bu plan ba?ar?s?zl??a u?rad? ve bask?na ?fkelenen Alman Kayzer II. Wilhelm’in (Krali?e Viktorya’n?n torunu) 3 Ocak 1896’da Transvaal Devlet Ba?kan? Paul Kruger’e bir telgraf g?ndermesine neden oldu. Telgrafta “Siz ve halk?n?z, ?lkenize sald?rarak bar??? bozmaya ?al??an silahl? gruplara kar??, dost kuvvetlerin yard?m?na ba?vurmadan, kendi g??l? savunman?zla bar???n yeniden tesis edilmesini ve ?lkenin ba??ms?zl???n?n s?rd?r?lmesini sa?lad???n?z i?in ?ahs?n?za en i?ten tebriklerimi sunuyorum,” deniyordu. Kayzer’in telgraf? Britanya ile Almanya aras?ndaki gerginli?i art?rd? ve ?ngilizlere “hi?bir d??mandan korkmamak ve hi?bir dosta gereksinim duymamak” prensibine dayal? “muhte?em yaln?zl?k” politikalar?na ili?kin tehlikeleri hat?rlatt?. ?ngiltere bunun hemen ard?ndan Avrupa’y? bir sava? s?recine sokacak olan bir ittifak sistemine dahil olacak ve politikas?n? de?i?tirecekti. Muhte?em Yaln?zl?k Sona Eriyor ?ngiltere, ?kinci Anglo-Boer Sava??’nda (1899-1902) Boerleri bast?rd? ve onlar?n Afrika cumhuriyetlerini kendi topraklar?na katt?, ancak bu ?at??ma Afrikal?-Avrupal?lar aras?nda milliyet?ili?in yay?lmas?na yol a?arak, ba??ms?zl?klar?n? ?ngiltere’den geri alma azmini g??lendirdi. Bu ?eli?ki kar??s?nda sars?lan ?ngiltere, imparatorlu?unun g?venli?i i?in korkmaya ba?lad?. Bu ?nemli bir konuydu, ??nk? ?ngiliz ekonomisi i?in imparatorluk hayati ?nem ta??yordu. Britanya 1902’de kendi uluslararas? etkisini g??lendirmek ve ?in’deki ?ngiliz ticaretini korumak i?in o s?ralar Uzakdo?u’daki en b?y?k b?lgesel g?? olan Japonya’yla bir askeri ittifak yapt?. Bu ittifak, her iki ?lkenin de hasm? olan Rusya’ya bir darbe vurmay? hedefliyordu. Rusya, ?ok yak?n bir tarihte Man?urya’n?n stratejik ?neme sahip liman? Port Arthur’u i?gal ederek Britanya’n?n ?in’deki ticari ??karlar?n? tehdit etmeye ba?lam??t? ve Japonya’n?n arka bah?esi g?z?yle bak?lan Kore’yi ele ge?irme ihtiras? i?indeydi. ?imdi ?ngiltere ve Japonya, Rusya veya ba?ka bir g?ce kar?? bir sava? durumunda birbirlerini destekleme konusunda kar??l?kl? g?ven kazanm??lard?. ?ngiltere ayr?ca aralar?nda uzun s?redir devam eden s?rt??meleri bir kenara b?rak?p Fransa’yla Entente Cordiale (1904) denilen bir dostluk antla?mas? yapt?. Bu antla?ma, Avrupa’da bir sava? ??kmas? halinde, ?zellikle 1871’de Prusya’n?n y?netimi alt?nda yapt??? birle?meden beri ?ok g??lenen Almanya’ya kar??, her iki ?lkeye de kar??l?kl? g?vence sa?l?yordu. 1910 y?l?na gelindi?inde ?ngiltere’nin ?retim kapasitesi, Amerika ve Almanya taraf?ndan g?lgede b?rak?lm??t?. ?retim, 1912’de ?ngilizlerin M?s?r’a, ?talyanlar?n Libya’ya a??lmalar? nedeniyle tehdit alt?na girdi (bkz. sayfa 14) ve on y?l sonra 1919-22 M?s?r Devrimi s?ras?nda ?ngilizlerin kontrol?nden zorla ?ekilip al?nd?. ?ngiliz ?mparatorlu?u her ne kadar topraklar?n? geni?letmeyi Birinci D?nya Sava??’n?n hemen sonras?na kadar s?rd?rmeye devam ettiyse de art?k ?ngiltere d?nyan?n ?nde gelen sanayi ve askeri g?c? olmaktan ??km??t?. ?in ?mparatorlu?u Par?alan?yor D?nyan?n bir ba?ka b?lgesinde, Avrupal? g??lerin s?m?rge kontrol?nden do?rudan ka?abilen ?in vard?. Fakat, en az iki bin y?ld?r uygarl???n merkezi olan ve 1644’ten beri ?ing Hanedan? taraf?ndan y?netilen ?in ?mparatorlu?u ??kmeye ba?lam??t?. ?ngiltere’nin k?rl? fakat y?k?c? afyon ticaretine devam etme serbestli?i istemesiyle ba?layan ?at??malar?n do?urdu?u Afyon Sava?lar? (1839-42 ve 1856-60), ?in’in fel? edici ?d?nlerle birlikte Hong Kong Adas?’n? tazminat olarak ?ngiltere’ye verip kaybetmesiyle sonu?land?. ?in ayr?ca kanl? bir i? sava??n (Taiping ?syan?, 1850-64) ac?s?n? ya?am??, Rusya’ya toprak kapt?rm??, 1880’lerde Vietnam’da Fransa’yla ?at??m?? ve Kore’de Japonya’yla rekabete girmi?ti. Avrupal?lar orada ticari s?m?r? i?in bir f?rsat g?rd?ler, fakat imparatorlu?a kar?? h?zl? bir sald?r?ya giri?meleri ?iddetli bir tepkiye neden oldu ve 1899-1901 y?llar? aras?nda Fists of Righteous Harmony[1 - Fists of Righteous Harmony: Adil D?zen Yumruklar?. (?.n.)] (Bat?l?lar, d?v?? teknikleri nedeniyle onlara “Boks?rler” diyordu) adl? gizli bir grubun ?yeleri taraf?ndan y?nlendirilen Boks?r ?syan?’na yol a?t?. Boks?rler ?in’in kadim k?lt?r?n? tehdit etmekte olan H?ristiyan misyonerlerin faaliyetleri de dahil olmak ?zere, ?in’deki Bat? etkisine son vermeyi hedefliyorlard?. ?inli bir devrimcinin s?zleri ??yleydi: “?lkeme bakt???m zaman, duygular?m? kontrol edemiyorum. Yaln?zca Rusya’n?nkiyle ayn? otokratik y?netime sahip oldu?u i?in de?il, 200 y?ld?r yabanc? barbarlar taraf?ndan ezildi?imiz i?in.” ?iddet, Alman etkisi alt?nda h?zla sanayile?en bir b?lge olan kuzey k?y? eyaleti Shandong’da patlad?; ?ok az para ?denen ?inli i??iler, Avrupal?lar? ?ld?ren Boks?rler’e kat?ld?lar. Pekin’de kur?unlardan do?a?st? g??ler taraf?ndan korunduklar?n? ileri s?ren Boks?rler, yabanc?lar?n s???nm?? oldu?u Legation Quarter’? (Yabanc? Temsilcilikler B?lgesi) ku?atma alt?na ald?lar. Bat?l? ittifak kuvvetleri onlara rahatlama sa?lamak i?in yakla??rken, Ana ?mparatori?e Cixi k?yl? milisleri destekleme yolunu se?ti. Rusya, Japonya, Amerika ve Avrupal?lardan olu?an uluslararas? ittifak kuvvetlerinin Pekin’e ula?malar? elli be? g?n s?rd?. Ku?atma alt?ndaki yabanc?lar kurtar?ld? ve y?zlerce Boks?r i?gal kuvvetleri taraf?ndan idam edildi. ?mparatori?e’ye, i?in i?indeki yabanc? devletlere, ?in’in ekonomisini felce u?ratacak derecede tazminat ?demesi emredildi. Tamamen zay?flayan ?ing Hanedanl???, on y?l sonra yap?lacak bir askeri darbeyle da??lacak ve b?ylece ?in ?mparatorlu?u’nun sonu gelmi? olacakt?. Gezgin, T?ketici Yeni D?nya 1900 y?l?nda Bat? toplumu e?i g?r?lmemi? de?i?ikliklerin oldu?u bir y?zy?l?n i?ine girmenin sersemli?i i?indeydi. Tar?ma dayal? ekonomiler, Sanayi Devrimi ile d?n???me u?ram??t?. Suyun ve beygirlerin g?c?n?n yerini buharl? motorlar alm?? ve art?k bunlar gemilerde, trenlerde ve 1890’lardan itibaren (i?ten yanmal? motoru olan) ilk modern otomobillerin piyasaya ??kmas?yla birlikte ilk defa binek ara?larda kullan?lmaya ba?lanm??t?. ?rg? ve dokuma makineleri tekstil d?nyas?n? d?n??t?rm??t?. Yeni y?ntemler d?vme demir ve ?elik ?r?nlerini yaratm?? ve k?m?r madencili?i geli?mi?ti. Yollar iyile?tirilmi?, kanallar ve demiryollar? in?a edilmi?ti. Telefon ve telgraf?n icad?, ileti?imi de?i?tirmi?ti. Giri?im k?lt?r?n?n ?r?nleri aras?nda, Do?u M?s?r’daki Akdeniz’le K?z?ldeniz’i birle?tiren ve Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya aras?ndaki ticaret yollar?n? k?saltarak k?resel ticaret ak???nda devrim yaratan S?vey? Kanal? gibi m?hendislik harikalar? da yer al?yordu. Ayn? ?ekilde k?rk y?l sonra 1907-1914 aras?nda Birle?ik Devletler taraf?ndan in?a edilen ve Kuzey ile G?ney Amerika’y? birbirine ba?layan dar kara ?eridinin i?inden ge?en Panama Kanal? da (Panama K?sta??) Atlantik ve Pasifik okyanuslar? aras?ndaki deniz ticaretini geli?tirmi? ve uluslararas? deniz ticaretinde hayati ?neme sahip bir denizyolu haline gelmi?ti. Amerika’n?n bat? sahiline giden gemiler art?k G?ney Amerika’n?n ucundaki Cape Horn’un etraf?ndan dolanan tehlikeli rotay? izlemek zorunda kalm?yorlard?. Yirminci y?zy?l?n ba?lar?nda insanlar, Amerikan Henry Ford Otomobil Fabrikas?’ndaki montaj band?nda birle?tirilen arabalar gibi, seri ?retilen t?ketim mallar?yla tan??t?lar. Bu yenilik, Ford’un Model-T arabalar?n?n ?retim s?resini k?saltm??t?. 1918 y?l?na gelindi?inde Amerika Birle?ik Devletleri’ndeki t?m arabalar?n yar?s?n? bu arabalar te?kil ediyordu. Uygun fiyatl? ve b?y?mekte olan orta s?n?fa pazarlanabilen Ford otomobilleri, Amerikal?lar i?in motorlu ta??tla yolculuk yapabilme f?rsat? yaratm??t?. Montaj band? bulu?u ?ok ge?meden ba?ka t?ketim mallar? i?in de uygulanmaya ba?land?. Bat? k?lt?r?, bilim ve teknolojik geli?meler, ticaret ba?lant?lar? ve s?m?rgecilik arac?l???yla d?nyan?n her taraf?na yay?ld? ve k?reselle?me s?reciyle birlikte uzak yerlerdeki milletleri de etkiledi. ?lk Motorlu U?u? 1903 y?l?nda Orville Wright, ABD’de Kuzey Karolina’da ilk defa i?inde insan olan havadan a??r motorlu bir u?akla on iki saniye s?ren bir