?анатты с?з – ?азына. 1-кітап

?анатты с?з – ?азына. 1-кiтап Ке?ес Оразбек?лы «?анатты с?з – ?азынаны?» б?л 1-шi кiтабында халы? арасына ке? тара?ан ма?ал-м?тел, ?анатты с?здердi? шы?ып-?алыптасу тегiн ?арастырамыз. ?анатты с?здердi? к?бi халы? ?мiр-тiршiлiгiмен бiте ?айнасып, ерте заманнан келе жат?анды?тан, с?з тiркестерi ескiрiп, ??ынып-т?сiнуге ?иынды? тудыр?ан. Сонды?тан, ?р ??гiменi? басында немесе со?ында т?сiндiрмелерiн де ?оса берiп отырмыз. ?анатты с?з – ?азына 1-кiтап Ке?ес Оразбек?лы © Ке?ес Оразбек?лы, 2020 ISBN 978-5-4498-7631-7 (т. 1) ISBN 978-5-4498-7632-4 Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero «?анатты с?здер ?айдан шы?ты?» сериясы ?АНАТТЫ С?З – ?АЗЫНА 1-кiтап А?ыз, ??гiме, ертегiлердi жинап, ??растыр?ан, ?анатты с?здердi? м?н-ма?ынасын т?сiндiрген Ке?ес ОРАЗБЕК?ЛЫ Д?ЙСЕН. «?анатты с?з – ?азына» – б?л кiтапта халы? арасына ке? тара?ан ма?ал-м?тел, ?анатты с?здер мен т?лiмдi с?з тiркестерiнi? ?алай, ?айдан шы??анын ел аузында?ы а?ыз-??гiмелер мен ертегiлер, шешендiк этюдтар ар?ылы к?рнекi мысал ретiнде кестелеп беруге тырысты?. ?анатты с?здердi? к?бi халы? ?мiр-тiршiлiгiмен бiте ?айнасып ерте заманнан келе жат?анды?тан, м?н-ма?ыналары мен жекелеген с?здерi ескiрiп, к?мескiленiп, ??ынып-т?сiнуге ?иынды? тудыратындай д?режеге жеткен. Сол себептен, ?р ??гiменi? басында немесе со?ында оларды? т?сiндiрмелерiн де ?оса берiп отырмыз. Ту?ан тiлiмiздi? к?ркем кестелерi мен тере? сыр-сипаттарын ??ынып-т?сiнуге ?мтыл?ан балалар?а, жастар?а, к?пшiлiк ?ауым?а б?л кiтапты? берер ?азына-байлы?ы аз болмас деп ойлаймыз. АЛ?ЫС?З Халы? ауыз ?дебиетi ?лгiлерiнi? бiрi – ма?ал-м?телдер мен фразеологиялы? тiркестер – ежелден берi хал?ымызбен бiрге жасасып келе жат?ан жау?ар ?азыналарды? бiрi болып табылады. Маржан с?здер деп атайтыны содан да болса керек. Ауыз ?дебиетiнi? б?л ?лгiлерi ?зге ?деби жанрлар?а ?ара?анда б?гiнгi к?нге дейiн хал?ымызды? тiл ?атынас ??ралы негiзiнде ке? ?олданыста. Ел-ж?ртымыз оларды тiлiмiздi? ??нарлы да ма?ыналы, икемдi де о?тайлы, тап?ыр да т?йiндi с?з б?лшектерi ретiндегi ма?ызын жо?ары ба?алап, с?з ?олданыстарына ?осып, тiл байлы?ын арттыру ?шiн жа?аларын iздестiрiп, ?ызы?ушылы? танытып келедi. Содан да болар, ?р ?илы ??растырушыларды? iзденiсiмен ма?ал-м?телдердi? неше т?рлi жина?тары жиi щы?арылып, кiтап д?кендерiмiздi? негiзгi ?орын байытып келедi. Дегенiмен, ?лгiнде айт?анымыздай, ол жина?тарда?ы ма?ал-м?телдер мен т?ра?ты с?з тiркестерiнi? негiзi хал?ымызбен бiрге к?не замандардан берi жасасып келе жат?анды?тан, ??рамында?ы с?здерi ескiрiп, к?нерiп, с?з ?олданысымыздан шы?ып, б?гiнгi ж?ртты?, ?сiресе жастарды? тiсi батпайтындай, м?н-мазм?нын т?сiнiп, ??у?а ?иынды? ту?ызатындай д?режеге жеткен. Мiне, осы ол?ылы?ты? орнын жабу?а бiздi? ??растырып, дйындауымызбен шы?ып отыр?ан «?анатты с?з – ?азына» атты кiтабы к?мегiн тигiзедi деп ойлаймыз. «?анатты с?з – ?азына» екi кiтаптан т?рады. Оны? бiрiншi кiтабы ел аузында?ы ша?ын-ша?ын т?рт ж?зден аса этнографиялы? ??гiмелер мен а?ыздардан, шешендiк этюдтер мен т?мсiлдерден, ертегiлерден жина?талып ??растырыл?ан. Осы ??гiме-т?мсiлдерде баяндал?ан ?ызы?ты да та?ылымды о?и?алар ар?ылы ел аузында ке? тара?ан ма?ал-м?телдер мен ?анатты с?здердi? м?н-мазм?ны мен оларды? шы?у тегiн ашып к?рсетуге тырысты?. Ал, екiншi кiтапта ма?ал-м?телдер мен ?анатты с?здердi? шы?у тегiн танымал жазушылар мен этнографтарды?, тарихшылар мен филологтарды?, журналистер мен та?ы бас?а маманды? иелерiнi? хал?ымыз салт-д?ст?рлерi мен этнографиясына, тарихы мен ?мiр-тiршiлiгiне, ру шежiрелерi мен таби?и ??былыстар?а ?атысты ой-т?йiндеулерiнен, ?ыз?ылы?ты мысал-деректерiнен мы?нан аса ?зiндiлердi рет-ретiмен жина?тап берiп отырмыз. И?, б?л ?ыз?ылы?ты ой-т?йiндеулердi ?з авторларыны? атынан осылай жина?тап бермесек, ол ?азыналар ел к?зiнен тасада, к?нерген газет-журналдар мен кiтаптарды? ?ойнауында, уа?ыт, заман ?атпарларында керексiз, ескерусiз болып ?ала берер едi. «Ел iшi – кенiш» дегендей, бiз оларды ?р авторды? с?з саптаулары мен дерек келтiрудегi стилдерiн б?збай жинастырып ?сынып, б?л ?азына-байлы?тарды халы?ты? ?зiне ?айыра ?айтарып отырмыз. О?ан к?зi тiрi авторлар т?сiнiстiкпен, «?шкенi жан?ан» риза к??iлмен ?арар деп ойлаймыз. Осы екi кiтапта?ы ?азына-байлы?тарды жай ?ана жина?тап бере салмай, ?р материалды? ?стi?гi немесе асты??ы жа?ына курсивпен ?з тарабымыздан ой-т?йiндеулерiмiз бен материалдарды толы??анды аша т?сетiн ?осымша деректердi де келтiрiп отырды?. Сондай-а? ?рбiр ма?ал-м?тел мен ?анатты с?здердi?, с?з тiркестерiнi? м?н-ма?ыналары мен т?сiндiрмелерiн, ескi, к?нерген с?здердi? т?сiнiктерiн, кейбiр ?анатты с?здердi? ел iшiнде айтылатын ?згеше варианттары мен синонимдерiн де толы?тырып беруге тырысты?. Ретi келгенде айта кетейiк, екi кiтапта?ы а?ыз-??гiмелер мен материалдарды? к?пшiлiгi ел аузынан, ел iшiнен алын?анды?тан, к?неден, ескiден келе жат?анды?тан, оларды? ?р т?рлi н?с?ада?ы варианттылы?ы да жиi кездеседi. М?селен, бiрiншi кiтапта?ы «Абылай аспас сары бел» – ел аузында?ы а?ыз бойынша берiлсе, екiншi кiтапта?ы «Абылай аспас асу» жазбаша т?рде, я?ни Х. Досм?хамбетовты? дерегi бойынша ?сынылып отыр. Сондай-а?, о?ырман ?ос кiтапта?ы «Абысын тату болса, ас к?п, а?айын тату болса, ат к?п», «Арыстанбаб?а т?не, ?ожа Ахметтен тiле», «К?п ?ор?ытады, тере? батырады», «?ял?ан тек т?рмас», «?зынсары» ж?не та?ы бас?а да ?анатты с?здердi? к?п варианттылы?ын а??ар?ан болар. Оларды да бiз ?анатты с?здерi? м?н-мазм?нын жан-жа?ты аша т?сетiн бол?ан со? бiрнеше н?с?ада ?сынып отырмыз. Сондай-а?, екiншi кiтапта бiр ?анатты с?зге орай айтыл?ан бiрнеше авторды? ой-т?жырымдарын да ?атарластыра жариялады?. Олар сол берiлген ?анатты с?здердi? м?н-мазм?ны мен шы?у тегiн, т?ркiнiн бiрде жан-жа?ты толы?тырып, аша т?ссе, ендi бiрде т?сiнiктерi бiр-бiрiне кере?ар келiп ?алады. М?селен, «Елдi ала тайдай б?лдiрдi?», «?лы? – ?рiмге, ?ызы? – ?ырым?а», «Арамзаны? ??йры?ы бiр-а? т?там», «Болат кездiк ?ап т?бiнде жатпайды» ж?не та?ы бас?алары. Оларды? ?айсысыны? пiкiрi д?рыс, ?айсысы б?рыс екенiн ай?ындап, саралап жатпады?, к??iлi да??ыл о?ырманны? ?з ой-таразысына салды?. «?анатты с?з – ?азынаны?» бiрiншi кiтабы 2010 жылы «Б?рекелдi» баспасынан, екiншi кiтабы «Сенiм» Жамбыл баспа орталы?ынан 2013 жылы аз тиражбен жары? к?рген болатын. Кiтаптарды? жалпы о?ырман?а ?на?аны сондай, д?кендерде к?п жатпай, тез таралып, байланыс телефонымыз ар?ылы жа?сы пiкiр, лебiздерiн айтып, iздеушiлер к?п екенiн жеткiзiп жатты. Мiне, о?ырмандарды? сол а?сарлы тiлектерiн ескергендiктен, «?анатты с?з – ?азынаны?» екi кiтабын ?айта аударыстырып, б?рын?ы кемшiн т?старын т?зетiп, ?осымша материалдармен толы?тырып, ?здерi?iзге жа?алап ?сынып отырмыз. Ілгерi уа?ытта, бiздi? бала кезiмiзде ел iшiнде к?кiрегi да??ыл, ?азына, шежiреге толы ?ариялар к?п болушы едi. Олар к?пшiлiктi?, кейiнгi жастарды? алдында салт-д?ст?р, батырлы?, тарихи, шежiре ??гiмелердi, а?ыз, ертегiлер мен т?мсiлдердi майын тамыза айтып, ел-ж?ртты? ??ла? ??рышын ?андырып, жастар?а ?неге, т?лiм беретiн. Та?ылымдарымен д?рыс жол?а салып отыратын. Б?гiнде ондай да??ыл ?ариялар сиреген, тiптi, ел iшiнде ?