u?u? ger?ekle?tirdi. Bu, Orville ve Wilbur karde?lerin y?llar boyu yapt?klar? deneylerin doruk noktas?yd?. 1909’da Frans?z mucit ve havac? Louis Bl?riot, ?ngiltere’den Fransa’ya Man? Denizi ?zerinden tek kanatl? bir u?akla u?arak Daily Mail gazetesi taraf?ndan ortaya konulan 1.000 sterlinlik ?d?l? kazand?. ?ok ge?meden u?aklar, ilk defa ?talyan-T?rk Sava?? (1911-12) s?ras?nda ?talyanlar taraf?ndan ke?if ve bombalama ama?l? olarak sava? g?revlerinde kullan?lmaya ba?land?. 1914 y?l?nda Birinci D?nya Sava??’n?n ba?lamas?n?n ard?ndan Frans?z pilot Roland Garros, u?a??n?n ?n?ne sabit bir makineli t?fek yerle?tirdi ve 1915’te Alman sava? u?a?? pilotu Kurt Wingens, u?a??n pervanesini ge?erek ate? etmek ?zere senkronize edilmi? bir makineli t?fekle silahland?r?lm?? bir sava? u?a??yla ilk hava zaferini kazand?. Alt?n Yald?zl? ?a? Sanayile?en uluslar her ne kadar d?nya sahnesinde ekonomik g?ce sahip olsalar da kendi i?lerinde b?l?nm?? bir toplum olman?n sanc?lar?n? ya??yorlard?. Zengin aristokratlar ve orta s?n?ftakiler sanayile?menin nimetlerinden fazlas?yla yararlan?rken, fabrikalardaki yerlerini makinelerin ald??? i??i s?n?f? ve yoksullar, makineyle ?al???lan fakat d???k ?cretli yeni i?ler bulabiliyorlard?. Hayat standartlar? alt seviyede kalmaya devam ediyordu. Avrupa’n?n 1870-1914 aras?ndaki iyimserlik, yenilik, bolluk ve istikrar d?nemi “Belle ?poque” olarak bilinir. Bu alt?n y?llar boyunca zengin s?n?flar artan refah?n tad?n? ??kar?rken Paris de sanat?? ve yazarlar?n merkezi haline geldi. Frans?z ba?kentinin Art Nouveau tarz?n?n do?al organik bi?imleri d?nyan?n her yan?nda mimariyi etkiledi. ?mile Zola gibi yazarlarda ifadesini bulan edebi ger?ek?ilik, modernizmin ?nc?lerinden biriydi (bkz. sayfa 29). Ayn? tarihlerde, i? sava? sonras? Amerika, demiryollar?n?n yayg?nla?mas? ve petrol ar?t?m?, ?elik imalat? ve fabrikada ?retilen ?r?nler sayesinde canlanan bir ekonomik geli?meyle birlikte “Alt?n ?a?” d?nemini ya??yordu. Amerika’n?n yeni zenginli?ine paralel olarak, k?rsal alanlardan g???p gelenler ve ?o?u, Avrupal? uluslardan daha iyi ya?am ko?ullar?na kavu?mak i?in gelen yabanc? g??menlerin olu?turdu?u muazzam bir i?g?c?n?n do?urdu?u sosyal sorunlar ba? g?stermi?ti. Bu sosyal sorunlar, Mark Twain’in Charles Dudley Warner ile birlikte yazd??? Alt?n Yald?zl? ?a?: Bug?n?n Masal? (1873) adl? kitapta, ince bir zenginlik yald?z?yla maskelenmi? bir g?r?nt? olarak anlat?l?yordu. ???iler, Birle?in! ?ngiltere’deki Victoria toplumu, kendi kendini yeti?tirmi? adamlar?n yeteneklerine g?re takdir g?rd??? ABD’nin aksine, bir beyefendinin ?neminin ona miras kalm?? olan toprakla belirlendi?i inanc? ?zerine kurulmu?tu ve bir beyefendi i?in en y?ksek meslek ticari alanda de?il, devlet i?inde olabilirdi. Bu durum, arazi sahibi aristokratlar? ticaret yapan ve ?al??an s?n?flardan ay?r?yordu, ayr?ca bir ba?ka ayr?m da sanayici i?verenlerle d???k maa? ve ?al??ma ko?ullar?na i?erleyen i??iler aras?ndayd?. Zengin ve dinsel motivasyona sahip hay?rseverler bu zorluklar? hay?r i?leriyle ??zmeye ?al??t?lar, ancak giderilen ihtiya?lar d?zensizdi ve devlet taraf?ndan sa?lanan g?venlik a?? da bu konuda ?ok yetersizdi. 1910 y?l?na gelindi?inde ?ngiltere’nin ekonomik b?y?mesi durmu?, ?cretler sabit kalm?? ve fiyatlar y?kselmi?ti, ayr?ca k?r seviyesinin d??memesi i?in ?ngiliz i??iler verimlili?i art?rma bask?s? alt?na girmi?lerdi. Grev yapan kibrit fabrikas? ?al??anlar?n? ?rnek alan havagaz? i??ileri ve liman i??ilerinden pek ?o?u ortak yard?m almak i?in i??i sendikalar?na kat?ld?lar ve bu hareket, ?al??an kesimin ?cret ve ?al??ma ko?ullar?n? iyile?tirme amac? g?den “B?y?k Huzursuzluk” diye adland?r?lan bir grev dalgas?n?n yay?lmas?na yol a?t?. 1926’da ?ngiltere, Birinci D?nya Sava??’n?n ard?ndan ortaya ??kan bir ekonomik kriz s?ras?nda, grev yapan ?ngiliz maden i??ilerinin di?er sanayi i??ileriyle dayan??ma i?inde kat?ld??? ilk genel grevi ya?ayacakt?. Fakat orta s?n?ftan g?n?ll?ler, yasal zorluklar ve korku dolu sendika liderlerinin olu?turdu?u ko?ullar, bu grevin sona ermesine neden oldu. ?zel te?ebb?s ve serbest piyasa kapitalizmiyle ili?kili sosyal e?itsizlikler, ba?ka bir hareketin, yani sosyalizmin geli?mesini tetikledi. ???i hareketi, kapitalist sistem i?indeki i??iler i?in ko?ullar? iyile?tirmeyi ama?larken, sosyalistler kapitalizmi, i??ilerin ?retim ara?lar?n?n m?lkiyetini ve kontrol?n? payla?t??? yeni bir sistemle de?i?tirmek istiyorlard?. Meslek sendikac?lar?yla ittifak kuran Avrupa sosyalistleri, Alman ekonomist ve devrimci Karl Marx’?n slogan?ndan esinlenen uluslararas? bir emek hareketine ?nc?l?k ettiler: “B?t?n ?lkelerin i??ileri, birle?in!” Onlar, g?nde sekiz saat ?al??ma s?resini de kapsayan daha iyi ?al??ma ko?ullar? talep ediyorlard?. ?ngiltere ve di?er geli?mi? Bat?l? ?lkeler, yirminci y?zy?l?n ba??ndaki de?erli birka? y?ll?k istikrar s?ras?nda yeni ortaya ??kan kitlesel i??i s?n?f?n?n hareketlerine uyum g?stermeyi ba?ard?lar. Ancak baz? uluslar i?in bu y?llar, yakla?an ya da as?l devrimin ?ncesi olan y?llard?. Rusya ?at?rd?yor Bat?da Polonya’dan, Asya’n?n uzakdo?usundaki Kam?atka Yar?madas?’na kadar uzanan ?arl?k Rusya ?mparatorlu?u, 1900’lerde buralara s?n?rlar? olan d?nyan?n en b?y?k kom?u devletiydi. Rusya’n?n muazzam n?fusu, Almanlar ve Asyal?lar, Ruslar, Polonyal?lar ve di?er bir?ok Slav halklar?n?n da i?inde oldu?u farkl? milletlerden olu?uyordu ve bu kadar ?ok ulusun bir arada olmas? nedeniyle s?rekli bir siyasal gerilim vard?. Rus k?lt?r?, Rus Ortodoks Kilisesi taraf?ndan desteklenen H?ristiyanl??a ?ncelik verilerek imparatorlu?un her yerine zorla dayat?l?yordu. Rus Yahudileri, Rusya’daki di?er az?nl?klar gibi, t?m haklar?ndan mahrum edilmi?ti. N?fusun yakla??k y?zde seksen be?i k?yl?yd?; 1861’de Rus ?zel m?lklerindeki k?leliklerinden azat edilen k?yl?ler, y?zy?l?n ba??nda ?lkenin en fakir topraklar?nda b?y?k yoksulluk i?inde ya??yorlard?. Rusya ?mparatorlu?u, sanayile?me konusunda rakibi olan ?ngiltere, Fransa ve Almanya imparatorluklar?na k?yasla yava?t?; fakat 1892’den itibaren Trans-Sibirya ve ?in Do?u Demiryollar?’n? da i?ine alan altyap? geli?ti. Yeni fabrikalar kurmak ?zere ?lkeye yabanc? sermaye giri?i ba?lad? ve yirminci y?zy?l?n ba??nda Rusya d?nyan?n en b?y?k d?rd?nc? ?elik ?reticisi ve en b?y?k ikinci petrol kayna??na sahip ?lkesi haline geldi. H?zl? sanayile?me binlerce topraks?z k?yl?y? ?ehirlere ?ekti ve yeni bir sanayi i??i s?n?f? ortaya ??kard?. Sert ko?ullarda ya?ayan ve ?al??an k?yl?lerin (g?nde ortalama on bir saatlik ?al??ma) hayatlar?n? iyile?tirecek hi?bir ?eyleri yoktu: Sendikalar yasa d???yd?, grev yasakt? ve Rus ordusu huzursuzlu?u zor kullanarak bast?r?yordu. Bu arada, ?al??an n?fus aras?nda devrimci fikirler giderek yay?l?yordu. 1894’ten sonra imparatorlu?u ?ar II. Nikola y?netti. Marksist devrimci ve teorisyen Ukraynal? Leon Tro?ki (o zamanlar Ukrayna, Rus ?mparatorlu?u’na ba?l?yd?) bir keresinde ??yle demi?ti: “Nikola atalar?ndan sadece dev bir imparatorluk de?il, ayn? zamanda bir devrim miras ald?. Ama ona bir imparatorlu?u, hatta bir ?lkeyi y?netebilecek ?apta bir ?zellik miras kalmad?.” 2. Emperyal Rakipler: Rusya ve Japonya. ?ar, ??i?leri Bakan? Vyacheslav Plehve’ye reformcular? ve devrimcileri bast?rma g?revi verdi. Plehve, Rusya’daki devrimcilerin y?zde 90’?n?n Yahudi oldu?unu iddia ederek ?eteleri onlara kar?? (Yahudi K?y?m? olarak bilinen) ?iddetli sald?r?lar yapmalar? i?in k??k?rtt? ve pek ?ok Yahudi’nin Rusya’y? terk ederek Amerika’ya gitmesine neden oldu. Plehve ve ?ar, Japonya’n?n ?in-Japonya Sava??’nda (1894-95) ?in’i yenilgiye u?ratmas?ndan sonra h?zla gerilemekte olan ?in ?mparatorlu?u’nda kendileri i?in bir geni?leme f?rsat? g?rd?ler. Hedeflerinde Liaodong eyaletinde y?l boyunca faaliyete haz?r Port Arthur da dahil olmak ?zere Man?urya vard? ve Kore, rakip Japonya ?mparatorlu?u’nu, yirminci y?zy?l?n ilk b?y?k sava?? olan Rus-Japon Sava??’nda (1904-5) misilleme yapmak i?in k??k?rtt?. ?ar II. Nikola Rusya’n?n yenilgiye u?ramas?ndan sorumlu tutulurken, Japonya’n?n kesin zaferi, onun g??l? bir sanayi ulusu olarak ortaya ??kmas?n? onaylam?? oldu. Rus devrimciler, ?zellikle s?rg?ndeki Vladimir Lenin’in 1905’teki “Rusya’n?n k?yl?leri ve i??ileri, yaln?z de?ilsiniz! E?er feodal despotlar?, polis destekli toprak a?alar?n? ve ?arl?k Rusya’s?n? devirmeyi, ezmeyi ve yok etmeyi ba?arabilirseniz, bu zaferiniz sermayenin zulm?ne kar?? m?cadele veren d?nya i?in bir i?aret g?revi yapacakt?r,” s?zlerinin ard?ndan harekete ge?me karar? ald?lar. Kanl? Pazar Katliam? Rus fabrikalar?ndaki sert ko?ullardan ve reform eksikli?inden memnun olmayan radikal bir rahip olan Peder Georgy Gapon 1903’te bir Rus ???ileri Meclisi kurdu. Bir y?l sonra, meclisin d?rt ?yesinin bir demir fabrikas?nda g?revden al?nmas? ?zerine Gapon 100 bin i??i ile birlikte ?ar’a, sekiz saatlik mesai s?resi, daha y?ksek ?cret, iyile?tirilmi? ko?ullar ve evrensel kapsaml? oy verme ?a?r?s? yapan imzal? bir dilek?e sunmak i?in St. Petersburg’da bir y?r?y?? d?zenledi. ?ar’?n askerleri kalabal??a sald?rarak 100’den fazla ki?iyi ?ld?r?p 300 ki?iyi yaralad?. Bu olay, Rusya’daki 1905 Devrimi’ni tetikledi. Potemkin Z?rhl?s?’nda bir isyan ??kt?, i??i grevleri ba?lad?, St. Petersburg’da ve di?er ?ehirlerde Sovyet ad? verilen meclisler -ya da i??ileri temsil eden se?ilmi? organlar- kuruldu. Orta s?n?f meslek sahipleri de bir sendikalar birli?i kurarak ve bir kurucu meclis talebinde bulunarak bu eylemlere kat?ld?. Bask?lara boyun e?en ?ar II. Nikola, konu?ma, toplanma ve ?rg?tlenme ?zg?rl??? tan?yan, yarg?lanmadan hapse at?lmay? ?nleyen reformlara y?nelik olarak ?al??mak ?zere se?ilmi? bir yasama organ? olan Duma’n?n (Rus Parlamentosu) kurulmas?na izin veren Ekim Bildirgesi’ni yay?nlad?. ?ar, 1906’da ilk devrimin ba?ar?s?z oldu?unu ileri s?rerek s?z?nden d?nd? ve Duma’y? feshetti, fakat gelecekteki isyan?n ve Rus ?mparatorlu?u’nun ??k???n?n tohumlar? art?k ekilmi?ti (bkz. sayfa 62). Halk ?syanlar? Yay?l?yor Yozla?m?? otokratik h?k?mdarlara, bask?c? rejimlere ve e?itsizliklere kar?? duyulan ho?nutsuzluklar d?nyan?n her yan?nda devrimcileri harekete ge?irdi. Otuz y?ld?r h?k?mette olan diktat?r Ba?kan Porfirio D?az’? deviren Meksika Devrimi (1910-20), Diaz’?n bir se?im yapma karar? sonucu patlak verdi. Meksika’n?n tar?mla u?ra?an n?fusu yoksulluk i?inde ya??yor ve ?lkeyi y?llarca ?iddet ve siyasi istikrars?zl?k i?ine sokacak bir isyan d???nda herhangi bir se?enek g?remiyordu. M?srif ve aciz Muzaffereddin ?ah taraf?ndan y?netilen ??km?? Acem ?mparatorlu?u (bug?n?n ?ran topraklar?) 1905-1907 y?llar? aras?nda bir devrim ya?ad?. Bu devrim, yeni bir anayasaya, ?ah’?n tahttan el ?ekmesine ve ?ran’da bir parlamentonun kurulmas?na yol a?t?. Ancak 1907’de ?ngiltere ve Rusya’n?n, Anglo-Rus Antla?mas?’n? bitirip, B?y?k Oyun diye bilinen -?ngiltere’nin Rusya’y?, s?m?rgesi Hindistan’a kar?? tehdit olarak g?rd???- Orta Asya’daki y?llar s?ren rekabeti sona erdirerek ?ran’? kendi aralar?nda payla?malar? sonucu, ?ran ?mparatorlu?u ?zerkli?ini kaybetti. Devletleri yok etmeyi ve onlar?n yerine devletsiz toplumlar getirmeyi hedefleyen anar?istler de ?e?itli ?lkelerde faaliyete ge?mi?lerdi ve 1900 y?l?nda ?talya Kral? I. Umberto ile 1901’de Amerika Ba?kan? William McKinney’in ?ld?r?ld??? suikastlar da dahil, bir?ok bireysel ter?r eylemi ger?ekle?tirdiler. Anar?istler, halk muhalefet g??lerine ?iddeti ve radikalizmi getirdiler. Sanat ve Bilimde Devrimler Sanayi Devrimi’nin sonucu olarak ortaya ??kan bilimsel ve teknolojik geli?meler, sanat??lar? ya?am?n her y?n?n? tekrar g?zden ge?irmeye te?vik etti. Yeni bir ak?m olan modernizm, yeni ?retim y?ntemlerine ve burjuva de?erlerine ge?i?in etkilerine kar?? romantizmin on dokuzuncu y?zy?ldaki isyan? olarak ortaya ??kt?. Modernist sanat??, sanat?n geli?meyi engelledi?ine inan?lan geleneksel formlar?ndan ka??nan bir devrimciydi. Fransa’da ?al??an ?spanyol avangard ressam Pablo Picasso, geleneksel perspektifi reddetti ve onun resim deneyleri, nesnelerin analiz edilip soyut bi?imde yeniden birle?tirilmesini kapsayan k?bizm, f?t?rizm ve s?rrealizm gibi di?er farkl? sanat ak?mlar?na yol a?t?. Alman ekspresyonist ressamlar Paul Klee ve Wassily Kandinsky ile ?ek romanc? Franz Kafka, kentsel sanayile?menin insanlar? makinele?tiren etkilerine tepki g?sterdiler ve sanatta ger?ek?ilikten uzakla?t?lar. M?zikteki modernizm ak?m?, Avusturyal?-Amerikal? besteci Sch?nberg’in, belirli bir anahtar? kullanman?n getirdi?i k?s?tlamay? ?nleyen ve modern besteciler aras?nda geni? ?l??de etkili olan on iki ton tekni?ini kullanarak geleneksel ses armonisi ?zerinde denemeler yapmas?na yol a?t?. Mimarl?kta, ?svi?reli-Frans?z Modernist Le Corbusier, geleneksel mimari tarzlar? reddetti ve binalar? “i?inde ya?anacak makineler” olarak yeni ba?tan ?ekillendirdi. Bilim, yirminci y?zy?l?n ba?lar?nda insanl???n ufuklar?n? geni?letmeye devam etti. R?ntgen ???nlar? 1895 y?l?nda Wilhelm R?ntgen taraf?ndan daha yeni ke?fedilmi?ti ve ?ok ge?meden Marie ve Pierre Curie, radyoaktiviteyi belirleyerek maddenin yap?s?yla ilgili fikirlerde de?i?ikliklere yol a?t?lar. 1900’de Max Planck, enerjinin (daha ?nce d???n?ld??? gibi) s?rekli bir ak?? i?inde olmad???n?, onun muhtemel en k???k miktar “kuantum” olmak ?zere, k???k paketler veya “kuantumlar” halinde hareket etti?ini ileri s?rd?. Einstein, bu d???nce ?zerinden giderek, 1905 y?l?nda kendi ?zel izafiyet teorisini ortaya att?; bu teoriyle, uzay ve zaman?n mutlak oldu?unu savunan ?nceki g?r??? devirerek, bunlar?n g?zlemciye g?re izafi oldu?unu (bizim i?in bir milyon y?l olan s?re, y?ksek h?zl? bir roketin i?inde olan bir ki?i i?in sadece birka? saniye demek olabilir) ileri s?rd?. Onun 1916’da yay?nlanan genel izafiyet teorisi, maddenin uzayda bir e?rilmeye neden oldu?unu ve bunun evrendeki g?ksel cisimlerin alg?lan?? hareketini a??klad???n? ilan etti. Milliyet?ilik, Tarihin Ak???n? De?i?tiriyor ?in ve Rus imparatorluklar?, yirminci y?zy?l?n ilk y?llar?nda y?k?lan bir?ok imparatorluktan iki tanesiydi. 1914-1918 y?llar? aras?nda devam eden I. D?nya Sava?? s?ras?nda, daha fazla say?da imparatorlu?u yok edecek bir g?? giderek b?y?mekteydi. On dokuzuncu y?zy?l ile yirminci y?zy?l?n ba?lar?ndaki nispeten bar????l iklimde, vatanseverli?in a??r? bir ?ekli olan milliyet?ilik, kendi ?lkelerinin ekonomik, k?lt?rel ve askeri ?st?nl???ne g?venle inanan Avrupa ?lkelerini birle?tirmeye hizmet etmi?ti. Fakat ayn? zamanda Avrupa g??leri aras?nda ?iddetli bir rekabet ve ?eki?me yaratt?. 1871’de Almanya’n?n Fransa-Prusya Sava??’ndan sonra birle?mesiyle kurulan Alman ?mparatorlu?u, d?nyay? I. D?nya Sava??’na s?r?kleyecek olan milliyet?i ve emperyal h?rslara sahipti ve bu da sonu?ta Alman ?mparatorlu?u’nun ??kmesine neden oldu. Aralar?nda, on dokuzuncu y?zy?lda Avusturya ve Macaristan’?n birle?mesiyle kurulan ve hanedanl?klar? Kutsal Roma ?mparatorlu?u’na kadar uzanan Habsburg Hanedanl??? taraf?ndan y?netilen Orta Avrupa’daki Avusturya-Macaristan ?mparatorlu?u’nun da oldu?u di?er imparatorluklar da Almanya ile birlikte d??ecekti. 1299’da Anadolu’da (bug?nk? T?rkiye) kurulmu? olan Osmanl? ?mparatorlu?u, 1453’te Roma ?mparatorlu?u’nun do?u yar?s? olan topraklar? -Bizans ?mparatorlu?u’nun topraklar?n?