алма?ан да болар. Бiздi? б?л кiтаптарымыз сол ол?ылы?ты? орнын толтыра алмаса да, сондай ??гiмелерге суса?ан ел-ж?ртты? ?ажетiне жарап ?алар деп ойлаймыз. С?йтiп, б?л кiтаптар о?ырмандарымен ?уанып табысатын, д?ркiн-д?ркiн ?олына алып, онда?ы ой-т?йiндеулердi ?мiрлiк ба?дарына айналдырып, ?р ша?ыра?ты? ?ымбат рухани ?азынасыны? ?атарына ?осар деп сенемiз. Кiтаптар жайлы пiкiр-ескертпелерi?iз, алып-?осарлары?ыз, ба?а-лебiздерi?iз болса, мына электронды поштамыз?а жазып, хабарласуы?ыз?а болады: [email protected] (mailto:[email protected]). Жина? балалар мен ш?кiрт жастар?а, ?стаздар мен к?пшiлiк о?ырман?а арнал?ан. Автордан. А АБЫЛАЙ АСПАС САРЫ БЕЛ Ел iшiнде «Абылай аспас сары бел» деген ?анатты с?з бар. Оны? м?нiсi былай: «Аралбайдан ту?ан Б?йтелi батыр т?ре т??ымынан адам ?лтiрiп, ??нды болады. Абылай хан билерiн жинап алып, ??ныкерге ?лiм жазасын б?йыр?анын хабарлайды. Ханны? сегiз биiнi? бiрi – немере а?асы Байдалы?а Б?йтелi жаута?дап ?арай берсе керек. Сонда Байдалы би: „Несiне ?арайсы?, ла? ??рлы жо?сы? ба, бауыздайын деп жат?анда ол да ба?ырады ?ой“, – дейдi. Байдалыны? с?зiнi? астарын т?сiнген Абылай ?лiм жазасын кешiрiптi. „Жетi жар?ыда?ы“ ??н т?леудi? нар?ы атам заманнан белгiлi. Ал, ?ара б??ара т?ре т??ымын ?лтiрсе, б?дан былай екi кiсiнi? ??нын тартады. Сонды?тан Б?йтелiге осы жаза ?олданылсын», – дейдi. Байдалыдан бас?а билер бас ш?л?ып ма??лдайды. Байдалы: «Та?сыр хан ием, есiк алдында сiздi? торы т?бел т?лпары?ыз байлаулы т?р. Соны? т?белiндегi т?гi к?п пе, жо?, т?ла денесiндегi т?к к?п пе?» – дептi. Абылай: «?рине, т?ла денесiндегi т?к к?п», – дейдi. Байдалы би с?зiн жал?ап: «Олай болса т?ре т??ымы ат т?белiндей аз. Мен жа?а тетелес iнiм Ж?неке?е (Бекше мен Аралбай бiр ?кеден, Байдалы Бекшеден, Б?йтелi Аралбайдан ту?ан. Байдалы тетелес немере iнiсiн Ж?неке? деп еркелетiп ата?ан. Содан Б?йтелi аты ?мытылып, Аралбайдан тарайтын бiр тайпа ел Ж?неке? руы атанып кеткен): „Бауыздайын деп жат?анда ла? та ба?ырады ?ой, ба?ыр“, – дедiм. Ол ба?ырып аруа? ша?ырса, ?ран?а шаппайтын ел болмайды. Сiзге ?амтуы?ызда?ы ?алы? б??ара ?арсы шы?ады. Ар?ысы Ар?ын, берiсi Мейрамны? бес баласы д?рлiксе, хан болып т?ра алмайсыз. Сонды?тан адамнан адамны? арты?шылы?ы жо?, т?ре т??ымына екi ??н т?лей алмаймыз. Бiр кiсiнi? ??нын т?леуге, ол ??н даулап отыр?ан адамы?ыз на?ыз т?ре болса, талша мойнымыз ?ылша. Ал, бiра? Б?йтелiнi? жалалы бол?ан адамы к??нен ту?ан, т?бi шикi. Сонды?тан жарты ??н т?леймiз», – деген екен. Сонда Абылай «Сегiз биiм, сегiз биiмнi? iшiндегi семiз биiм» деп Байдалыны? кесiмiне то?тапты. Сол даудан кейiн Байдалы «Абылай аспас сары бел» атанып кеткен екен. «Абылай аспас сары бел» – б?л хан Абылайды? ?кiм, ?кiмi ж?рмейтiн жерi болады дегендi, былайша айт?анда, ?лы?, ?кiм, т?релердi? де айт?аны, ?кiмi ж?рмейтiн шек бар. Сол шекте т?рсы? дегендi а??артады. АБЫСЫН ТАТУ БОЛСА, АС К?П, А?АЙЫН ТАТУ БОЛСА, АТ К?П А?айынды екi жiгiттi? отбасы ?зара тату-т?ттi ?мiр с?рiптi. Бiрде «Осы тату-т?ттi т?рмысты? ?йыт?ысы бiз – ер-азаматтармыз», – деп ма?таныпты а?айындыларды? кiшiсi ?йелiне. – Ал бiздi – абысындарды? е?бегiн неге ескермейсi?? – дейдi ж?байы. – Бiз бас болса?, сендер мойын емессi?дер ме. Ендеше бас ?алай ?араса, мойын да солай б?рылмай ма… ?йелi б??ан сал?ыласпай, ?з шаруасымен ж?ре бередi. Бiр к?нi олар жiгiттi? а?асын отбасымен ?она??а ша?ырады. ?ой сойып, ет асып, м?ше-м?шесiмен дастар?ан?а ?ояды. А?айындыларды? ?лкенi ?ойды? алды??ы сира?тарын ?з балаларына берiп, арт?ы сира?тарын iнiсiнi? балаларына ?сыныпты. Сонда кiшiсiнi? ?йелi к?йеунi? ??ла?ына: «Сира?тарды ?алай бергенiн к?рдi? бе? Алды??ы ая?тарын – ?з балаларына, арт?ы сира?тарын сенi? балалары?а бердi. Я?ни, ол ?з балалары алда, озы? болсын, ал сенi? балалары? артта, со?ында ж?рсiн дегенi ?ой», – деп сыбырлайды. А?асы iнiсiнi? балаларына ж?лын берген едi, «К?рдi? бе, сенi? балалары? ж?лындай ?зiлсiн деген ойын», – деп ?ояды. А?асы iнiсiнi? балаларына ми ?стат?ан едi, «?не, ол балалары?ны? а?ыл-ойы мидай былжыра?, су ми болсын деп берiп жат?анын т?сiндi? бе?» – дейдi. ?йелiнi? осы с?здерiнен кейiн кiшiсi а?асымен ?рсысып, с?зге келiп ?алады. Сонда кiшiсiнi? ?йелi оларды ?айта татуластырып, к?йеуiнi? ?ткендегi ??гiмесiн есiне салады да, «Екi ?йдi? береке-ынтыма?ы бiз – абысындар?а да байланысты, „Абысын тату болса, ас к?п, а?айын тату болса, ат к?п“ деген», – деп ынтыма?-бiрлiкке ша?ырады. Я?ни, б?л ма?ал а?айын мен а?айын, абысын мен абысын тату, ынтыма?ты болса, ?йлерiне береке байлы?, молшылы? та келедi деген ойды бередi. АДАЙ МЕН ТАЗ ЕМШЕКТЕС Бай?лыны? (?ыдырды?) Жанби, ?лжан есiмдi екi ?йелi болса керек. Жанбиiнен ту?ан ?анбибi есiмдi ?ызы болыпты. Бiр к?нi бойжеткен ?анбибi жа?ын ??рбыларымен сейiл ??рып сырт?а шы?ады. Таби?атты? толыса ??лпыр?ан кезi болса керек. Сейiл-серуен ??р?ан ?ыз-келiншек г?л-??ра?ы жай?ал?ан б?ла? басына келiп дамыл алады. Сол жерде ?анбибiнi? к?зi iлiнiп кеткен екен, ?лденеден т?ла бойы шымырлай бал?ып оянып кетедi. К?зiн ашып бай?аса, к?ктен саулап ??йыл?ан н?р iшi-бауырын елжiретiп, т?ла бойын бал?ытып жатыр екен дейдi. Осы н?рдан ?анбибiнi? бойына перзент бiтiп, айы-к?нi тол?ан со? босанады. Жай босанбайды, бойына ?кесiз бала бiткен со?, жасырын босанады да, баланы ??нда?тап, ?ыр астына апарып тастайды. Ерте?iне серуендеп т?зге шы??ан Бай жылап жат?ан ??нда?таулы бала?а тап болады. Баланы ?йге алып келiп, ?спенбет деген к?рiпкелдi ша?ыртады. ?спенбет баланы к?рiп, «Аты?ды шы?арар арысы? осы болар» деп батасын бередi. Б??ан ?уан?ан Бай ?лан-асыр той жасап, баланы? атын Адай ?ояды. Б?л кезде Байды? ?йелi ?лжанны? Таз деген баласы емшекте екен. ?лжан Адайды да бауырына алып, Таз екеуiн бiрге емiзiп ?сiредi. ?лгi, «Адай мен Таз емшектес» дейтiн с?здi? м?нiсi осы. Адай, таз – он екi ата бай?лыны? iшiндегi рулар. Шежiре дерегi бойынша, Кiшi ж?з ??рамында?ы бай?лы он екi ата, ?ызды? баласы – Адаймен он ?ш ата дейтiн с?з бар. М?ны? м?нiсi, Бай?лыны? ?анбибi деген ?ызынан ту?ан Адай шешеден н?ресте кезiнде жетiм ?алады да, Тазды? шешесi бауырына салып, Таз бен Адайды тел емгiзiп ?сiредi. Бай?лыны? бас?а б?та?тарына ?ара?анда, Таз бен Адайды? бiр-бiрiне етете болатыны содан. Таз руынан шы??ан ?аш?ынбай а?ынны? жеме-жемге келгенде «Емшектес адай ?айдасы??!» – деп ?олдау к?туiнi? де бiр сыры осында. (А. Сейдiмбек). Осы орайда «А??у мен ?аз егiз, адай мен таз егiз» деген ма?ыналас ма?алды да айта кеткен ж?н. АДАЛ ДОСТЫ? ?МІРЛІК Н?С?А БОЛАДЫ, АМАЛ ДОСТЫ?ТЫ? ?МІРІ ?ЫС?А БОЛАДЫ Ертеректе ел iшiнде ?йтiмбет деген с?зге шешен кiсi болыпты. Бiр отырыста ?йтiмбет шешенге замандастары: – Досты? нешеу? —деп с?ра? ?ояды. Сонда ?йтiмбет т?рып: – Досты?ты? екi т?рi болады. Бiрi адал – досты?, екiншiсi – амал досты?. – Д?рыc-а?. Ендi оларды ?алай ажырата аламыз? —дегендерге: – Адал досты? ?мiрлiк н?с?а болады, амал досты?ты? ?мiрi ?ыс?а болады, – деп жауап берген екен ?йтiмбет шешен. Адал досты? – ?мiрде шынайы берiлген, адамгершiлiктен т?ратын на?ыз досты?. Ол ?мiр бойы жал?асады. Ал амал досты?—бiр есепке ??рыл?ан досты?. Ерте? есебi т?гелденсе, сенi тастап, танымай да кетуi м?мкiн деген ма?