- ele ge?irdi. ?mparatorlu?un mutlak h?k?mdar? olan sultan, d?nyadaki M?sl?manlar taraf?ndan ?slam aleminin lideri olarak kabul ediliyordu. Osmanl?lar?n, Avrupal? g??ler taraf?ndan al?nan topraklar? geri kazanmak amac?yla 1914’te Almanya ile yapt??? ittifak, gerilemekte olan bu Do?u Akdeniz g?c?n?n sonunu getirecek olan kaderi m?h?rlemi? oldu. 2. B?l?m T?M SAVA?LARI SONA ERD?REN SAVA? 1914 y?l?na gelindi?inde, Alman ?mparatorlu?u Avrupa’da egemen bir ekonomik g?? haline gelmi?ti ve kimya end?strisiyle d?nya pazar?nda ba?? ?ekiyordu. D?nyan?n en b?y?k ordusuna sahip olan Almanya, denizcilikte de ?ngiltere’nin ard?ndan ikinci s?radayd? ve k?tay? I. D?nya Sava?? kaosuna sokmakta belirleyici bir rol oynayacakt?. Fakat Avrupa’n?n her yerinde i?in i?inde demokratikle?me ve sosyalizm i?in bask?lar, milliyet?ilerin talepleri, zor kazan?lm?? imparatorluklar?n da??lma korkusu ve en ?nemlisi, di?er uluslar?n korkusu gibi ba?ka fakt?rler vard?. Almanya, Fransa ve Rusya taraf?ndan ku?at?lmaktan korkuyordu; Rusya, Almanlar?n Balkanlar ve Yak?ndo?u ?zerinde bir kontrol kurma ihtimalinden endi?eliydi; Fransa-Prusya Sava??’ndaki (1870-71) yenilgisiyle ezilen Fransa, Almanya’n?n artan g?c? kar??s?nda kendini tehdit alt?nda hissediyordu ve ?ngiltere d?nyadaki dominant konumunu kaybetme kayg?s? i?indeydi. Korku, bu uluslar? gerekli oldu?una inand?klar? ve kendi ?zg?rl?klerini g?vence alt?na almak i?in hakl? g?rd?kleri bir sava?a itti. Bu sava??n kahramanca ?arp???lan birka? ay i?inde sona ermesini ve t?m sava?lara son vermesini umuyorlard?. Oysa bu, sivilleri de kendi vatanlar?nda seferberlik i?ine sokacak olan yeni t?rde bir topyek?n sava??n, teknolojinin benzeri g?r?lmemi? derecede ?nemli ve y?k?c? hale geldi?i ve ?stelik daha da fazla ?at??maya yol a?acak olan bir sava??n ba?lang?c?yd?. Sava?a S?r?kleni? I. D?nya Sava??’n?n fitilini ate?leyen olaydan ?nceki on y?l i?inde, emperyalist Avrupa ?lkeleri kendi ekonomik ??karlar? i?in ticarette, pazarlarda ve b?lgelerde rekabet i?ine girerek iktidar ve stat? i?in didi?meye ba?lam??lard?. Almanya y?kselirken, Osmanl? ve Avusturya-Macaristan imparatorluklar? geriliyordu. ?ngiltere, halen d?nyan?n en b?y?k donanma filosuna sahipti ve kendi deniz ?st?nl???n? korumak i?in HMS Dreadnought (1906) ve di?er sava? gemilerini in?a etmi?ti. Di?er ?lkeler, ?zellikle Almanya, sava?a cayd?r?c? etki yapaca??na inanarak a??r kalibreli silahlar yapma ve ordular?n? geni?letme yar???na girdi. Artan silahlanma yar???n?n ?????nda ve gittik?e b?y?yen masraflarla bo?u?an Rus ?ar? II. Nikola, silahs?zlanma konusunu m?zakere etmek ve ?lkeleri sava?tan ziyade tahkime gitme yoluyla uluslararas? anla?mazl?klar? ??zmeye zorlamak amac?yla 1899’da Lahey’de bir bar?? konferans? ba?latt?. Ancak giri?im, Almanya taraf?ndan veto edildi. 1907’de ABD Ba?kan? Theodore Roosevelt taraf?ndan ba?lat?lan ikinci bir bar?? konferans? baz? sava? kurallar? getirdi. Ancak Almanya’n?n, silahlanmay? s?n?rlama giri?imini, ?ngilizler taraf?ndan Alman donanma filosunu k?s?tlamaya y?nelik bir hareket olarak g?rmesi nedeniyle, bu giri?im devre d??? b?rak?ld?. Liderler sava? olas?l??? konusunda kay?ts?z davranmaya ba?lad?lar. S?zle?meye ba?lanm?? olan ittifaklar vas?tas?yla bir g?? dengesi kurabileceklerine ve ?at??madan kendilerini koruyabileceklerine inan?yorlard?. Fakat bu ittifaklar Avrupa’y?, Birinci D?nya Sava??’n?n en b?y?k nedeni haline gelen ?ok a??r potansiyel y?k?ml?l?kler a??n?n i?ine sokmu?tu. D?nya Bir Kav Kutusu 1907 y?l?na gelindi?inde aralar?ndaki rekabet Avrupa’daki g??leri iki gruba ay?rm??t?: Bir tarafta Almanya, Avusturya-Macaristan ve ?talya ??l? ?ttifak?; di?er tarafta Rusya, ?ngiltere ve Fransa’n?n ??l? ?tilaf Devletleri. Bu b?l?nmenin nedeni k?smen Fransa ve Almanya’y? sert?e kar?? kar??ya getiren 1870-71 y?llar? aras?ndaki Fransa-Prusya Sava??’ndan ve k?smen Balkan b?lgesindeki rekabetlerden kaynaklan?yordu. Bir zamanlar Ortodoks-H?ristiyan Do?u Roma ?mparatorlu?u’nun (Bizans ?mparatorlu?u) bir par?as? ve Avrupa’n?n ?oklu bir etnik yap?ya sahip g?neydo?u yar?madas? olan Balkanlar, orta?a?dan beri M?sl?man Osmanl? ?mparatorlu?u’nun kontrol? alt?ndayd?. ?ki y?zy?l boyunca Rusya, Ortodoks H?ristiyan S?rplar?n taraf?n? tutarak ve kriz i?indeki S?rbistan’?n yard?m?na gidece?i vaadiyle Osmanl? topraklar?nda yava? yava? g?neye do?ru ilerledi. S?rbistan ve Yunanistan on dokuzuncu y?zy?lda Osmanl? y?netiminden koptu ve 1877-78 Rus-T?rk Sava?? s?ras?nda Rusya, H?ristiyanlara yap?lan ayr?mc?l??a son vermek i?in m?cadele ederek, Osmanl? ?mparatorlu?u’na kar?? bir Do?u Ortodoks Balkan devletleri koalisyonu kurulmas?na ?nc?l?k etti. Bu ?abalar?, Karada?, Romanya ve Bulgaristan’?n bir b?l?m?ne ba??ms?zl?k kazand?rd?. Yirminci y?zy?l?n ba?lar?nda Rusya, Balkan ba??ms?zl???n? desteklemeyi s?rd?rd? ve ?zellikle 1908’de Bosna-Hersek’in Rusya’n?n ezeli rakibi Avusturya-Macaristan taraf?ndan Osmanl? ?mparatorlu?u’ndan kopar?lmas?yla bu destek daha da ?ok k?r?klendi. Alman ?ans?lye ve Almanya’n?n birle?mesinin mimar? Otto von Bismark, Fransa’n?n Fransa-Prusya Sava??’ndan sonra Almanya’ya b?rak?lan Alsas-Loren’i kurtarma giri?iminde bulunmas?n? bekliyordu ve bu y?zden 1873’te Rusya ve Avusturya-Macaristan ile bir ittifak kurdu. Bu anla?ma, Rusya ile Avusturya-Macaristan aras?nda s?regelen Bosna-Hersek gerginli?i nedeniyle k?sa ?m?rl? oldu. Aralar?ndaki rekabet, 1879’da Almanya ve Avusturya-Macaristan aras?nda ikinci bir ittifaka yol a?t? ve 1882’de ?talya’n?n da kat?lmas?yla ??l? ?ttifak olan bu ?yeler, ba?ka bir b?y?k g?? taraf?ndan sald?r?ya u?ramalar? durumunda birbirlerine kar??l?kl? destek vaat ettiler. Bu g??l? ??l? ?ttifak, 1894’te savunma ama?l? bir Frans?z-Rus ittifak?na zemin haz?rlad?. ?ans?lye Bismark’?n, Alman ?mparatoru Kayzer II. Wilhelm’le olan anla?mazl?klar y?z?nden istifas?ndan sonra, kar??l?kl? savunma anla?malar?n?n karma??k ?artlar? ?zerinde uzla?mak, 1890’lardaki Alman d?? politikas? i?in bir de?i?iklikti. Bismark’?n ayr?l???, Kayzer’in Avrupa g??lerinin ?lkesini ku?atmak ve Almanya’n?n geni?lemesini durdurmak i?in gizli bir plan yapt?klar?na dair inanc?ndan etkilenen imparatorlu?u, yeni bir rotaya oturttu. Almanya’n?n d?zensiz yeni politikas?, ?ngiltere’yi s?m?rgeci rakipleri olan Fransa (1904’teki Entente Cordiale Dostluk Antla?mas?) ve (1907’de) Rusya ile ittifak kurmaya itti. Artmakta olan gerilimler 1912-13 Balkan Sava?lar?’n?n ??kmas?na yol a?t?. Daha ?nce Osmanl? ?mparatorlu?u’ndan ba??ms?zl???n? kazanm?? olan Yunanistan, S?rbistan ve Bulgaristan, Osmanl? y?netiminden daha fazla Slav halk?n? kurtarmak i?in Osmanl? kontrol?ndeki Makedonya’y? ilhak etti. Avusturya-Macaristan taraf?ndan kontrol edilen Bosna-Hersek’teki Bosnal? S?rplar, ?imdi daha b?y?k bir S?rbistan’a kat?lma ?zlemi i?inde ?zg?rl?kleri i?in yaygara koparmaya ba?lad?lar. Daha sonra olacaklar i?in Bis-mark y?llar ?ncesinden, “Bir g?n Balkanlar’daki baz? lanet olas? aptalca ?eyler y?z?nden b?y?k Avrupa Sava?? ??kacak,” diye bir ?ng?r?de bulunmu?tu. Balkan K?v?lc?m? 28 Haziran 1914’te Avusturya taht?n?n varisi Ar?id?k Franz Ferdinand, Bosna’n?n ba?kenti Saraybosna’da bir S?rp milliyet?isi taraf?ndan ?ld?r?ld?. Ar?id?k oraya, Avusturya taraf?ndan alt? y?l ?nce ilhak edilmi? olan Bosna-Hersek’teki Avusturya imparatorluk askerlerini tefti? i?in gelmi?ti. Kar?s?yla birlikte ?st? a??k bir arabayla ?ehri gezdikleri o g?n, tesad?fen S?rplar?n 1389’da Kosova Sava?? s?ras?nda Osmanl? ?mparatorlu?u’na kar?? sava??rken ?ehit d??en S?rp askerlerini and?klar? Aziz Vitus G?n?’ne denk gelmi?ti. Bosna i?in ba??ms?zl?k isteyen gizli bir milliyet?i S?rp grubu olan Black Hand (Kara El), Avusturya ?mparatorlu?u’na kar?? harekete ge?mek i?in bu ?zel g?n? se?mi?ti. Devrimcilerden biri, Ar?id?k’?n arabas?na bir bomba att???nda, bomba imparatorluk ?iftine bir zarar vermeden araban?n arkas?na yuvarland?; fakat sonra kortej yanl?? bir yola girdi ve grup ?yelerinden bir ba?kas?, on dokuz ya??ndaki Bosnal? S?rp Gavrilo Princip, Franz Ferdinand’la kar?s?n? vurarak ?ld?rd?. Avusturya-Macaristan, S?rp H?k?meti’ni suikasttan sorumlu tuttu ve S?rbistan’? Avusturya kar??t? faaliyetleri bast?rmaya ?a??ran bir ?ltimatom yay?nlad?. S?rbistan, Avusturya’n?n taleplerinin ?o?unu kabul etti; ancak Avusturya, Rusya’n?n bir m?dahalede bulunmas? halinde Almanya’n?n kendilerine ko?ulsuz destek s?z? vermesinden g?? alarak 28 Temmuz 1914’te S?rbistan’a sava? ilan etti. Bu olay, k???k bir ?at??ma olarak kalabilecekken ??? gibi b?y?d? ve kar??l?kl? savunma antla?malar?n?n sonucu olarak b?y?k bir sava? haline geldi. Durdurulamayan Bir Sava? Sava? ilan?ndan bir g?n sonra Avusturya, S?rbistan’?n ba?kenti Belgrad’? bombalad?. Rusya, birliklerini S?rbistan’? savunmak i?in harekete ge?irdi. Almanya’n?n d?nya meselelerinde g?? ve otorite sahibi olmas? i?in b?y?k bir istek duyan Kayzer II. Wilhelm, art?k iki cephede sava?a girme ihtimalini azaltm??t?: Rusya ve onun m?ttefiki -?ngiltere taraf?ndan desteklenen- Fransa. Ancak Almanya, ?at??may? s?n?rlayabilecek olan, Fransa’n?n tarafs?z kalmas? kar??l???nda Alsas i?in ?zerklik vermek yerine, Fransa’ya bir ?ltimatom g?nderdi ve sadece Fransa’n?n tarafs?z kalmas?n? talep etmekle kalmay?p ayn? zamanda stratejik ?neme sahip Toul ve Verdun kalelerinin de silahl? ?at??ma s?resince tarafs?zl???n bir garantisi olarak kendilerine sunulmas?n? istedi. Fransa buna cevaben “kendi ??karlar? do?rultusunda hareket edece?ini” s?yledi. Bunun ?zerine ?ngiltere, e?er Almanya, Fransa ve Rusya’ya kar?? tarafs?z kalaca??na s?z verirse, Fransa’n?n tarafs?z olarak kalmas?n? teklif etti. Teklif, ?ngiliz D??i?leri Bakan? ve Londra’daki Almanya B?y?kel?isi aras?ndaki bir telefon g?r??mesi s?ras?nda ger?ekle?en bir yanl?? anla??lma sonucu Almanya’n?n sadece Rusya’ya kar?? sava?a girmesi halinde Fransa’n?n tarafs?z kalaca?? ?eklinde alg?land?. Sava??n tek bir cephede olaca??n? uman Kayzer, Alman birliklerinin bat?dan Fransa’ya do?ru seferberli?ini durdurmaya ?al??t?; fakat 1 A?ustos 1914’te Alman General von Moltke, Kayzer’e, d?zenlemeleri de?i?tirmenin orduyu “kaotik bir s?r?” haline getirece?ini s?yledi. Ayn? g?n Alman birlikleri s?n?r? ge?erek L?ksemburg’a girdi ve Almanya Rusya’ya sava? ilan etti. Alman komutanlar, uzun s?redir geli?tirilmekte olan Schlieffen Plan?’n? takip ederek Frans?z ordular?n?n etraf?n? Bel?ika ?zerinden ku?at?p ?st?nl?k sa?lamak ve alt? hafta i?inde Paris’i ele ge?irmek niyetindeydiler ve b?ylece geri d?n?p Rusya’ya sald?rmadan ?nce bat?daki tehdidi durdurmu? olacaklard?. Bu plandaki beklentiye g?re Rusya muazzam ordusunu seferber etmekte ge? kalacak ve ?ngiltere, Fransa’ya yard?m edecek birliklerini zaman?nda g?nderemeyecekti. Ancak Almanya’n?n, birliklerinin ?lkelerinden serbest ge?i? yapmas?n? reddeden Bel?ika’ya sald?rarak Fransa’ya sava? ilan etmesi (3 A?ustos) ?zerine ?ngiltere 4 A?ustos’ta, Bel?ika’n?n tarafs?zl???n? koruyaca??n? taahh?t eden 1839 Antla?mas?’na uygun olarak, Almanya’ya sava? ilan etti. ?a?k?nl??a u?rayan Almanya Ba?bakan? Bethmann-Hollweg, “Bir k???t par?as? i?in ?ngiltere bize sava? m? a?acak?” diye ba??rd?. Rusya’n?n Moltke’yi ordusunu b?lmeye zorlayarak birliklerini hem do?uya hem de bat?ya g?ndermek ?zere on g?n i?inde harekete haz?r hale getirmesi de Almanya’y? ayr?ca ?a??rtm??t?. ?ngiliz D??i?leri Bakan? Sir Edward Grey, sava??n yak?nda b?t?n k?tay? saraca??n? ?n g?rerek “Avrupa’n?n her yerinde lambalar s?n?yor. Onlar?n tekrar yand???n? hayat?m?z?n sonuna kadar g?remeyece?iz,” yorumunu yapm??t?. ?ki Kamp Sava? patlak verdi?inde d?nya iki d??man kampa ayr?ld?. Almanya ve Avusturya-Macaristan ?ekirdek Merkez G??ler’i olu?turdu. ?talya, ??l? ?ttifak ?artlar? alt?nda onlara sadece savunma sava??nda kat?lmakla y?k?ml?yd? ve ba?lang??ta tarafs?z kalmay? se?ti. Almanya’n?n, bir isyan ba?latarak ?ngiltere’nin Hindistan’daki kontrol?n? istikrars?zl??a u?ratma giri?iminde bulundu?u Temmuz 1914’teki ??lg?n diplomatik krizler s?ras?nda Osmanl? ?mparatorlu?u (T?rkiye), Merkez G??ler’e kat?ld?. Osmanl?lar, T?rk bo?azlar?n? kontrolleri alt?nda tutuyor ve Karadeniz’e eri?im sa?l?yorlard?; b?ylece Rusya’y? ?ngiliz ve Frans?z m?ttefiklerinden ve g?neydeki ikmal kaynaklar?ndan koparabilirlerdi. Balkanlar’daki Bulgaristan da benzer stratejik avantajlara sahipti ve 1915’te Merkez G??ler’e kat?ld?. Muhalif tarafta, sava??n ba?lang?c?nda M?ttefik Devletler olan Fransa, ?ngiltere, Rusya ve onlar?n s?m?rgeleri ile S?rbistan, ??l? ?tilaf Devletleri’nin ?yeleriydiler. 1902’den beri ?ngiltere’nin m?ttefiki olan Japonya, A?ustos 1914’te M?ttefiklere kat?ld? ve hemen ?in’in ?evresindeki Alman gemilerinin yok edilmesine ve Uzakdo?u’daki Alman topraklar?n?n i?gal edilmesine yard?mc? oldu. ?talya, ?lkesinin s?n?r?ndaki Avusturya-Macaristan topraklar?n?n g?vencesiyle Nisan 1915’te M?ttefiklere kat?lacakt?. Romanya da A?ustos 1916’da M?ttefiklere kat?ld?. Birle?ik Devletler tarafs?z kalmaya ?al??t?, ancak Nisan 1917’de M?ttefiklerin saf?nda sava?a girdi (bkz. sayfa 49). Yunanistan Temmuz 1917’de M?ttefiklere kat?ld?. Tarihte ilk kez ?at??ma k?resel hale gelecek ve her k?tay? etkileyecekti. G?RSEL 3. Avrupa’n?n Birinci D?nya Sava?? (1914–18) s?ras?ndaki askeri m?ttefikleri ?lkenin Sana ?htiyac? Var! Erkekler kendi ?lkeleri i?in sava?mak ?zere askerli?e ak?n ettiler ve profesyonel ordular h?zla b?y?d?. Fransa, Almanya, Rusya ve Avusturya-Macaristan’?n aksine ?ngiltere, zorunlu askerlik emri ??kartmad? ve bu konuda g?n?ll?lere g?vendi. “?lkenin SANA ?htiyac? Var!” ?ngiltere Sava? Bakan? Lord Kitchener’in ?nl? posterde yer alan slogan?yd? ve bununla bir milyondan fazla hevesli gen? erke?i ?ngiltere’nin seferi kuvvetlerine kat?lmaya te?vik etti. Bunlar?n pek ?o?u sava? i?in haz?rl?ks?zd? ve arkada?larla kom?ular?n dolu?tu?u bu “Ahbap” taburlar?, y?ksek kay?plar verdiler. Askere al?nma hedeflerini korumak i?in ?ngiltere, 1916’da on sekiz ile k?rk bir ya? aras? erkekler i?in (sava??n son aylar?nda elli bir ya?a kadar ??kt?) zorunlu askerlik hizmeti ba?latt?. Frans?z ve ?ngiliz imparatorluklar? M?ttefikler ad?na sava?malar? i?in Afrikal?lar? ve Hintlileri askere ald?lar; ?ngiliz s?m?rgeleri olan Avustralya, Kanada, Yeni Zelanda ve G?ney Afrika, M?ttefikleri desteklemek i?in kendi askeri g??lerini silah alt?na ald?lar. 1917’de ABD Ba?kan? Woodrow Wilson, Birle?ik Devletler’de zorunlu askerli?i tekrar devreye soktu. Zorunlu askerlik sadece erkeklere uygulan?yordu; fakat pek ?ok kad?n, g?n?ll? hem?ire, ambulans ?of?r? ve sava? doktoru olarak orduya kat?ld?. Evdeki kad?nlar, erkeklerden bo?alan i?leri veya cephane fabrikalar?ndaki yeni i?leri ?stlendiler; di?erleri sava? u?ra?lar?n? hay?r i?leriyle desteklediler. Bat? Cephesi Tarihin gidi?at?n? belirleyecek olan m?cadele bir?ok cephede, ancak ?zellikle Bat? Cephesi’ni olu?turan Fransa ve Kuzey Bel?ika’da (Flanders) yap?ld?. Bu ana sava? sahnesi, ?at??man?n ilk birka? ay?nda kuruldu. Bel?ika ?zerinden ilerleyen Alman birlikleri sert bir direni?le kar??la?t?lar ve Frans?z s?n?r?na do?ru sava?arak ilerlerken 6.000’den fazla Bel?ikal? sivili vah?ice ?ld?rd?ler. ?lerleyen Alman ordular? i?in her sivil potansiyel bir tehditti; k?yler yak?ld? ve Almanya’n?n d??manlar?na korku salmak i?in sivillerin ve rahiplerin katledilmesi emredildi. Almanlar, M?ttefiklerle ilk defa 23 A?ustos 1914’te kar?? kar??ya geldiler, bunlar Bel?ika’n?n Frans?z s?n?r?na yak?n Mons ?ehrindeki ?ngiliz Seferi Kuvvetleri’ydi. Say?sal olarak ?st?n olan Alman ordusu, ?ngilizleri Paris’in do?usundaki Marne Nehri’ne ?ekilmeye zorlad?. Marne Muharebesi Almanlar, Frans?z H?k?meti’ni ba?kenti terk etmeye zorlamak i?in Paris’in 50 kilometre kadar yak?n?na geldiler. Frans?z ke?if pilotlar?, Alman General Alexander von Kluck’?n, Marne Nehri’ne do?ru geri ?ekilmekte olan M?ttefik Kuvvetlerin pe?inden giderken Schlieffen Plan?’n? terk ederek Paris’in bat? taraf? yerine do?usuna do?ru giden birliklerini g?rd?ler. Almanya’n?n birinci ve ikinci ordular? aras?nda bir bo?luk olu?mu?tu ve Frans?z komutan Joseph Joffre, 5 Eyl?l 1914’te onlara M?ttefiklerin alt?nc? ordusuyla bir kar?? sald?r? yapma ?ans? yakalayarak von Kluck kuvvetlerinin sa? kanad?n? vurdu. Lorraine’deki do?u cephesinde bulunan Frans?z yedek kuvvetleri alt?nc? orduyu desteklemek ve Almanlar? kuzeye do?ru s?rmeye yard?m etmek i?in demiryoluyla Paris’e, sonra da arabalarla cepheye g?nderildiler. Bir hafta s?ren ?iddetli ?arp??malar?n ard?ndan Almanlar, Aisne Nehri’nin ?evresinde siper kazarak mevzilendiler. Sava??n bu ilk b?y?k muharebesi Almanya’n?n ilerleyi?ini durdurmu? ve Paris’i kurtarm??t?; ancak sava?ta daha ?nce g?r?lmemi? say?da, 300.000’den fazla ki?inin can kayb?na yol a?m??t?. Sonraki iki ay i?inde her iki taraf da birbirine ?st?nl?k sa?lamak i?in Kuzey Denizi’ne gitgide daha da yakla?arak bir dizi muharebeye girdiler. Bu “Denize Do?ru Yar??”, Flanders k?y?s? ile (tarafs?z) ?svi?re aras?nda, ?at??may? Bat? Cephesi’nde d?rt