ынаны бiлдiредi. АДАМ ТІЛІ ТАС ЖАРАДЫ,ТАС ЖАРМАСА БАС ЖАРАР «А?табан ш?бырынды, ал?ак?л с?лама» деген ж?тшылы? болып, ел ш?быр?анда, малды? iшiндегi семiзiн бас салып сойып, жей берген екен. Сонда бiр к?к ала бие он бес ауылды асырау?а жарапты, бiр мерген он бес ауылды асырау?а жарапты. Биеден бiр сау?анда, бiр ?лкен к?нек с?т шы?ады екен. Иесi «к?з тиедi, тiл тиедi» деп, сайдан-сай?а жасырып, байлап ж?рiп сауады екен. Даладан с?тiн саба?а толтырып артып алып келiп, ?йге ашытып, рулы елге ?ымызын жеткiзедi екен. Бiр к?нi бiр сайда елден-ж?рттан жасырып сауайын деп биенi? б?тына к?негiн салып отырса, к?з ?шында т?рт кiсi к?рiнiптi. Келiп ?алады-ау деп асы?ып сауа бередi, бие иiи бередi. ?ашан т?рт кiсi келiп жеткенше сауып бола алмапты. Т?рт кiсi келген со?, амалсыз биенi? б?тынан т?регелiп, бiр ?ара тасты алып, «тiл болса?, тас?а ти» деп, с?ттi? iшiне тастай берiп, к?нектi? бетiн жаба ?ойды. Т?рт кiсi с?лемдесiп, аманды? айтысып бол?ан со? айтты: – Мана к?з ?шында бiз к?ргеннен биенi? б?тында отырып едi?, сонан берi бие?дi сауып отырды? ба, жо? жай отырды? ба? Бiз соны? жайын бiлейiн деп жаны?а келiп едiк, – дептi. – Биемнi? жуырда иiмейт??ын жаман мiнезi бар едi, сол мiнезi ?стап, к?нi бойы иiмей, жа?а ?ана сiздердi? алды?ызда зор?а иiдi, – дейдi. – Б?се, солай ?ой, онан бас?а манадан берi сауып отыр?ан болса?, бiр к?л болып а?арлы? болды, – дейдi жолаушылар. Кiсiлер былай кетiсiмен, с?ттi сабасына ??йса, к?нектi? т?бiндегi ?ара тас т?рт б?лiнген екен. «Адам тiлi тас жарады, тас жармаса, бас жарар», – деген сонан ?ал?ан екен. Егер ол тасты салма?анда, биеге к?дiк* болады екен. А?АЙЫН АРАСЫН ЛАСТАМА СЫРТТАН ?СЕК АЙТЫП ДАТТАМА С?леймен деген а?айын болысты?тан д?месi болып М?тжан бидi? сыртынан к??кiлдеп с?з ж?ргiзсе керек. Осындай алып-?ашты с?здi сырттай естiген М?теке? бiр к?нi С?лейменнi? ?йiне келiп, «Осы м?рдi бiр ы??айлы болса тапсырам деп ойлап ?оямын. Бiр ойым осы С?лейменнен арты? кiм бар деп те ?ояды», – деп М?теке? с?з бастайды. Сонда С?леймен: «Ойбай, М?теке, айта к?рме?iз, мен тек отбасынiкiмiн ?ой. Орта?а т?ссем б?рiсiп-тырысып ?аламын ?ой», – деп а?талыпты. Сонда С?леке?е ?арап: «А?айын арасын ластама, Сырттан ?сек айтып даттама», – деп же?iлауызды?ын бетiне бас?ан екен. А?айын арасына от салып, бiр-бiрiне айдап салып, ша?ылыстырма, ?рыстырма. Оларды? сыртынан ?сек – сыпсы? с?з айтып, бiр-бiрiне жамандама. Одан са?ан пайда т?спейдi, осы ерсi iстерi? ертелi-кеш ж?рт ??ла?ына жетiп, жаманатты боласы? деген астарлы ой жатыр. А?АРЫП АЛДЫМА Т?СПЕ ?АРАЙЫП СО?ЫМНАН ?АЛМА Б?йдiбек бидi? б?йбiшесi – Сары?ыз, екiншi ?йелi – Зерiп, кiшi ?йелi – Н?рила (Домала? апа, Домала? ене) деген кiсiлер бол?ан. Сары?ыз б?йбiшелiк жолын ар?а т?та ма, жо? ?лде таби?атты? бойына дарыт?ан ?асиетi ме, ?йтеуiр, т??iрегiне ?атал, адуын мiнезiмен танылады. ?сiресе а?ыл-парасаты кемел Н?риланы Б?йдiбек биден ?ыз?анып, ?исынсыз жерде мiнез к?рсетедi екен. Бiрде Н?рила тезек терiп ?йiне ?айтып келе жатса, алдынан Сары (Сары?ыз) б?йбiше шы?ып, ?амшы ж?мсай бастапты. Сары б?йбiшенi? Н?риланы жазы?сыз з?бiрлеп жат?анын к?рген келiнi Сыланды (Иiстi) ж?гiрiп шы?ып араша т?седi. Адуын б?йбiшенi? сермеген ?амшысына ар?асын тосып, Н?риланы ?ор?аштайды. Осы о?и?адан кейiн Сыланды?а риза бол?ан Н?рила: «А?арып алдыма К?дiк* – ?ауiп, за?ым. т?спе, ?арайып со?ымнан ?алма», – деп батасын бередi. Дуалы ауыз, ?асиеттi Н?риланы? батасы ?абыл болып, Сыландыны? ?рпа?ы ?сiп-?недi. Бiра?, к?птiгi ж?нiнен Н?риланы? ?рпа?ынан ас?ан емес. Б?лай болуы Н?риланы? «А?арып алдыма т?спе, ?арайып со?ымнан ?алма», – деген батасына байланысты едi дейдi. Б?йдiбектi? то?алы Н?риладан – Тiлеубердi (Жары?ша?), Жары?ша?тан – Албан, Суан, Дулат тарайды. Б?ларды ?ара?йсiн деп те атайды. Жалмамбеттi? екiншi ?йелi Сыландыдан – Ысты, одан – Ойы?, Тiлiк, Сызы? ту?ан. Жалмамбеттi? кiндiгiнен тара?ан шапырашты, ысты, оша?ты аталарын жина?тап «А??йсiн» деп те атайды. А?АШ ЕКСЕ?, К?Н?? ЖЕ?ІЛДЕЙДІ Ертеде бiр ?анды?ол ?ара?шы т?убе еткiсi келедi. Ол Шай?ы Б?р?ы ?улиеге келiп: – Мен ?ыры? жыл бойы ?ан т?ктiм. З?лымды?тан бас?а iс жасамадым. Ендi т?убеме келдiм. Не амал жасасам, Алла к?н?мдi кешедi? – деп с?райды. Шай?ы Б?р?ы: – Жол жиегiне жемiс а?ашын ек. ?ткен-кеткен жолаушылар саясына паналасын. Жемiсiн жесiн, ш?лiн ?андырсын, – дейдi. ?ара?шы жолды? жа?асына к?п а?аш егiп, баптап ?сiредi. Арада бiрнеше жыл ?ткенде а?ашы жай?алып, бау?а айналыпты Жолаушы дем алып, керуен ат шалдыратын саялы ба??а айналады. Бiр к?нi Шай?ы Б?р?ы жолаушылап келе жатып, ?ара?шыны? бауына кезiгедi. – Б?л кiмнi? ба?ы? – деп с?райды. – Бауды? иесi жо?. Жергiлiктi ж?рт «?ара?шыны? ба?ы» деп атайды. ?ара?шыны? ?зi он жыл б?рын д?ниеден озыпты дейдi. Шай?ы ?улие ба?ты? жемiсiн жеп, сол жерде т?нейдi. Т?сiнде бая?ы ?ара?шыны к?редi. Ол ж?ма?ты? ба?ында отыр екен. Т?бесiнен н?р ??йылып т?рады. Шай?ы: – Ей, Алла, б?л не хикаят? ?ара?шыны? т?бесiнен н?р не ?шiн себезгiлеп т?р? – деп с?райды. – М?ны? еккен а?ашыны? саясына сан адам келiп дем алды. Жемiсiн жейдi. Соны? сауабы ?зiне а?иретте ?шпес азы??а айналды, – дейдi. Шай?ы Б?р?ы ?й?ыдан к??iлдi ояныпты. Содан бастап ел арасында «а?аш ексе?, к?н?? же?iлдейдi» деген ?анатты с?з ?алыпты. «Бiр тал кессе?, о? тал ек», «Мазар басына а?аш ексе, сауабы тiрiге де, ?лiге де тиедi» деген ?анатты с?здерде де жо?арыда?ыдай та?ылымды ойлар жатыр. АЖАЛ АЙТЫП КЕЛМЕЙДІ ?ор?ыт ата ?лiмге ?арсы т?рып, м??гiлiк ?мiрдi ж?не адам баласы ?ай?ы-м??сыз, ба?ытты ?мiр с?ретiн Жер?йы? мекендi ?за? iздейдi. Бiра? ?айда барса да, к?р ?азып жат?ан адамдар?а жолы?ады. «Б?л – кiмнi? к?рi?» деген с?ра?ына ?немi «?ор?ытты? к?рi» деген жауап алады. Содан ойлана келе, «М??гiлiк ?мiр – тек ?ана ?нерде» деп т?сiнген дана ?обыз аспабын ойлап тауып, астында?ы Желмаясын сойып, терiсiнен со?ан шана? жасайды. С?йтiп, Сырдария?а кiлем жайып, ?стiне отырады да, ?обызын к?ндiз-т?нi тарта бередi. Сол уа?ытта б?кiл жер-жа?ан, ж?гiрген а?, ?ш?ан ??с, б?рi-б?рi дарияны? жа?асына анталап келiп, к?й ты?дап т?рады екен. ?ор?ытты? ?обызы к?й т?гiп т?р?ан кезде о?ан ажал да батып келе алмапты. Бiрде шарша?аннан к?зi iлiнiп кеткен кезiнде судан кiшкентай жылан шы?ып, дана ?артты ша?ып алады. С?йтiп, ?ор?ыт жант?сiлiм етедi. Ел аузында?ы «Ажал айтып келмейдi» деген на?ыл осыдан ?алса керек… Б?л жерде на?ыл ажал, ?лiм алдын ала айтып, хабарлап келмейдi, кенеттен, к?тпеген жерден келедi деген м?нде ??ынылады. АЗДЫ? АТАСЫ БІР «?рпа? саба?тасты?ы ?зарып, т?пкi атадан ?рбiген ?рiм-б?та?ты? арасы бiрнеше буын?а ?ласады. Алайда, ?рпа? ?аншалы?ты ?сiп-?нсе де ?зiнi? этнотегiн, ?сiресе, т?ркi атасын ?мытпайды. С?йтiп, бiрнеше ауыл ??райтын жетi ата?а дейiнгi ?улеттер жиынты?ы аталастар ретiнде ай?а?талады. Аралары жетi ата?а тол?ан аталастар ?зара ?ыз алысып, ?ыз берiскенiмен, ?мiрдi? бiр ?уаныш, бiр ?кiнiш с?ттерiнде бiр-бiрiне ?арайлас болып отырады. Ал, ?мiр-салтта болып т?ратын ж?т, iндет, жаугершiлiк сия?ты н?убеттер салдарынан селдiреген аталастар, ?детте т?пкi ата-тегiн тiрек ете отырып, ?зара ?айтадан кiрiге т?сетiн бол?ан. «Азды? атасы бiр» деген м?тел с?здi? м?нiсi осында. Адамдар ?зара к?ш бiрiктiрiп, ?ор?