y?ll?k bir ??kmaza sokacak olan 640 kilometrelik bir savunma siper a?? yaratt?. Flanders Tarlalar? “Denize Do?ru Yar??”, 19 Ekim ve 22 Kas?m 1914 tarihleri aras?nda Bat? Flanders’de (Kuzeybat? Bel?ika) y?k?c? Birinci Ypres Muharebesi’nde doru?a ula?t?. Her iki taraf da kendilerine, birbirine bakan, dikenli tellerle ve dar bir tarafs?z b?lge ?eridiyle ayr?lm?? olan siperler kazd?lar. Askerler sald?r?larla kendi pozisyonlar?n? koruyor; ?amur, bit, s??an, dondurucu havalar?n korkun? ?artlar? ve keskin ni?anc? ate?i, top mermileri ve siper sald?r?lar?n?n tehlikesi alt?nda yemek yiyor ve uyuyorlard?. Top?u ate?i ve makineli t?feklerin h?kim oldu?u, ?l?lerle dolu sava? alan?nda her iki taraf da di?erini ge?erek ilerlemeye ?al???yordu. ?ngiliz, Frans?z ve Bel?ikal? birlikler, say?sal ?st?nl??e sahip olmasalar da, Almanya’n?n, sava? s?ras?nda Fransa ve Bel?ika’ya m?himmat sa?lamak i?in hayati ?nem ta??yan Man? Denizi limanlar?na do?ru ilerlemesini durdurmay? ba?ard?lar. Kas?m 1914’te b?t?n ordular moralini yitirmi?ti. Girilen ??kmaz?n sona ermemesi, herkesin umdu?u gibi sava??n Noel’de sona ermeyece?i anlam?na geliyordu. K?sa bir erteleme yap?ld?: Noel G?n?’nde, her iki tarafta bulunan Bat? Cephesi askerleri kendi kendilerine ate?kes yapt?lar, siperlerinden ??k?p futbol oynad?lar ve sava??n vah?i ortam?nda sosyalle?tiler. Ypres s?rekli sava?lar?n merkezi haline geldi. ?kinci Ypres Muharebesi (22 Nisan-25 May?s 1915) s?ras?nda Almanlar, Frans?z s?m?rge ve Kanada birliklerine kar?? zehirli klor gaz? kulland?lar. R?zg?r taraf?ndan yay?lan ve siperlere n?fuz eden gaz, tahrip edici bir etkiye sahipti ve M?ttefikleri kendi kimyasal silahlar?n? ve gaz maskelerini geli?tirmeye te?vik etti. Temmuz ile Kas?m 1917 aras?ndaki ???nc? Ypres Muharebesi (Passchendaele Muharebesi) Almanlar?n daha da fazla ?l?mc?l hardal gaz? kullanmalar? nedeniyle, ?iddetli a?ustos ya???lar?n?n neden oldu?u bir ?amur bata??nda devam eden Flanders muharebelerinin en uzunu ve can kayb? a??s?ndan en y?ksek bedel ?deneni oldu. ?ngiliz kumandan Douglas Haig’in komutas? alt?ndaki ?ngiliz ve Kanada kuvvetleri Ypres yak?nlar?ndaki y?k?lm?? Passchendaele k?y?n? i?gal ettiler, her iki taraf?n vermi? oldu?u 850.000’den fazla can kayb?na kar??l?k, ?ok k???k bir kazan?md? bu. Bir Kanadal? asker-?air John McCrae (1872-1918) ?unlar? yazm??t?: Gelincikler a?ar Flanders tarlalar?nda, Yatt???m?z yeri i?aret ederler, S?ra s?ra dizili ha?lar aras?nda, Ve tarla ku?lar? u?ar g?ky?z?nde, h?l? cesurca ?ark? s?yleyerek, A?a??daki top sesleri aras?nda zorla duyulan. Do?u ve G?ney Cepheleri Bat? Cephesi’nin aksine Do?u Cephesi’ndeki sava?, dura?an siper sava?? gibi a?maza girmemi?ti. Ruslar, 17 A?ustos 1914’te Alman s?n?r?ndan Do?u Prusya’ya ge?erek Tannenberg’de daha k???k bir Alman ordusu ile kar??la?t?lar. Yetenekli Alman birlikleri 26 A?ustos’ta Rus ?kinci Ordusu’nu neredeyse tamamen yok etti, ard?ndan 90.000 Rus askeri teslim al?nd? ve Rus General Alexander Samsonov intihar etti; bu sonu? Almanlar?n moralini yerine getirdi. Daha g?neyde, Gali?ya’da, Avusturya kuvvetlerini 3 Eyl?l’de ezen Ruslar daha iyi durumdayd?lar. Almanlar gibi Ruslar da sivillere y?nelik ?iddetli sald?r?larla tan?n?r hale gelmi?lerdi ve onlar?n birlikleri yakla??rken sivillerin pek ?o?u ka?t?. Gali?ya’daki b?y?k Yahudi n?fusu, bu birliklerin elinde korkun? bir ?iddete maruz kald?. Merkezi Kuvvetler, 1915’in ba?lar?nda Do?u Prusya, Polonya, Letonya ve Litvanya’n?n bir b?l?m?nde Ruslara ciddi yenilgiler ya?atan Almanya’ya her zamankinden daha fazla ba??ml? hale geldiler. Yaza girerken Almanlar Gali?ya’y? Ruslar?n elinden ald?lar ve 1915 sonbahar?nda Merkezi Kuvvetler S?rbistan’? ele ge?irdiler, b?ylece Osmanl? ?mparatorlu?u ile Almanya aras?nda bir kara tedarik yolunu g?vence alt?na alm?? oldular. ?talya, May?s 1915’te M?ttefiklere kat?ld?, fakat Avusturya ?talyanlar? g?neye s?k??m?? durumda tutmay? ba?ard?. Ancak, Avusturya-Macaristan Cephesi, 1916’da Rus General Aleksey Alekseyevich Brusilov’un Belarus, Ukrayna ve Romanya’ya yapt??? bir sald?r? sonucunda da??ld?. Her iki tarafta da b?y?k kay?plar vard? ve Romanya, M?ttefiklerin yan?nda yer alarak sava??n i?ine ?ekildi. Ekim 1917’de ?talya, Caporetto Muharebesi’nde Avusturya ve Alman kuvvetlerine kar?? bir felaket ya?ad? ve sava??n sonunda Avusturya-Macaristan’la olan s?n?r?ndaki daha ?nceden kendisine vaat edilen b?lge i?in verilen s?zlere sayg? g?sterilmeyerek a?a??land? (bkz. sayfa 72). Gelibolu Talihsizli?i 1915 y?l?n?n Mart ay?nda, ?ngiltere’nin Deniz Kuvvetleri Bakan? Winston Churchill, Bat? Cephesi’ndeki ??kmaza kar?? koymak i?in, 1914’de Almanya ve Avusturya’n?n taraf?nda yer alan Osmanl? ?mparatorlu?u’na sald?rmay? ?nerdi. T?rk ba?kenti ?stanbul’u ele ge?irmek amac?yla ba?lat?lan Gelibolu Seferi (1914-16), T?rkiye’nin bat?s?ndaki stratejik ?neme sahip Gelibolu Yar?madas?’nda ger?ekle?ti. Ancak, ?anakkale Bo?az?’na giren ?ngiliz ve Frans?z sava? gemileri bir may?n tarlas?n?n i?ine d??erek batt?lar. Avustralya, Yeni Zelanda, Hint, Frans?z ve Senegal birliklerinin kara istilas?, Mustafa Kemal Atat?rk taraf?ndan kahramanca y?netilen ge?it vermez bir T?rk savunmas? kar??s?nda tam bir ??kmaza girdi. Bu sonu?, Ocak 1916’da birlikleri tahliye edilen M?ttefikler i?in tam bir felaketti. Churchill h?k?metteki g?revini k?sa s?re sonra kaybetti, ancak y?llar sonra ?ngiltere’yi ?kinci D?nya Sava?? s?resince yine o y?netecekti. Osmanl? T?rkleri i?in bu zafer, sava? bittikten sonra modern T?rkiye’nin Atat?rk’?n y?netimi alt?nda ortaya ??kmas? i?in bir temel olu?turdu (bkz. sayfa 60). Arap ?syan? ?ngilizler i?in daha ba?ar?l? say?lacak olan durum, Ortado?u’daki Arap topraklar?nda Osmanl? ?mparatorlu?u’nun istikrar?n?n bozulmas?yd?. Sava?tan sonra Araplar?n ba??ms?zl??a kavu?aca?? vaadiyle ?ngilizler taraf?ndan te?vik edilen ve 1916 y?l?n?n Haziran ay?ndan 1918’e kadar s?ren Arap ?syan?, Ha?imi klan?ndan Prens Faysal ve Araplar?n g?venini kazanm?? olan ?ngiliz istihbarat subay? T.E. Lawrence (Arabistanl? Lawrence) taraf?ndan gerilla sava?? e?itimi verilen asilerle birlikte y?netildi. Develere bindirilmi? kuvvetler, demiryollar?na sabotaj sald?r?lar? ger?ekle?tirdiler ve Temmuz 1917’de Akabe Liman?’n? ele ge?irdiler. Aral?k 1917’de kutsal Kud?s ?ehri, General Edmund Allenby’nin emri alt?ndaki ?ngilizlere ve Ekim 1918’de ?am M?ttefiklere ge?ti, b?ylece Ortado?u’daki sava? sona erdi. Fakat ?ngilizler ve Frans?zlar ba??ms?z bir Arap devleti i?in Faysal’? desteklemek yerine Ortado?u’yu kendi aralar?nda payla?t?lar: Filistin ve ?rd?n ?ngilizlere, Suriye ve L?bnan Frans?zlara gitti. K???k bir tazminat olarak, Faysal Irak’?n kral? yap?ld?. Y?zy?l?n daha sonraki y?llar?nda ya?anan Arap-?srail ?at??mas?n?n temelinde, ba??ms?z bir Arap devleti vaadi ve daha sonra ?ngiltere’nin Filistin’i Yahudilerin vatan? yapma vaadinin yerine getirilmemesinin yatt??? s?ylenebilir (bkz. sayfa 149). Vive La France! (Ya?as?n Fransa!) 1916’da Merkezi Kuvvetler konumlar?n? g??lendirdiler ve Paris’in yakla??k 200 kilometre do?usundaki Frans?z kale ?ehri Verdun’a b?y?k bir sald?r? yaparak bat?da bir zafer kazanmay? planlad?lar. Sald?r?, 21 ?ubat 1916’da 1.200 Alman a??r sald?r? silah? ve ?ok say?da top mermisi kullan?larak yap?lan b?y?k bir top?u bombard?man? ile ba?lad?. Alman piyadeleri, 24 ?ubat’ta Douaumont Kalesi’ni almak i?in s?? Frans?z siperlerini ge?erek engel tan?madan ilerlediler. Fakat Frans?zlar Verdun’dan ?ekilmek yerine Alman ilerleyi?ini durdurdular, onlar?n bu m?cadelesi Fransa’n?n kendisi i?in sava??n sembol? oldu. Takviyeler ve malzemeler Frans?z birliklerine tek bir yoldan, s?rekli sald?r?lar? ve kar?? sald?r?lar? tetikleyen Voie Sacr?e’den (Kutsal Yol) getiriliyordu. Sonunda, Frans?zlar Ekim 1916’da kaybettikleri topraklar? geri ald?lar. Fransa’y? kurtarmak i?in yap?lan sava??n bedeli, yakla??k 700.000 Frans?z-Alman askerinin kayb?yla ?ok a??r oldu. K?z?lca K?yamet Kopuyor Ayn? y?l Verdun’da Frans?zlar ?zerindeki bask?y? hafifletmek i?in ?ngiliz ve s?m?rge birlikleri Kuzey Fransa’daki Somme Nehri’ne sald?r? d?zenlediler; bu sald?r? b?y?k oranda ?ngiliz komutan Douglas Haig’in plan?yd?. M?ttefikler 23 Haziran 1916’dan ba?lay?p sekiz g?n boyunca Alman hatt?n? 2.000’den fazla topla vurdu ve 1 Temmuz’da ?ngiliz ve ?ngiliz Milletler Toplulu?u’nun (Commonwealth) piyadeleri d??man hendeklerine ?ok ?iddetli bir sald?r? d?zenledi. Ancak Almanlar derin yeralt? s???naklar?ndan ??karak ilerleyen askerleri makineli t?fek ate?iyle kur?un ya?muruna tuttular. Her iki taraf?n da zehirli gaz kulland??? ve ?ngilizlerin ilk tanklar? konu?land?rd??? muharebe aylarca s?rd?. Kas?m 1916’ya gelindi?inde M?ttefiklerin yakla??k 12 kilometrelik k???k bir toprak kazanc?, bir milyondan fazla ki?inin ?ld?r?lmesi veya yaralanmas? pahas?na ger?ekle?mi?ti. Bu kadar az bir kazan? i?in verilen kay?plar a??s?ndan sava??n en k?t? muharebesi bu olmu?tu. Denizde Sava? M?ttefikler malzeme ve birlikler g?nderme konusunda denizdeki hakimiyetlerine g?veniyorlard?. Sava? b?y?k oranda karada yap?lmas?na ra?men Almanya, Jutland Muharebesi’nde (May?s 1916) ?ngilizlerin donanma ?st?nl???ne kafa tutmaya ?al??t?. Kuzey Denizi’nde b?y?k sava? gemileriyle yap?lan bu ?arp??ma, Alman Deniz Kuvvetleri’ni a??r ?ekilde tahrip eden stratejik bir ?ngiliz zaferiydi. 1915 y?l?n?n ?ubat ay?ndan itibaren Alman denizalt?lar?na (U-Boat), Almanya’ya deniz ula??m?n? durduran Kuzey Denizi’ndeki ?ngiliz deniz ablukas?na misilleme olarak, ticaret gemilerine sald?r? d?zenlemeleri emri verildi. M?ttefikler, U-Boat sald?r?lar? ile bir?ok gemi kaybettiler, ancak sonunda ticaret gemilerini savunulan konvoylar aras?na yerle?tirerek ve sualt?ndaki U-Boat’lar? tespit etmek i?in sualt? bombalar? ve hidrofon (ses ?l?er) donan?mlar? da dahil olmak ?zere denizalt? kar??t? sava? y?ntemleri geli?tirerek bu tehdidi etkisiz hale getirdiler. U-Boat sald?r?lar?n?n neden oldu?u sivil ?l?mler, Almanya’ya kar?? uluslararas? bir nefret do?urdu ve Amerika’n?n sava?a kat?lmas?nda b?y?k bir etken oldu. Lusitania ve Zimmerman 7 May?s 1915’te bir Alman denizalt?s?, New York’tan ?ngiltere, Liverpool’a giden, ?ngiltere i?in malzeme ta??yan ve 1.900 yolcusu bulunan ?ngiliz okyanus gemisi Royal Mail Ship (Kraliyet Posta Gemisi) Lusitania’ya sald?rd?. Almanya geminin ayr?ca silah da ta??d???n? iddia etti. Torpidonun ?arpt??? gemi batt? ve kaybolan 1.200 yolcudan 128’i Amerikal?yd?. Amerika’daki kamuoyunun ?iddetli tepkisi Almanya’n?n sald?r?lar? durdurmas? y?n?nde bir bask? olu?turdu. Buna ra?men, Bat? Cephesi’ndeki ??kmazdan ?t?r? hayal k?r?kl???na u?ram?? olan Almanya 1917’de ayr?m g?zetmeden U-Boat sald?r?lar?na tekrar ba?lad?, bu karar Amerikan kamuoyunun Almanya’ya kar?? duydu?u ?fkeyi daha da art?rd?. Ocak 1917’de, ?ngiliz istihbarat?n?n Almanya taraf?ndan Meksika’ya g?nderilen ve Amerika’n?n sava?a girmesi durumunda iki ?lke aras?nda bir askeri ittifak ?neren, ayr?ca Meksika’n?n Teksas, New Mexico ve Arizona’da kaybetmi? oldu?u topraklar? tekrar geri kazanaca??n? vaat eden Zimmerman Notu’nu ele ge?irmesiyle, Amerika tekrar k?plere bindi. Amerikan halk?n?n tepkisi, Ba?kan Woodrow Wilson’?, Birle?ik Devletler’i 6 Nisan 1917’de M?ttefik Kuvvetlerin yan?nda sava?a sokmaya ikna etti. Birle?ik Devletler’in askeri deste?i, sava??n ak???n? M?ttefikler lehine ?evirmeye yard?m edecekti. Can ?eki?me Sava??n son safhas?nda, 1917 Devrimi (bkz. sayfa 62) dahil olmak ?zere ?arl?k Rusya’s?ndaki i? sava?lar, Mart 1918’de Rusya’y? ?at??madan ??kard? ve do?udaki sava?a son verdi. Bu, Do?u Cephesi’ndeki Alman birliklerini ?zg?rle?tirdi ve sava??n oda??n? Bat? Cephesi’ne kayd?rd?. Avrupa’n?n her taraf?na yay?lan toplumsal devrim tehdidiyle kar?? kar??ya kalan Avrupa ?lkeleri i?in h?zl? ve belirleyici bir zafer kazanmak, giderek daha da ?nem kazanmaya ba?lad?. 21 Mart 1918’de, Alman Levaz?m Daire Ba?kan? Erich Ludendorff, Bat? Cephesi’ndeki ??kmaza ve sava?a son vermeyi ama?layan bir dizi sald?r?dan olu?an “Bahar Taarruzu”nu ba?latt?. Ludendorff, ?ngilizleri tecrit etmeyi, ard?ndan da Frans?z ordusunu k?rmay? planl?yordu: “En k?sa s?rede sald?rmal?y?z. Amerikal?lar devreye g??l? birlikler sokup a??rl?k kazanmadan ?nce ?ngilizleri yenmeliyiz.” Almanlar, Rus Cephesi’nden geri getirilen 500 bin ilave birlikle, zehirli gaz ve g??l? patlay?c?larla M?ttefikleri bombard?mana tutarken, bedensel uygunluklar? i?in tek tek elle se?ilen ve d??man?n arka hatlar?na s?zmak i?in ?zel e?itim alm?? se?kin askerlerden olu?an F?rt?na Birlikleri, yo?un sis alt?nda Frans?z ve ?ngiliz ordular?n? yar?p ge?erek 65 kilometre ilerlediler. Paris, uzun menzilli Alman toplar?n?n menzili i?indeydi, fakat Alman tedarik hatlar? fazlas?yla uzat?lm??t?. M?ttefikler, Frans?z komutan Ferdinand Foch’un komutas? alt?nda ve Amerikan birliklerinin g?n?lden verdikleri takviyeyle bir kar?? sald?r? koordine ettiler (“Y?z G?n”, 18 Temmuz-11 Kas?m aras?). Yaz ortalar?nda Ludendorff’un Flanders ve Fransa’daki sald?r?lar? yat??m??t? ve da??lan Alman ordusu sonbahar geldi?inde denizciler aras?nda ??kan isyanlar ve ablukan?n etkilerini hisseden Alman halk?n?n protestolar? sonucunda tamamen ??kt?. Kayzer II. Wilhelm 9 Kas?m’da istifa etti?inde, sosyalistler bir devrim planl?yordu. Ayaklanma, Alman politikac?lar?, Kayzer’in art?k h?k?meti y?netemeyece?ine ikna etmi?ti; Alman halk? yenilgiden, yokluk ve a?l?ktan dolay? onu su?lad? ve sonunda Alman ordu komutanlar? ona olan desteklerini ?ektiler. Kayzer, tarafs?z Hollanda’ya s?rg?ne g?nderildi. Foch, 11 Kas?m 1918’de Kuzey Fransa’daki Compi?gne Orman?’nda bir tren vagonunda yeni Alman sosyalist h?k?metinden bir heyete m?tareke ?artlar?n? dikte etti. M?tareke, sava?? sona erdirdi; ancak 28 Haziran 1919’da Versay Antla?mas?’nda imzalanan bar?? ?artlar?n? m?zakere etmek bir alt? ay daha s?recekti (bkz. sayfa 56). End?striyel ?l?ekte Sava? M?ttefiklerin zaferi ve bunu izleyen kutlamalara ra?men, M?ttefiklerin ve Merkezi G??ler’in kay?plar? ve zararlar?, tahmini olarak 40 milyon askeri ve sivil zayiat ve 15 milyon ?l?mle y?k?c? boyutlardayd?. Etkileri ve ?l?mc?ll???yle benzeri g?r?lmemi? olan bu sava?, Sanayi Devrimi’nin getirdi?i teknolojik de?i?ikliklerin, muazzam ordular?n kitlesel boyutlarda ?l?m sa?an silahlarla donat?lmas?n? m?mk?n k?ld??? ilk sava? olmu?tu. Askerler a??r toplar, makineli t?fekler, siper havanlar?, el bombalar?, patlay?c?lar ve zehirli gazlarla kar?? kar??ya kald?lar. Pek ?o?u, top?u ate?inden, ?arapnel yaralar?ndan ve korkun? ko?ullardan ?t?r? yakaland?klar? hastal?klardan ?ld?. ?lk kez bir sava?ta tanklar ve u?aklar kullan?ld? ve Alman zeplin u?ak gemileri taraf?ndan ?ehirlere ilk defa yap?lan bombal? hava sald?r?lar?, u?aksavar silahlar?n?n geli?tirilmesine yol a?t?. ?lk as pilotlar[2 - As pilot: En az be? d??man u?a?? d???ren sava? pilotlar?na verilen ad. (?.n.)] -seksen d??man u?a??n? vuran Almanya’n?n “K?z?l Baron” adl? u?a?? da dahil- ortaya ??kt? ve 1918 y?l?na gelindi?inde ilk bombard?man u?aklar? d??man hatlar?n?n arkas?ndaki hedeflere sald?rmaya ba?lad?. Yurti?inde, kitle ileti?im ara?lar?yla yay?lan propaganda, uluslar? harekete ge?irdi ve muhalif tarafta bir nefrete yol a?t?. On dokuzuncu y?zy?l ile yirminci y?zy?l?n ba?lar?ndaki iyimserlik, hukuk kurallar?n?n anla?mazl?klar? ??zebilece?i inanc? da dahil olmak ?zere, I. D?nya Sava?? ger?e?i taraf?ndan par?alanm??t?. Yaln?zca ordular? de?il b?t?n halklar? da i?ine dahil eden m?cadelenin daha da umutsuz bir hale gelmesiyle birlikte, ahlak ve mutabakat sa?lanan sava? zaman? s?zle?meleri, hayatta kalmak i?in verilen ac?mas?z bir sava??n sonucu olarak bir tarafa at?lm??t?. 3. B?l?m TOZ DUMAN DA?ILINCA Avrupa, I. D?nya Sava??’nda ?ok derin bir yara alm??t?. Toprak, sanayi g?c?, kaynaklar ve pazarlar i?in rekabet eden ?lkeler, t?m k?tada b?y?k tahribat yaratm??t?. Hayatta kalan ve medeniyetin vah?ete d?n??t???ne tan?k olanlar, Kas?m 1918’deki ate?kesin ve Haziran 1919’daki Versay Bar?? Antla?mas?’n?n uzun s?reli bar?? getirece?ini umuyordu. ?flas eden Avrupa kendini yeniden in?a etmeye ba?larken, sava? zaman? ticaretinden