аныс, шабуыл?а дайындал?анда немесе бiр iске жабыла ж?мыл?анда, «Азды? атасы бiр» деп, осы м?телге ж?гiнген. АЙДАБОЛ, ?АРЖАС – ЕМШЕКТЕС К?шкiншiлiк-?ркiншiлiк кезiнде Мейрамсопыдан ту?ан ?уанды? пен С?йiндiк бiр бала тауып алады. Бала?а екеуi таласып, бiр п?туа?а келе алмайды. С?йтiп, шешесi Н?рпия?а ж?гiнедi. Н?рпия ана асы? ?аржыла?дар (иiрi?дер) дептi. ?уанды? жасыны? ?лкендiгiне, мiнезiнi? адуынды?ына ба?ып, «алшы т?ссе де, т?уке т?ссе де, б?к т?ссе де, шiк т?ссе де менiкi» деп отырып алыпты. С?йiндiк шешесiне ша?ынып: «Апа-ау, осындай да ?иянат бола ма екен?» – десе, Н?рпия шешесi: «Балам, б?йыр?аны болар, асы?ты? омпа деген бесiншi жа?ы да бар емес пе?» – дептi. Содан, асы?ты ?аржып жiбергенде омпа т?сiп, бала С?йiндiкке б?йырып, сол баланы? ?аржас атануы осыдан едi дейдi. Б?л кезде С?йiндiктi? ?йелi жас босанып отырса керек, Айдабол деген баласы бар екен. Жас ана Айдабол мен ?аржасты ?атар емiзiп ?сiрiптi. ?лгi, «Айдабол, ?аржас – емшектес» деген с?з содан ?ал?ан дейдi. Шежiре деректерiнде Ар?ыннан – Дайыр?ожа, одан – ?ара?ожа туыпты дейдi. ?ара?ожаны? б?йбiшесiнен – Мейрамсопы туады. Мейрамсопыны? б?йбiшесi Н?рпиядан (кейде Н?р?ия, ?рг?л) – ?уанды?, Бегендiк, Жегендiк, С?йiндiк ту?ан. АЙДЫ АСПАН?А БІР ШЫ?АРДЫМ К?зге т?сетiндей, ?йгiлi болатындай, ж?рт та??аларлы?тай ерекше iс жасадым, деген ауыспалы ма?ынаны бередi. ?ожанасыр бiр к?нi ?бден ш?лдеген со? су алып iшпек болып, т?нде ??ды??а барады. ??ды??а ?ау?а салып тартса, шы?пайды. «Б??ан не болды?» – деп, ?ожанасыр ??iлiп ?араса, ??ды?ты? т?бiнен ай к?рiнедi. «?, ?ау?а ай?а iлiнiп ?ал?ан екен ?ой», – деп ?ожа ж?л?а тартып ал?анда, ?ау?асы шы?ып кетедi, ?зi шал?асынан т?седi. Жерге басын со?ып, есе?гiреп ?ал?ан ?ожанасыр ?лден уа?ытта к?зiн ашса, ай аспанда т?р. Сонда ?ожеке? ?уанып: – Не болса, ол болсын, айды аспан?а бiр шы?ардым-ау! – дептi. АЙРАН ІШКЕН ??ТЫЛАР, ШЕЛЕК ЖАЛА?АН Т?ТЫЛАР Ел iшiнде «Айран iшкен ??тылар, ая? жала?ан т?тылар» деген н?с?асы да айтылады. Б?л с?з тiркесi «айып-кiн?сiз, на?а?тан жаза?а душар болды», – деген ма?ынада ?олданылады. ?ткен заманда екi ?ры болыпты. Екеуi бiр ?йге ?рлы??а т?ссе, ?лгi ?йдi? айраны бабымен ?йытыл?ан екен. ?лдiлеуi айранды iшiп ?ойыпты да, екiншiсiне тек шелектегi ж??ыны тиiптi. Шелектi жалап отыр?анда, ?й иелерi келiп ?алып, ?стап алыпты. Ар?ысы ?ашып кетiптi. ?сталып ?ал?аны: – Мен тек шелегiн ?ана жалап едiм, – деп а?талыпты. ?й иелерi ?рыны? бозар?ан си?ына ?арап: – Айран iшкен ??тылар, шелек жала?ан т?тылар, – деген екен. А??АН СУ?А ДА БІР ТОСУ Алуа заманында а?ын да, керектi жерiнде тап?ыр екен. Сол елде Кенже деген ата?ы шы??ан адам болыпты. Сол Кенже к?птi? алдында, тар жерде Алуа?а: – ?й, ?атын, берi кел! – дептi. Алуа: – Кенже, аты? бар-ау, ?йтпесе барып сыба?а?ды берер едiм, – дегенде, к?птi? арасында отыр?ан ?арт: – Шыра?ым, ретi келген жерде тартынып ?алма, – дептi. Сонда Алуа: Кел дейсi?, келгi? келсе, сен келе кет, Кел да?ы, жiгiт болса?, сертi?е жет. Кел деген ауыз байлы? неге керек, Келмесе?, келгендерден сада?а кет! – дегенде, отыр?андар жадырай бiр к?лiп. «А??ан су?а да бiр тосу!» десiптi. Б?л – бетiмен кеткен, бейпiл с?здi адам?а да бiр тосу бар дегенi. А??ОЖА БАТЫРДЫ? ЖАТУЫ ЖО?, Б?Л ТА?НЫ? АТУЫ ЖО? Ертеректе Атырау ??iрiнде А??ожа деген кiсi болыпты. Аты а?ыз?а айнал?ан а??ау, ?мытша?, ?ор?а? екен. Бiрде б?йбiшесi баласыны? ауырып жат?анын айтып, оны к?ндiк жердегi емшiге ж?мсапты. А??ожа атына мiнiп ж?ре бередi. К?н кешкiрiп, емшiнi? ауылыны? шетiне кiре бергенде, абалап ?арсы ?мтыл?ан ауыл иттерiнен есi шы?а ?ор?ып, неге келе жат?анын да ?мытып, к?ншiлiк жердегi ?з ауылына керi шабады. ?зi де, аты да шаршайды. Дала?а жата кетуге, ?о?ырлы?та жыланнан, ша?ыл басында б?рi-?арыдан ?ор?ып ж?ре бередi. Алайда, шарша?ан ат пен та? ?й?ысы ерiксiз кiдiртедi. Атынан т?скен А??ожа дойырын ?олына ?ысып ?стап, к?зiн iлмей, ?ауiп к?тiп отыра берiптi. Та??ы ?й?ы ?ойсын ба, бiр ?ал?ып кеткенiнде, басында?ы киiз ?алпа?ы алдына жалп ете т?седi. Шошып оян?ан А??ожа о?тайлап отыр?ан дойырымен ал т?пейдi кеп. Жары? т?се ?араса, ?за? та? т?пейлегенi ?зiнi? ж?н болып ?шып жат?ан киiз ?алпа?ы екен. «А??ожа батырды? жатуы жо?, б?л та?ны? атуы жо?», – деген с?з содан ?алыпты. Б?л с?з тiркесiнi? ма?ынасы – сен де тыным таппай, тыншымай ?ойды?, уа?ыт та ?тпейдi деген ??ымды а??артады. А??УМЕН ІСТЕС БОЛСА?, К??ІЛІ? П?К БОЛАДЫ, ?АРШЫ?АМЕН ІСТЕС БОЛСА?, ТАМА?Ы? ТО? БОЛАДЫ, ?АР?АМЕН ІСТЕС БОЛСА?, ШО?Ы?АНЫ? БО? БОЛАДЫ Тап?ырлы?ы, ал?ырлы?ы, ?дiлдiгiмен ел ??рметiне б?ленген М?тжанды ел 20 жасында-а? болыс етiп сайлайды. Онша?ты жылдан кейiн ?ткен ?айта сайлау кезiнде б?л мансаптан ?зi бас тартады. ?йезд басты?ына «менi сайлама?дар» деп арыз бередi. М?ны есiткен а?айындас байлар: – Бас?а ?он?ан ба?ты тепкенi? ?алай? —дейдi. Сонда М?тжан т?рып: – Мен болыс болсам, хал?ыма пайдам тие ме деушi едiм, оным бекер екен. Анау патшаны?, шен-шекпендi жандаралды? к??iлiн табуым керек. Олай етiп болыс бол?анша, болма?анны? ?зi арты? емес пе, —дептi. – А??умен iстес болса?, к??iлi? п?к болады, ?аршы?амен iстес болса?, тама?ы? то? болады, ?ар?амен iстес болса?, шо?ы?аны? бо? болады. Осы?ан к?зiм жеттi, —деген екен. ??гiме ?андай адаммен iстес, ?рiптес бол?аны?а байланысты. Адал, пейiлi таза адаммен iстес болса?, к??iл-к?йi?е кiр т?спейдi, таза болады дегенi. Ата?-д?режелi, шендi-шекпендi кiсiмен iстес болса?, ?арны? то? болады, ал ?ры-?ары, ?арау, ел-ж?ртты тонаумен айналысатындармен iстес болса?, iшiп-жегенi? харам болады дегенi. А?ЫЛ ЖАСТАН, АСЫЛ ТАСТАН А?а т?жiрибелi, ол сабырлы, ол парасатты, бiра? ?аза? тарихында iнiлердi? суырылып а?алары алдында с?з баста?андары бол?ан. ?аза? елiн шауып кеткен ?о?тажы?а мал-жанды даулап келген ?лкендер (билер) с?зi ?сер етпегенде, бала ?азыбек: – Ел ебелек емес, ер кебенек емес, дат! – дейдi. Сонда ?алма? ханы: – ?й, ?зi? ж?нi?дi айтшы, аты? кiм? – дептi. – Атым ?азыбек, ?кем Келдiбек, хал?ым ?аза?, руым ?аракесек, – дептi. – Дауысы? ?аз дауысындай ?а??ылдап т?р екен, ал даты?ды айтшы! – дептi хан. Сонда ?азыбек: – Бiз ?аза? деген мал ба??ан елмiз, бiра? ешкiмге со?ты?пай жай жат?ан елмiз. Елiмiзден ??т-береке ?ашпасын деп, жерiмiздi? шетiн жау баспасын деп, найза?а ?кi та??ан елмiз, ешбiр д?шпан басынба?ан елмiз, басымыздан с?здi асырма?ан елмiз. Досымызды са?тай бiлген елмiз, д?м, т?зын а?тай бiлген елмiз, ас?а?та?ан хан болса, хан ордасын таптай бiлген елмiз. Атадан ?л туса, ??л боламын деп тумайды, анадан ?ыз туса, к?? боламын деп тумайды. ?л мен ?ызды ?аматып отыра алмайтын елмiз. Сен ?алма? та, бiз ?аза?, ?арпыс?алы келгенбiз. Сен темiр де, бiз к?мiр, Ерiткелi келгенбiз. Екi елiктi? ла?ын телiткелi келгенбiз. Танымайтын жат елге, Таныс?алы келгенбiз. Танысу?а келмесе?, Шабыс?алы келгенбiз. Сен ?абылан да, бiз арыстан, Алыс?алы келгенбiз. Жа?а ?йреткен жас т?лпар, Жарыс?алы келгенбiз. Т?т?ыр сары желiмбiз, Жабыс?алы келгенбiз. Берсе? ж?ндеп бiтiмдi айт, Не т?ратын жерi?дi айт! – дептi. Сонда ?о?тажы с?зге то?тап, ?аза?тарды? шабыл?ан мал-жанын аман-есен елге ?айтар?ан екен. ?азыбек бидi? ?аз дауысты атануы осы о?и?а?а ?атысты. Сол кезде ?азыбек он бес жастар шамасында. Мiне, а?а т?рып iнi с?йлейтiн осындай ша? болады, о?ан да ?аза?: «А?ыл жастан, асыл тастан», деп т?жырымын жаса?ан. (?. Есiмнен). «Асыл тастан» болатыны, жер бетiнде кездесетiн гау?ар, алмас, ла?ыл, жа??т, к?рiбтас, iнжу-маржан ж?не та?ы бас?а асыл минералдарды? б?рi тас к?йiнде кездеседi. Тiптi, алтын мен к?мiс те тастан ?орытылып алынады ?ой. АЛАТЫНЫ? МЕН ЕМЕС, АЛДЫ?ДА ?НЕ ЖАТЫР, ??ДАЙ! Шын ?ауiп-?атер т?нсе, бiреудi арашалау жайына ?алар, ?з жайы?ды ?ай жерге ?ояры?ды бiлмей сасарсы?, ?ор?ып-?ркiп ?ашарсы?, деген ма?ынада айтылады. Ертеде бiр ?йелдi? баласы т?сек тартып, ?атты ауырып ?алыпты. ?йел: «Ендi ?айттiм, м?ны ал?анша, менi неге алмайды, ?у ??дай!» деп, неше т?рлi с?здердi айтып, жылап-е?iреп, елдi? ы?ырын шы?арады. «?ой» десе, одан бетер ?ршеленiп, баласыны? тынышын алады. ?йелдi? бiр ?айнысы: «К?йдiрдi ?ой» дейдi де, ел тарап, ымырт т?се, ?стiне ?лкен тонды терiс киiп, неше т?рлi н?рсенi да??ырлатып, сы??ырлатып, киiз ?йдi? ша?ыра?ынан секiрiп т?седi де, же?гесiне ?арай ?орба?дай ж?редi. Сол кезде ?рейi ?ш?ан ?йел: Да??ырла?ан, да??ыр ??дай! Са??ырла?ан, са??ыр ??дай! Алатыны? мен емес, Алды?да ?не жатыр, ??дай! – деп, екi ?олымен баласын к?рсетiп, ?зi есiкке ?арай т?ра ?ашыпты. АЛАШ – АЛАШ БОЛ?АНДА, АЛА ТАЙ АТ БОЛ?АНДА, ТА?БАСЫЗ ТАЙ, ЕНСІЗ ?ОЙ БОЛ?АНДА, АЛАША ХАН БОЛ?АНДА Есте жо? ескi заманда Сыр бойында отыз екi баулы (рулы) елдi билеген ?ызыларыстан атты хан болса керек. К?ндердi? бiр к?нiнде ?ызыларыстанны? жоры?та олжа бол?ан ?йелiнен ерекше бiр ?л бала туады. Баланы? т?ла бойы алапес болса керек. ?ызыларыстан хан баласыны? алапес болып ту?анын жаман ырым?а балап, Бетпа?ты? ш?лiне апарып тастайды (а?ызды? келесi бiр н?с?асында Сырды? суына а?ызып жiбередi). Та?дыр жазып алапес бала?а перзенттен зары?ып ж?рген бiр па?ыр тап болып, асырап алады. Бала а?ылына ?айраты сай жiгiт болып ер жетедi. Т??iрегiне да??ы жайылып, Алаша атанады. Алашаны? да??ы ?ызыларыстан хан?а да жетедi. Содан, хан ?зiнi? ?араша биi ?отанмен а?ылдас?ан екен (а?ызды? кейбiр н?с?асында Май?ы бидi? де аты аталады), ?отан би: «На?ыз ер болса, елге ?ор?ан, ж?рт?а пана болар, орда?а ша?ырайы?», – деп, ?йсiн деген ?лкен ?лыны? жанына ж?з жiгiт ?осып аттандырады. ?йсiн Алашаны iздеп тауып, таныс-бiлiс бол?ан со?, сонда ?алып ?ояды. Келесi жылы ?отан би А?жол (Болат деп те айтылады) деген баласыны? жанына ж?з жiгiт ?осып аттандыр?ан екен, ол да Алашаны? жанында ?алып ?ояды. ?отан би ?шiншi жылы Алшын деген кiшi ?лыны? жанына ж?з жiгiт ?осып аттандырса, олар да ?айтпапты. С?йтiп, Алаша?а келiп ?осыл?ан ?ш ж?з жiгiт ?лкен к?шке айналып, т??iрегiне ы?палын ж?ргiзiп, ?сiп-?недi. Алаша хан болып, ?арауында?ы ел Алаш ж?рты атанады. Алаш ж?рты ?сiп-?не келе ?йсiн баста?ан ж?з жiгiттi? ?улеттерi – ?лы ж?з, А?жол баста?ан ж?з жiгiттi? ?улеттерi – Орта ж?з, Алшын баста?ан ж?з жiгiттi? ?улеттерi – Кiшi ж?з болып белгiленедi. ?аза? арасында к?нi б?гiнге дейiн айтылатын «Алаш – Алаш бол?анда, ала тай ат бол?анда, та?басыз тай, енсiз ?ой бол?анда, Алаша хан бол?анда» деп басталатын ?ария с?з сол заманнан жетсе керек. АЛ?АНДЫ БІЛГЕНДЕ, БЕРГЕНДІ БІЛМЕСЕ?, ЖЕТЕСІЗ БОЛАРСЫ? ?аша?ан би ?ыдырып келген ??дасына кетерiнде б?кiл елге ?йгiлi ?аракеш жор?асын мiнгiзiп жiбередi. Б??ан баласы ?бiттi? ренжiгенiн сезген би: – Ал?анды бiлгенде, бергендi бiлмесе?, жетесiз боларсы?, – дептi. Сол ??дасы ?она? болып бар?ан ?бiтке атан т?йе сый?а тарт?ан екен. Жалпы адамдар арасында?ы ?арым —?атынас ?зара сыйласты?пен, барыс-келiспен ж?не алыс-берiспен де ны?ая т?сетiнiн ?мытпау керек. АЛЛА?НАН ОЙБАЙЫМ ТЫНЫШ Бiр к?нi бiр адам ауырып, ?атты ?ысылып, ауру жанына бат?ан со?, «ойбай, жаным, ойбай» деп к??iренiптi. Ауруды? аузына иман салма? болып келген молда м?ны естiп, ?атты ?ынжылып: «?зi? жан ?згелi жатып, албастыны? атын атап, ойбай?а жалын?аны? не? Иман айт, Алладан медет тiле, «Алла, Алла» деп айт» дептi. Ол: «Алла!» деп бiр ы?ыранып к?рiптi де, ?айтадан ойбай?а басып к??iрене берiптi. «Алла» – деп неге айтпайсы??» – деп с?рапты молда. «Алла?нан ойбайым тыныш екен» – дептi ?лгi ауру адам. Б?л с?з ?алы? ж?рт?а жайылып, м?тел болып кеткен екен. М?телдi? ма?ынасы, ма?ан бас?а ?онбайтын ж?н-жоба ?йретпе. ?арапайым, ?арабайыр болса да, ?з ж?нiм д?рыс деген ойды айтып т?р. АЛМА ПІС, АУЗЫМА Т?С Б?л с?з ойла?ан ойым, тiлегiм ?зiнен ?зi iске асып, орындалып жатса екен деп, е?бек, ?рекеттен ?аш?ан адамдарды сына?анда айтылады. Бая?ыда екi жал?ау болыпты. Жал?аулы?тары сонша, тiптi, ерiндерiн ?имылдату?а да ерiнедi екен. К?ндерде бiр к?нi, екеуi алма а?ашы т?бiнде жат?анда, бiрiнi? к?зi алма?а т?седi. – Алма пiс, аузыма т?с! – дейдi. Екiншiсi о?ан: – Ерiнбей, жалы?пай соны ?алай айтты?? – деп ренжидi… «Алма пiс, аузыма т?с», – деген с?з содан ?алыпты. АЛПЫС ЕКІ АЙЛАЛЫ ?аза? хал?ыны? ауыз ?дебиетiнде т?лкiден ?у хайуан жо? деп есептеледi. А?шылар аузында к?п кезiгетiн а?ыз-??гiмелердi? бiрiнде т?лкi: «Менi? алпыс айлам бар, ал адамны? алпыс бiр айласы бар. Сол бiр айласыны? арты?ты?ы ?ой, оларды? ?анжы?асынан менi? басым к?п к?рiнедi», – дептi-мыс. Ал тiлiмiзде кездесетiн «Алпыс екi айлалы» деген с?з тiркесi ?андай да бiр жанны?, кiсiнi? бойында?ы ?улы?-с?мды?, айлакерлiк ?асиеттерiн ?сiрелеп, ?сiрiп айт?анынан пайда бол?ан. АЛТЫ АЙ ?ЫС,АЛТЫ АЙ ЖАЗ Бiр ?ыста жер ж?зiн м?з басып, мал ?ырылып, ?ал?андары сi?iрi шы?ып, ?упiрiмдеп жаз?а зор?а жетiптi. Ауыр ?ыстан ?бден запыс бол?ан жануарлар есiн жия келе а?ылдасыпты, п?ле ?ркердi? жерде жатпай, к?кке шы?ып кетуiнен болды. Ендеше ?ркердi к?кке шы?армай, кезек-кезек басып т?райы? деп олар п?туа жасап, п?лен жерде ?ркер жатыр дегендi естiп, iздеп шы?ады. Жыл?ы, сиыр, т?йе ?зара «Мен ж?йрiкпiн, мен ж?йрiкпiн» деп б?стесiп, жарысып келе жатса, алдарында ш?птi? арасында бiрдеме жылтырап жатыр. С?йтсе, ол ?ркер екен. Б?рын жеткен жыл?ы ?ркердi басайын десе, сиыр «Мен басамын» – деп, м?йiзiн шай?ап, оны жолатпайды. ?ркер басында он екi ж?лдыз екен. Сиыр ?ркердi? алтауын ?ана басып ?алып, ?ал?ан алтауы т?я?ыны? арасынан шы?ып, аспан?а ?шып кетедi. Мiне ?ысты? алты ай, жазды? алты ай болуы сонды?тан. «Алты ай ?ыс, алты ай жаз» деген ??ым да содан туындапты. Егер жыл?ы т?я?ымен басса, онда ?ркер т?гел жерде жатар едi де, м??гi ба?и жаз болар едi. – Ысты?та о?ыралап шауып ж?ргеннен де, са?ылда?ан сары аязда сы?ыр-сы?ыр басып ж?ргенiм жа?сы, – деп жауап берiптi Сиыр. Хал?ымыз бiр жылда?ы он екi айды суы?, ысты? мезгiлдер деп шартты т?рде осылайша екiге б?ледi. Осы бiр жыл – он екi айды? ?тпелi екенiн ??ындыр?ысы келгенде де «Алты ай ?ыс, алты ай жаз» деп ?ыс?а ?айыр?анды ж?н к?редi. АЛТЫ АЛАСЫ?, БЕС БЕРЕСІ? БАР Бiр кедей жiгiт темiр ?стасына к?рiкшi болып жалданады. Жала?ысына к?н сайын ?ш те?ге алып т?ру?а у?делеседi. Б??ан жiгiттi? ?ке-шешесi ?уанып ?алады. «?р?айсымыз?а к?нiге бiр те?геден келетiн болды ?ой», дейдi шешесi м?з болып. «Балам, жылына бiр мы? сексен те?ге алатын болыпсы?», —дейдi ?кесi. Жiгiт ?стаханада мiнсiз е?бек етедi. К?рiк басумен бiрге бал?а со?ады, к?мiр тасиды, су ?келiп, от та жа?ады. ?ста жаса?ан ат та?аларын, кетпенi мен ора?ын базар?а апарып сатып, а?шасын ?келiп берiп т?рады. ?