ekonomik a??dan g??l? olarak ??kan ABD ve Japonya, bu g?c? s?rd?rmeye devam ettiler. Ancak, “K?kreyen Yirmili Y?llar” boyunca patlama yapan Amerikan ekonomisi 1929’da ??kerek B?y?k Depresyon’a yol a?acak, uzun y?llar s?ren kitlesel i?sizli?e ve d?nyan?n her yan?nda sosyal huzursuzlu?a neden olacakt?. Demokrasiye ve kapitalizme olan inanc?n? kaybeden baz? ?lkeler, totaliter devlet bi?imlerine d?nd?ler. K?keni ?talya olan fa?istler, liberal demokrasileri modas? ge?mi? olarak g?rd?ler ve sosyalizm ya da kom?nizm gibi yeni fikirlere kar?? ??kt?lar. Askeri diktat?r Benito Mussolini liderli?indeki ?talyan fa?ist tek parti devleti, liberal de?erlerin, demokrasinin ve bireysel haklar?n ?zerinde yeni bir disiplin, ulusal g?rev, hukuk ve asayi?e y?nelik de?erler sistemini uygulamaya koydu. Almanya, bireysel ?zg?rl?kleri reddederek, devletin yarar?na olacak ekonomik verimlilik esas?na dayal? bir t?r devlet sosyalizmi olan Nasyonel Sosyalizm ya da Nazizm’i ?ne ??kard?. Ekonomik karanl???n ortas?nda, I. D?nya Sava??’ndan sonra kurulan Demokratik Weimar Almanya Cumhuriyeti, sava? tazminatlar?, bor?lar ve hiper enflasyon y?k? alt?nda ba?ar?s?zl??a u?rad? ve b?ylece Nazilere bir kap? a?m?? oldu. Liderleri Adolf Hitler, Almanya’y? bir kere daha geni?letmeyi planlamaktayd?. ?talya’da kendine Mussolini gibi do?al bir m?ttefik bulacak ve d?nyay? birinci sava?tan ?ok daha geni? ?apl? bir k?resel ?at??man?n i?ine sokacakt?. Her iki sava? aras?nda ge?en y?llar?n ekonomik ve siyasal karma?as?na ra?men, bilimde b?y?k bir ilerleme kaydedildi. 1927’de ortaya at?lan, evrenin milyarlarca y?l ?nce bir “Big Bang” veya B?y?k Patlama sonucu ortaya ??kt???n? ve maddenin enerjiden yarat?ld???n? iddia eden ?nerme de dahil olmak ?zere bilimde yepyeni d???nceler ortaya at?ld?. Bu teori, arka plandaki kozmik mikrodalgalar gibi fenomenlerin en iyi a??klamas? olmay? s?rd?r?yor. II. D?nya Sava??’ndaki bilimsel ?abalar?n ?o?u silahlar? geli?tirmeye odaklanm?? olsa da, ayn? zamanda t?bbi tedaviler konusunda geli?melere de y?neltilmi?ti. Buruk Eve D?n?? 1918 y?l?n?n “on birinci ay?n?n on birinci g?n?n?n on birinci saatinde” Bat? Cephesi’ndeki silahlar ate? etmeyi durdurdu ve B?y?k Sava? sona erdi. Sava? alan?n?n suskun ortam?nda M?ttefik bir onba?? ?unlar? s?ylemi?ti: “Almanlar siperlerinden ??kt?lar, ba?lar?n? e?erek selam verdiler ve sonra da gittiler. Hepsi bu kadard?. Kutlama yapmak i?in elimizdeki kurabiyeler d???nda hi?bir ?ey yoktu.” Paris, Londra ve New York’ta kutlamalar bundan daha canl?yd?. D?rt y?ll?k kanl? ?at??ma bitmi?ti. Fakat pek ?ok sava? yorgunu ve yetersiz beslenmi? asker, sava? alanlar?na yay?lan, birliklere ve daha geni? n?fusa bula?an ?l?mc?l bir vir?s y?z?nden evlerine hi?bir zaman ula?amayacakt?. 1918-1920 y?llar? aras?ndaki iki y?lda her yan? saran grip salg?n?, d?nya n?fusunun y?zde 5’inin yani I. D?nya Sava??’nda ?ld?r?lenlerin say?s?ndan pek ?ok kat fazlas? olan tahmini 50 ila 100 milyon ki?inin ya?am?na son verdi. Tarafs?z ?lke ?spanya’da salg?n?n sonu?lar?, ba?ka yerlerde siyasalla?m?? olan sava? bildirimlerinin aksine, do?ru say?larla ilan ediliyordu ve bu da salg?n?n “?spanyol Gribi” lakab?yla adland?r?lmas?na yol a?m??t?. Bu salg?n, modern tarihin en y?k?c? salg?n?yd?. 1918’de yay?mlanan bir Amerikan t?p dergisi, t?p biliminin kendini d?rt bu?uk y?l boyunca insanlar? ate? hatt?na koymaya adad???na ve ?imdi t?m g?c?n? “?ncekilerin hepsinden daha b?y?k bir d??man olan bula??c? hastal?kla m?cadele”ye y?neltmesi gerekti?ine dikkat ?ekti. Mikrop teorisi, antiseptikler ve a??lardaki geli?melerle birlikte halk?n seyahat k?s?tlamalar?n? kabul etmesi, vir?s?n durdurulmas?na yard?mc? oldu. Almanya A?a??lan?yor Kas?m 1918’de yap?lan ate?kesle Almanya, ABD Ba?kan? Woodrow Wilson’?n adil bir bar?? i?in temel olacak ?artlar?n? kabul etti: Bu “On D?rt Nokta”, uluslar?n kendi farkl?l?klar?n? sava?la de?il m?zakereler yoluyla ve ABD m?dahalesine ihtiya? duymadan kendi aralar?nda ??z?mledikleri ve ayn? milliyetten vatanda?lar?n kendilerini y?netmek i?in ?zerkli?e sahip olduklar? bir d?nyay? ?ng?r?yordu. Hi?bir imparatorluk yap?lanmas? olmayacak, silahlar ve kuvvetler azalt?lacak, gizli antla?malar yap?lmayacak ve d?nya bar???n? korumak i?in uluslararas? bir Milletler Cemiyeti kurulacakt?. Woodrow Wilson, ?ngiliz Ba?bakan? David Lloyd George ve Frans?z Ba?bakan? Georges Clemenceau taraf?ndan temsil edilen M?ttefikler, bu idealleri g?z ?n?nde bulundurarak, Almanya’ya sunacaklar? resmi bar?? ?artlar? ?zerinde sekiz ay ?al??t?lar. Bu ?artlar Versay Antla?mas? i?inde d?zenlendi ve 28 Haziran 1919’da Paris yak?nlar?ndaki Versay Saray?’n?n Aynal? Salon’unda Alman Weimar Cumhuriyeti (Alman ?mparatorlu?u’nun halefi) taraf?ndan imzaland?. Versay Antla?mas?, di?er antla?malarla birlikte, y?k?lan Merkezi G??ler’in topraklar?n? -Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanl? imparatorluklar?- par?alara b?ld?. Sava?? ba?latma su?u do?rudan Almanya’n?n omuzlar?na y?klendi ve Almanya bu y?zden, sava?tan zarar g?ren ?lkelere maddi tazminat ?demek zorunda b?rak?ld?. Alsas-Loren Fransa’ya geri verildi, di?er Alman topraklar? ?ngiltere, Bel?ika, Danimarka, ?ekoslovakya, Polonya ve Rusya mandas?na girecekti ve Do?u Avrupa devletleri olan Estonya, Litvanya ve Letonya yarat?lacakt?. Alman ordusu 100.000 ki?iye, deniz kuvvetleri alt? gemiye indirildi ve tek bir denizalt? b?rak?lmad?. Ayr?ca Alman hava kuvvetleri diye bir ?ey olmayacakt?. Hayati bir sanayi b?lgesi olan Rhineland’?n (Ren Vadisi) bat?s? (Bat? Almanya), ?zerinde on be? y?l boyunca M?ttefik i?gal ordusunun bulunaca?? askerden ar?nd?r?lm?? bir b?lge haline geldi. Almanya’n?n Avusturya ile tekrar birle?mesi yasakland?. Clemenceau ve Frans?zlar bu antla?man?n sadece Almanya’ya bir ceza olarak yap?ld???n? d???n?yorlard?; ancak Frans?z Mare?al Ferdinand Foch, yeni nesil Almanlar?n u?rad?klar? yenilginin intikam?n? almak isteyeceklerini ?ng?rerek bu ?artlar? ?ok yumu?ak buluyordu. “Bu bir bar?? de?il,” diyordu Foch “yirmi y?l s?recek bir ate?kes.” Woodrow Wilson ve Lloyd George, Almanya’y? kom?nizmin yay?lmas?na kar?? bir kale gibi haz?r olarak yanlar?nda tutmay? bir avantaj g?rerek antla?man?n ?ok sert oldu?unu d???n?yordu (bkz. sayfa 62). Alman halk? bu antla?madan nefret ediyordu. Bir Alman gazetesi Deutsche Zeitung “Hak etti?imizi geri al?ncaya kadar asla durmayaca??z,” yorumunu yapt?. Ekonomik olarak bu antla?ma, Almanya’n?n boynundaki bir zincirdi. Wilson’?n h?rsl? Milletler Cemiyeti ger?ek oldu, ancak ABD egemenli?inin kaybolmas?ndan korkan ve Avrupa meselelerinden uzak durmak isteyen ABD Kongresi, sonu?ta d?nya bar???n? koruma hedefinde yetersiz kalacak olan bu uluslararas? giri?ime kat?lmama y?n?nde oy kulland?. Habsburg Hanedanl??? Y?k?l?yor Kutsal Roma ?mparatorlu?u’nun on be?inci y?zy?ldan on sekizinci y?zy?la kadar h?k?mdar? olan Habsburglar, 1804’ten beri Avusturya ?mparatorlu?u’nu y?netmi?ti. Kraliyet ailesi, 1867’de Avrupa’n?n y?kselen g??lerini dengelemek ve Macar milliyet?ili?ine kar??l?k vermek i?in Avusturya-Macaristan ?mparatorlu?u’nu y?netmek ?zere Macaristan’la ikili bir monar?i olu?turdu. Bu ?ok etnikli b?y?k imparatorluk say?s?z i? ?at??ma ya?am??t? ve ?imdi I. D?nya Sava?? s?ras?nda Almanya’ya g?venmesinin bedelini ?deyecekti. Sava??n sonunda mahvolan imparatorluk birka? ba??ms?z ulusdevlete b?l?nd?. ?ekler y?llarca Avusturyal? y?neticilerine kar?? ve Macaristan’?n y?netimi alt?ndaki Slovaklar da Macarlara kar?? sava?m??lard?. Dolay?s?yla, sava? s?ras?nda Rus cephesinde ?ok say?daki ?ek ve Slovak?n d?neklik etmesi s?rpriz olmam?? ve 1918 y?l?nda yeni bir ?ekoslovakya devleti ba??ms?zl???n? ilan etmi?ti. Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «Литрес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=69403261&lfrom=688855901) на Литрес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом. notes 1 Fists of Righteous Harmony: Adil D?zen Yumruklar?. (?.n.) 2 As pilot: En az be? d??man u?a?? d???ren sava? pilotlar?na verilen ad. (?.n.)