ста мекерлеу адам болып шы?ады. «К?рiктi? шана?ын жарды?, бал?аны? сабын сындырды?, к?мiрдi к?л етiп жiбердi?, сат?ан б?йымдарды? а?шасын т?гел ?келмедi?», —деп, ол жiгiттi ?р жолы кiн?л?й бередi. Жыл ?тедi. Есеп айырысатын к?н келедi. – Балам, алты аласы? болса, бес бересi? де болады, —деп, ?ста к?рiкшiге Запыс* – ы?ыры шы?у. П?туа* – келiсiм. жарты ?алта те?ге берiп, ар?асынан ?а?ып, шы?арып салады. Жiгiт ?йге келгенде, ?ке-шешесi одан ?анша те?ге ?келгенiн с?райды. – А?шаны? алты аласын алып, бес бересiн берiп келдiм, —дейдi. ?ста к?рiкшi жiгiтке ?анша а?ша т?леген? Т?сiнектемесi: ?ста келiсiм шартта?ы бiр мы? сексен те?генi алты?а б?лiп, соны? бiр б?лiгiн ?ана к?рiкшi жiгiтке берген. Бас?асын «бес бересi» ретiнде ?стап ?ал?ан. Жауабы: К?рiкшi жiгiт бiр ж?з сексен те?ге ал?ан. «Алты аласы?, бес берешегi? бар ма» деп те айтылады. «Ма?ан ?ткiзiп ?ой?аны? бар ма» деген с?збен м?ндес ?анатты с?з. АЛТЫ ША?ЫРА?ТЫ? ІРГЕСІ АЖЫРАМАСЫН Ертеректе Сырым батыр бес-алты серiгiмен жол ж?рiп келе жатып, М??ке бидi? ауылыны? ?стiнен т?сiптi. М?нда той ?ызып жатыр екен. Кенже баласы ая?танып, жа?а ??далар да осында болып шы?ады. Жекжаттарымен ?атар келiп ?ал?ан ??дайы ?она?тарды М??ке би ?зi отыр?ан ?йге т?сiредi. Астан со??ы бата беру с?тiнде Сырым с?зiн: – Алты ша?ыра?ты? iргесi ажырамасын, – деп бiтiредi. Б??ан М??кенi? ??дасы т?сiнкiремей ?алып, «алты ша?ыра?ты? iргесi ажырамасынны?» сырын с?райды. Сонда М??ке о?ан: – ??дай ?ос?ан екеумiз жакжат болып отырмыз. Сенi? ?ызы? ма?ан келiн болып т?стi. Ол ?ш ша?ыра??а ие болады. Бiрiншiсi – келген ж?рты, екiншiсi – на?ашы ж?рты, ?шiншiсi – ?з т?ркiнi. Сол сия?ты менi? ?лым са?ан к?йеу бала болады. Ол да ?ш ша?ыра??а ие: ?з ж?рты, ?айын ж?рты, на?ашы ж?рты. Екi бала ?осылып, алты ша?ыра?ты шы?арып т?р?ан жо? па? Осы алты ша?ыра?ты ??рап отыр?ан алты рулы елдi? аузы бiр, ынтыма?ы берiк болмай ма? – деген екен. АЛТЫН, К?МІС – ТАС ЕКЕН, АРПА, БИДАЙ – АС ЕКЕН Бая?ы бiр заманда бай мен кедей к?ршi ?мiр с?рiптi. Оларды? аразды?ы сондай, бiр- бiрiн к?ргiсi келмейдi екен. Байды? ?йi ке?, ?демi болыпты. Ішi тол?ан алтын мен к?мiс. Ал кедейдi? ?йi а?аштан жасал?ан, т?бесiн б?тамен жап?ан ?ора екен. Алтын мен к?мiс т?гiлi, нанын ?зер тауып жептi. Егiн егiп, оны суарып, к?тiп, орып, ?з к?нiн ?зi к?рiптi. Бiр жылы к?ктемде алапат су тас?ыны болыпты. Бай алтынын к?терiп а?ашты? басына шы?ып кетедi. Ал кедей болса бiр к?меш нанын ?ойнына салып, ол да а?ашты? басына к?терiледi. Су тас?ыны он бес к?нге созылады. Бiр к?нi ?арны аш?ан бай кедейге: – ?й, кедей, сен мына бiр кесек алтынды ал да, ма?ан бiр ?зiм нан бер, —дейдi. – Жо?, алтыны? ?зi?е, нан бере алмаймын, —деп, жауап бередi кедей. Екiншi к?нi бай кедейден та?ы да нан с?райды. – Алтынымны? жартысын берейiн, —дейдi ол б?л жолы. – Жо?, бере алмаймын, —деп б?л жолы да кедей келiспейдi. А?ыры аштан ?лiп бара жат?ан со? шыдамай, бай ?зiм нан?а бар алтынын айырбастайтынын айтады. Кедей б?рiбiр к?нбейдi. Бойынан к?шi кеткен бай басы айналып, су?а ??лап кетедi. Ал, келесi к?нi су то?тап, кедей а?ашты? басынан т?седi. Халы?ты?: «Алтын, к?мiс—тас екен, арпа, бидай—ас екен» дейтiнi осы?ан орай айтыл?ан екен. АЛТЫН, К?МІС – ТАС ЕКЕН, АРПА, БИДАЙ – АС ЕКЕН (Екiншi н?с?асы) Б?л на?ыл т?убесiне келiп, астамшылы? жаса?анын мойында?анда, нанны?, азы?ты?, та?амны? ?адiр-?асиетiн жете т?сiнгенде айтылады. Ерте заманда бiр ?йел д?ние??мар болыпты. ?зiнше «алтын, к?мiс д?ниелерi? болса, бас?аны? не керегi бар» деп есептептi. С?йтiп, ??ше? алтын-к?мiс заттарды, тiлл? те?гелердi жиыпты. Бiр жылы асты? шы?пай, елде ашаршылы? болып, нан тауып жеу ?иын?а т?седi. Ал?аш?ы кездерi ?йел зат, те?гелерiне бидай нан алып к?нелтiптi. Ел к?йзелiп, онша-м?нша жи?ан ?орлары таусылатын бол?ан со?, б?рын?ыдай айырбас жасауды ?ойыпты. ?йел: «Аштан ?лiп барамын, бiр уыс асты? берi?дершi», – деп жалынып-жалбарынса, ешкiм к?нбептi. ?лсiреп, к?зi ?арауытып бара жат?ан ?йел: «Арпа, бидай – ас екен, алтын, к?мiс – тас екен», – деп, алтын, к?мiс д?ниелiктерiн ла?тырып жiберiп, ??лап т?скен екен. АЛЫС, АЛЫС ТА БОЛСА ЖА?ЫН, ЖА?ЫН, ЖА?ЫН ДА БОЛСА АЛЫС Ауылды? т?сында?ы ?зеннен ?те алма?ан жолаушы: – Мынау ?зеннi? ?ткелi ?ай жерде? – десе, Жиреншенi? ж?байы ?арашаш о?ан: – Ана жерде бiр ?ткел бар, алыс, алыс та болса жа?ын, мына жерде бiр ?ткел бар, жа?ын, жа?ын да болса алыс, – дептi. ?лгi жолаушы «жа?ын, жа?ын да болса алыс» деген ?ткелден ?темiн деп, балшы??а батып малты?ыпты. Содан айналып барып «Алыс, алыс та болса жа?ын» деген ?ткелден еш?андай кедергiсiз тез ?тiп кетiптi деседi. Б?л ма?алды? айтпа?ы, бiрiншiсiнi? жолы алыс немесе ж?мысы к?п бол?анымен, ?ткелiмен ?туi о?ай, н?тижесi тез. Ал екiншiсiнi? жолы ?ыс?а немесе е?бегi аз бол?анымен, ?ткелi жо?, ?туi ?иын, маша?ат-?уресi к?п дегенi. АЛЫСТАН АРБАЛА?А,ЖА?ЫННАН ДОРБАЛА Ыбырайды? азамат атан?ан кезiнде ?аза? егiн егудi намыс к?редi екен. Бай?оса? деген бiр кедей ??рбы-??рдастарына кеп, ?аладан к?рген жа?алы?тарын айтып, «кент ж?рты егiн салады екен, ?аптап азы? алады екен, бiз де соны бай?аса? ?айтедi?» – десе, олар маза? етiп: «Бай?оса?ты? с?зi ыл?и „бай?аса?тан“ келедi» деп, к?лiседi. ?лкендер с?зiн ты?дама?ан со?, Бай?оса? ауылды? балаларын жинап, аядай жерге аз ?ана егiн ексе керек. Егiннен ?жепт?уiр асты? ал?ан Бай?оса? та?данып ?ал?ан елге: «Алыстан арбала?анша, жа?ыннан дорбала?аным» – деп жауап берiптi. Кейiн на?ыл болып кеткен осы с?з сол Бай?оса?тан ?алыпты-мыс. Ыбырай ?стазды? ?ызметiнде ж?рiп, ауыл?а келгенде, осынау ж?мыс?а ?атты с?йсiнiп, ?лгi Бай?оса?ты iздеп барыпты да: – Сiз ?лкен iс ат?арды?ыз. Оны?ызды к?пшiлiк ??а ?оймапты. Сол ?шiн к?п атынан кешiрiм с?ра?алы келдiм, баста?ан iсi?iз ?л?ая берсiн, бiз егiншi болуымыз керек, – деп разылы? бiлдiрiптi. Осы с?зден со? елдi? бiрталайы егiн салу ж?мысымен айналыса бастапты. Кейiн Бай?оса?: «Ыбырай ?ал?ам менi егiншi деп айтты, елге бiлiм еккен шын егiншi ?зi?сi? ?ой», – дептi. Керек зат, д?ниенi алыстан, бiреуден, шет ж?рттан к?птеп, ?ымбаттап ал?анша, соны аз-аздан болса да, ?зi? е?бектенiп, жасап, ?ндiрiп ал?аны? игi, тиiмдi деген ой, ??ымды бередi. АМАНАТ?А ?ИЯНАТ Ж?РМЕЙДІ Ертеректе бiр жiгiт жал?ыз анасын асырау ма?сатында ж?мыс iздеп жол?а шы?ыпты. Жолай бiр а?са?ал кезiгедi. Ж?н с?раса келе м?н-жай?а ?аны??ан а?са?ал жiгiтке ?зiнi? ?йiнде бiр жыл ж?мыс iстесе, а?ысына ?мiрлiк азы? болар на?ыл с?з айтамын деп ?сыныс жасайды. Б?л ?сыныс к?кейiне ?он?ан жiгiт келiсе кетедi. К?н ?тедi, ай ?тедi, жыл ?тедi… бiр жыл тынымсыз е?бектенген жiгiт мерзiмi жетiп, ?айту?а жиналады, к?кiрегiн ерекше сезiм билеп, керемет с?з естiрмiн деген ?мiт ж?регiн ?рекпiтедi. Сонда а?са?ал: – Балам, еш?ашан ?тiрiк айтпа, – дейдi. Б?л с?здi естiген жiгiт жатып кеп ашуланады. – Бiр жылды? е?бегiмнi? ??ны осы с?з бе едi, м?ны ?зiм де бiлемiн ?ой, – дейдi. – Онда та?ы бiр жыл?а ?ал, келесi жылы мен са?ан м?нан да жа?сы на?ыл с?з айтамын, – дейдi. Онсыз да бiр жылым текке кеттi ?ой, ?алсам ?алайын деген оймен жiгiт ж?мыс мерзiмiн жал?астырады. Ай ?тiп, жыл толады. Уа?далы уа?ытта а?са?ал: – ??ран о?ылып жат?ан жерде мiндеттi т?рде отырып ты?да, – дейдi. – Б?л с?здi де б?рыннан бiлетiн едiм, зая кеткен уа?ытым-ай, – деп жiгiттi? ?зегi ?кiнiштен ?ртенедi. А?са?ал ж?не бiр жыл?а ?алуын ?тiнедi. Амалы таусыл?ан жiгiт келiспеске болмайды. ?шiншi жылы т?мамдал?ан жiгiттi? естiген с?зi т?мендегiдей едi: – Еш?ашан аманат?а ?иянат етпе. – Б?л с?з де жiгiттi ?ана?аттандырмайды. ?айту?а бел бу?ан жiгiтке а?са?ал ?оштасарда ?йдегi апа?а апарып берерсi? деп нан бередi. Жол бойы ?зiне ?ана?аттанба?ан жiгiттi бiр топ ?ры ?ол?а т?сiредi. – Не ма?сатпен, ?айда барасы?? – деп ?ыспа??а алады. ?алтасында?ы азын-аула? а?шаны шы?арып, бар шынды?ты айтады. Шынайы жауап?а риза бол?ан ?рылар мейiрiмi т?сiп, анасына алып бара жат?ан нанын ?айтарып, ?зiн бостанды??а жiбере салады. ?йiне бет ал?ан жiгiт сапар барысында ойда жо?та адам етiмен ?оректенетiн ?ара?шылар?а тап болады. ?ара?шыларды? т?т?ынында м?нан ?зге бiрнеше адам бар екен. Адамжегiш жауызды? алдында т?т?ындарды кезегiмен бауыздап берiп отыратын жандайшап болатын. Кезек ?лгi жiгiтке келедi, амалсыз жандайшапты? алдына ?адамын санап басып келе жат?ан с?тте алыстан талып жеткен ??ран даусы ??ла?ына шалынады. Сол-а? екен жiгiт отыра кетедi. Ашты?тан ?зегi талып отыр?ан жауыз же?сiк асыны? кешеуiлдегенiне та?атсызданып, себебiн бiлмекке шы?а бергенде, а?даусызда жандайшапты? ?олынан жан тапсырады. Басшылары мерт болып, абдыра?ан ?ара?шылар ?зара керiлдесiп, берекесi кеткен с?тiн пайдаланып бiрнеше т?т?ын бас сау?алап ?аша ж?неледi. Бiршама уа?ыт ?ткенде ?лгi ?аш?ындар ашты??а душар болады. Арып-ашып келе жатса да, жiгiт ?зiне аманат етiп тапсырыл?ан ?ойнында?ы анасына арнал?ан нанды ?айтсе де аман-есен жеткiзбек. К?п ?иынды?тан со? жiгiт анасымен ?ауышады. Аманат-нанды анасына тапсырады. Наннан ауыз тимекке ниеттенген анасы нанды ?зсе, арасы алтын те?гелермен толтырыл?ан екен. ?лкен кiсi, жа?ын дос-туысы? немесе кез келген бiр адам са?ан сенiм артып, бiр зат (м?ра, ?сиет) табыстаса немесе бiреуге апарып бер деп ?тiнiш, аманат етсе, ол аманатты мiндеттi т?рде (?з басы?а ?ауiп-?атер т?нсе де) орындау?а тиiссi?. Ол аманат?а нем??райды ?арап, орындамай ?ойса?, бiреуге табысталатын затты ?араулы?пен жым?ырып ?ойса?, ?йтеуiр аманат?а ?иянат жасаса?, ол сенi? ар-намысы?а ?лкен сын, аманат алдында опасыз бол?аны?. АНАНЫ? А? С?ТІ Жаугершiлiк заманда ерi со?ыста опат бол?ан ана баласын бауырына басып ?ала бередi. Ауыл а?са?алдары а?ылдаса келiп, жесiрдi бiр жа?ындарына ?оспа?шы болады. ?ариялар?а ?йел шарт ?ойыпты. Ол тоста?анда?ы а? т?стi ?оймалжы? с?йы?тан б?рiнi? д?м татып к?рiп, оны? неден жасал?анын тауып берсе ?ана а?са?алдар ?й?арымына бас иетiнiн айтады. ?лкендер д?м татып, тамсаныпты. Бiра?, оны? неден жасал?анын таба алмапты. Сонда жесiр ?йел: – Уа, ?адiрмендi ?ариялар, б?л – ананы? а? с?тi. А? с?тiмдi татты?ыздар, сiздердi? жастары?ыз ?лкен болса да, баламдай болды?ыздар. Ендiгi тiлегiм: менi ?зiм ?ала?ан жан?а ?осы?ыздар, – дептi. Ананы? а? с?тiнен аттай алма?ан а?са?алдар жесiр ананы? с?зiне то?та?ан екен. Ананы? а? с?тi – ?асиеттi, киелi, барлы? асыл ?асиеттер мен ата тектi? бастауы деген ??ымды бiлдiредi. А?ДАМАЙ С?ЙЛЕГЕН АУЫРМАЙ ?ЛЕР «А??армай с?йлеген ауырмай ?ледi» деген н?с?асы да бар. Алды-артын ойлап-пiшiп алмай, же?iлтек с?йлеген адам ?ятсызды??а ?алады, а?ат с?йлегенiне ?атты опынады деген ма?ананы бiлдiредi. ?мiр, Темiр, ?айыр, Естемес атты т?рт а?айынды болыпты. Ажал жетiп, а?айындыларды? бiреуi ?айтыс болады. О?ан к??iл айту?а келген келiндердi? бiрi былай дептi: «?лмейтiн ?мiр жо?, ?зiлмейтiн темiр жо?, арты ?айырлы болсын». Б?ны естiп же?гелерi беттерiн шымшып, келген ?она?тарды? алдында не айтарларын бiлмептi. Келiндерi онымен ?оймай: «Ой, есте жо?, есiмнен шы?ып кетiптi», – деп а?талыпты. Осылайша келiнi т?рт атасыны? атын атап жеберiптi. «А?дамай с?йлеген ауырмай ?лер» деген с?з содан ?алыпты. А?ДАМАЙ С?ЙЛЕГЕН АУЫРМАЙ ?ЛЕДІ (Екiншi н?с?а) К?тiбар деген батырды? аты ?алай ?ойыл?ан? ?аза? кейде не болса соны ?оя бередi деуге бола ма? Жо?. Ел iшiндегi а?ыз бойынша, бiр ?атал бай бiр кедейдi? ?ызын ?алы? мал берiп, то?алды??а алады. Ол ?ызды? ая?ы ауыр (ж?ктi) болып, айы-к?нi жетiп, босану?а таян?анда бай былай дептi: – Егер то?ал ?ыз туса, оны сол бойда ?лтiрi?дер. Ал егер ?л туса, онда с?бидi ала?ан?а салы?дар. С?би д?ниеге келгенде босандырушы ?йелдердi? бiрi: «?й, к?тi бар, к?тi бар», – деп ай?аласыпты. Сiр?, м?нысы ?уан?анынан ер бала, ?л бала туды дегенi ?ой. Осы хабар сол бойда бай?а жетедi. Бай айтыпты: – Сол к?тi бар деп ай?айла?анды ??дай да, с?би де естiптi ?ой. Олай болса с?бидi? аты К?тiбар болсын! С?йтiп, с?биге К?тiбар деген ат осылай ?ойыл?ан екен. Ал К?тiбар кiм? Ол – ?рi батыр, ?рi мырза, ?рi заманыны? абзал азаматы бол?ан адам. Сол К?тiбарды? ?йiнде бiр жолаушы ?арт кiсi намаз о?ып, сусындап кетейiн деп т?седi. Намазын о?ып, бiр ая? ?ымыз iшiп отыр?анда, К?тiбар батыр ?лгi ?арттан: – ?оса?асы, аты?ыз кiм? – деп с?райды. – Атым Адыраспан, – дейдi ?арт. – Апыр-ай, адыры адыр болсын, аспаны несi екен? – леп та?данады К?тiбар. – ?аза? атты ?оя бередi ?ой. Атты тауып ?ойса, ?зiнi? ??рпында?ы атты ?ояды. Егер таба алмаса, ?зiнi? б?тында?ы к?тiн ?ояды ?ой, – дептi ?арт. Сонда К?тiбар: «?аза?та а?дамай с?йлеген ауырмай ?ледi» деген ма?ал бар едi. Сол рас екен. Мен ?тылдым. Ал сiзге кетуге р??сат жо?, бiр малды? басын жеп кетi?iз», – деп жiбермей мал сойып, ?она? етiп аттандырыпты ?лгi ?артты. (М. Жадановтан). М?нда?ы К?тiбар батырды? толы? аты-ж?нi: К?тiбар Б?сен?лы (шамамен 1757—1833) – Кiшi ж?з ??рамында?ы ?лiм тайпасыны? Шектi руынан шы??ан батыр. Ата?ты Б?сен батырды? алты баласыны? бiреуi. Жастайынан Шектi руы мен т?ркiмендердi? арасында?ы шай?астарда ерлiгiмен к?зге т?скен. Со??ы жылдары негiзгi ?мiрi Ресей отаршылды? саясатына ?арсы к?респен ?ткен. К?тiбар бейнесiн М. ?уезов ?зiнi? «Айман-Шолпан» пьесасында пайдалан?ан. Ал м?телдi? ма?ынасы: Аты-ж?нi жо? ойланбай, а??ырт с?йлеген адам жазасын алады, сазайын тартады дегенге келедi. А??АУ АСТЫНДА?Ы АТЫН АЛТЫ АЙ ІЗДЕПТІ Б?л на?ыл асы?ып-апты?ып ж?рiп, о?ай жерде т?р?ан затты к?п iздеп ?ал?анда, ?мытша?ты??а к?йiнгенде айтылады. Бiр бай жа?а жалдан?ан жыл?ышы жiгiтке: «Мынаны сен ба?асы?» деп, бiр ?йiр жыл?ыны санап берiп, алдына салады. Жiгiт ?йiрдi? iшiнен бiреуiн ерттеп мiнiп, жыл?ыларды ?рiске айдап кетедi. ?рiстен ?айт?анда: «Осыларды т?гендеп ?ояйын, к??iл тыныш болсын», – деп, санайды. Бiра? ?анша санаса да, бiр жыл?ы кем шы?ады. Содан «Бiреуi ?айда кеткен?» – деп iздейдi. ?йiрiн тастап кете алмай, алдында?ы жыл?ысын айдай ж?рiп, жаз бойы iздеумен болады. Жо?ы табылмай, шаршап-шалды?ып ж?ргенде, бiр кiсi кездеседi. Жiгiт о?ан жайын баяндап: «Алты ай болды, ?лi таба алмай келе жатырмын» деп, к?йiнiшiн айтады. Жiгiтке жаны ашы?ан шал: «Ал к?не, екеулеп т?гендейiк», – дейдi. С?йтеп екеулеп санап шы??аннан кейiн: – К?рдi?iз бе, бiреуi жетпейдi, – дейдi жiгiт ренжiп. – Ал асты?да?ы? ше? Ол мiнiп ж?рген атына к?з тастайды да, ж?зi бозарып: – Менi? алты ай жаз iздеп ж?ргенiм осы ?ой деп санын бiр со?ады. «А??ау астында?ы атын алты ай iздептi» деген с?з содан ?алыпты. «АРБА?А ХАНМЕН БІРГЕ МІНГЕНБІЗ» ?ырда?ы елдi? басшысы ?лiп, кiмдi басшы ?оярын бiлмей ж?рт ?атты да?дарады. Сол кезде Д?бiнi? анасы самса?ан сары ?олды? алдына келiп: «Талабы бар елдердi? барлы?ы сада? тартсын. Кiмнi? сада?ы са?ым?а байланса, соны бас к?терi?дер», – дейдi. Талаптан?ан ерлердi? б?рi сада? тартады. Бiра? ешбiрiнi? сада?ы са?ым?а то?тай алмайды. Сонда Д?бiнi? шешесi: «Менi? мерген балам тау iшiнде а? аулап ж?р. Соны ша?ырып ?келi?дер, са?ым?а соны? сада?ы то?тар», – дейдi. Белгiге ж?зiгiн бередi. Елдi? ата?ты билерi барып Д?бiнi ша?ырады. Ал?ашында ол келгiсi келмесе де, шешесiнi? белгiге берiп жiберген ж?зiгiн к?рiп, барма?шы болады. «Мен жанды н?рсеге мiнiп бара алмаймын. Ма?ан к?йме керек», – деп Д?бi шарт ?ояды. ?лкен к?йме жасалып, атын «?а??а», «?а??алы» деп атайды. «?а??а – арба» Алтай елiнi? тiлiнде де айтылады. Арба жаса?ан кiсi ?а??алы аталады. Бара-бара «?а??алы» с?зi ?згерiп, «?а?лы» с?зiне айналады. М?нiсi – «арбалы» деген с?з. Арба iстеген шебер жол-ж?некей мертiгiп, а?са?дап келе жат?анда, Д?бi оны аяп, арбасына мiнгiзедi. Б?гiнге дейiн ?а?лы елiнi? аузында?ы: «?а?лы елiнде хан бар, к?делi елде ?а?лы бар», «Хан жо? болса, ?а?лыдан хан к?тер», «Арба?а ханмен бiрге мiнгенбiз» деген м?телдер содан ?ал?ан. ?. Мар??лан «Ежелгi жыр, а?ыздар». Ел арасында айтылатын «?а?лы жо? жерде хан сайланбас» немесе «?а?лысыз хан (к?термес) сайланбас» деген м?телдер де ескiден келе жат?ан жо?арыда?ы а?ызды ?уаттай т?сетiндей. «Арба?а ханмен бiрге мiнгенбiз». Б?л – арбаны ал?аш жаса?ан, хан ??рметiне б?ленген, хан?а жа?ын ж?ртпыз деген ойларды а??артады. АРСАЛА?, БЕРІ ОТЫР ДЕСЕ, АРЫ ЖЫ?ЫЛЫПТЫ Б?рын?ы заманда Арсала? деген бiр ?ы?ыр кiсi ?мiр с?рiптi. Ж?рт не айтса соны? б?рiн керiсiнше iстептi. Бiреу: «?ой, ?йтпе!» десе, одан сайын ?ршелене т?седi екен. ?зi соншама ?айратты бол?анымен, а??алдау екен. Осындай керi кеткен д?лейден ?бден ы?ыры шы??ан халы? одан ?алай ??тылуды? жолын iздестiредi. Содан бiр к?нi келiсiп, жарды? басына ас беретiн болады. О?ан Арсала? да барады. Арсала??а: «Жарды? жа?асына отырма», – дейдi. Ол барады да жарды? жа?асына отырады. Жай?асып бол?ан кезде бiреуi: «Арсала?, берi отыр!» – дейдi. Арсала? ары отырамын деп ?оз?ал?ан кезде, жардан ??лап кетiптi. Содан ел iшiнде ?ырсы?, кесiр адамдарды ?жуалап айтатын: «Арсала?, берi отыр десе, ары жы?ылыпты», – деген с?з ?ал?ан екен. АРСЫЗДАН АЙУАН АРТЫ? Адам арсызды?ты б?зыл?ан оймен iстейдi. Ал айуанны? ондай арсызды??а санасы жетпейдi. Сонда да оны? а?ыл?а бергiсiз iс-?рекеттерi арсыз адамны? ?ылы?ынан арты? деген ойды а??артады. Ш?л?ау деген байды? Содыр деген сотана? баласы болыпты. Ол еш н?рсе iстемей, атына мiнiп, ауыл ауылды ?ыдырумен ж?редi екен. Бiр к?нi Содыр к?ршi ауыл?а бара жатса, жолда кездескен к?рi-жасты? б?рi де о?ан с?лем бередi. Ол ешкiмге к?з ?ырын да салмай, ?з бетiмен ж?ре бередi. Жолда есек мiнген бiр шал Содыр?а ?арап ?ойып, ?ндемей ?те бередi. Содыр атыны? басын б?рып алып: – ?й, ?а?бас, неге с?лем бермейсi?? – деп тесiле ?арайды. Сонда шал т?рып: – Балам, кiшi т?р?анда, ?лкен с?лем берушi ме едi? – дейдi. Содыр шал?а жа?ындап келiп, ?амшымен тартып жiберуге о?тала бергенде, шал ?амшысын шап берiп ?стай алады. Ендi екеуi жерге т?се ?алып, алыса бастайды. Бос ?ал?ан есек пен ат шетке шы?а бередi. Екеуi ары алысады, берi алысады, бiра? бiр-бiрiне ?лдерi жетпей титы?тасып т?рып, а?ыры болма?ан со? ажырасады. Шал ?стi-басын ?а?ып, айналасына ?араса, есек пен ат жолды? ар жа?ында ?асынысып т?р екен. Сонда ?ария: – «Арсыздан айуан арты?» деген рас ?ой. Ананы к?рдi? бе? – дептi. АРЫСТАНБАБ?А Т?НЕ,?ОЖА АХМЕТТЕН ТІЛЕ М?хаммед пай?амбар а?ыреттi? алдында барлы? туыс-жа?ындарын, сырлас достары мен жора-жолдастарын жинап: – Мен б?л д?ниемен ж?не сiздермен ?оштас?алы жатырмын. Кейiнгi ?рпа?тарымны? бiреуiне берер аманатым бар. Соны о?ан кiм тапсырар екен? – дейдi де, жан-жа?ына ?арайды. Ж?рт а?-та?. Денi сап-сау, ?алайша бiздi ?иып, о д?ниеге аттанба?? Аманаты не? Ойларын он?а, саналарын сан са??а ж?гiртедi. Сол кезде Арыстанбаб орнынан т?рып, екi ?олын к?кiрегiне ?ойып: – Б??ан мен ?зiрмiн, – дейдi. М?хаммед пай?амбар: – Жарайды, а?ылдасып, келейiн, – дейдi де, зым-зия жо?алып кетедi. ?лден уа?ытта ?айтып оралады. Алла та?аланы? келiсiмiн алып келсе керек: – Келешекте ?мiрге Ахмет деген бала келедi. Со?ан мына ??рма жемiсiн тапсырасы?, – деп, ?алтасынан ал?ан бiр т?йiр ??рманы бередi. Ахмет дейтiн бала?а тапсыратын аманатты алып, ?ртына сал?ан Арыстанбаб М?хаммед пай?амбар?а: – Мен ол баланы ?айдан iздеймiн, ?алай табам, ?алай танимын? – деп сауал ?ояды. Сонда М?хаммед: – Іздеп ?уре болмай-а? ?ойы?ыз. Берген аманатымды сiзден ?зi-а? с?рап алады – дейдi. ?ажап бол?анда, пай?амбарды? айт?аны айнымай келедi. Бiрде далада келе жат?анда, 11 жасар бала?а кездеседi. – А?са?ал, аманатымды берi?iз, – дейдi бала. Арыстан баб атын с?рап жатпай, «аузы?ды аш» дейдi о?ан. Ол аузын аш?анда, бабаны? ?ртында?ы ??рма зып етiп Ахметтi? аузына кiрiп кетедi. Бала л?м-мим деп тiл ?атпастан, б?рылып ж?ре бередi. – Сен неткен к?ргенсiзсi?, ма?ан айт?ан ра?метi? ?айда?! – деп ай?айлайды Арыстанбаб. Сонда бала артына б?рылып т?рып: – Сiзге несiне ра?мет айтам? Сiз бар шырынын сорып жеп, ма?ан ??р с?йегiн ?алдырып отырсыз, – дейдi. – Жарайды, сiзге келiп т?несiн, менен тiлек тiлесiн, – деп ж?рiп кетедi. Содан берi халы? Т?ркiстан?а сапар шеккенде ?уелi Арыстанбабты? басына барып мiн?жат етедi. ??ран о?ытады. Мазарына бiр т?неп, содан со? ?ана Ахмет Иассауи кесенесiне аттанады екен. Халы? арасында «Арыстанбаб?а т?не, ?ожа Ахметтен тiле» деген на?ыл с?з содан ?алыпты. Б?л на?ылды кейде «?улиенi? басына т?не, Алладан тiле» деп жалпылама айтатындар да бар. АРЫСТАНДАЙ АЗУЛЫМЕН ЖОЛДАС БОЛМА, АШЫ?АСЫ?, Т?ЛКІДЕЙ ?УМЕН ЖОЛДАС БОЛМА, АСЫЛАСЫ? Ж?йiткiп келе жат?ан т?лкi бiр жемтiкке кездеседi. Жа?сы атанба? болып, м?ны жемтiк жейтiн а?дарды? б?рiне хабарлайды. Барлы? а? жиналады. А?дар жемтiкке ауыз салайын десе, арыстаннан асу?а бата алмайды. Сонда т?лкi жылма?дап: – Ел а?асы б?лсiн? – дейдi арыстан?а жалта?тай ?арап. Сонда арыстан орнынан т?рады. – Мен айтсам, б?л жемтiктi? бiр б?лiгi менi? арыстан атыма, бiр б?лiгi к?штiлiгiме, ендi бiр б?лiгiне кiмнi? тiсi тисе, сау ?алмайды, – дейдi. М?ны естiген со? а?дар бастары салбырап, тарап кете барады. Б??ан т?лкi iштей ызаланып, ды? са?тайды. Та?ы бiр к?нi жортып келе жат?ан т?лкi ??рулы т?р?ан атпа т?за?ты к?редi. Апты?а ж?гiрiп арыстан?а барады: – Ел а?асы, та?ы бiр жемтiк к?рдiм, соны б?лiп берi?iз! – Ал, онда баста! – дейдi арыстан. Жылма? ?а??ан т?лкi ертiп алып, т?за??а таяп келгенде: – Сiз осы жолмен тiке ж?ре берi?iз, мен мына жа?ты шола келейiн… – деп, жолдан тайса?танып, айнала ?тедi. А??ал арыстан б?рылыссыз тура тарта бередi. Алша?дап келе жатып, атпа т?за?ты басып ?алады да, а?аш?а iлiнiп, сала?тап ?алады. Басы салбырап т?р?ан арыстанды артынан келген т?лкi к?редi. – Ел а?асы, не болды? – Не болушы едi, – дейдi арыстан. – Сен керiл деп жiбердi? ?ой, мен керiлiп т?рмын… Т?лкi ?улы?ына риза болады. «Арыстандай азулымен жолдас болма, ашы?асы?, т?лкiдей ?умен жолдас болма, асыласы?», – деген с?з содан ?ал?ан екен. ?зiн ?згелерден арты? санайтын ?рк?кiрек, менмен, арсыз, ожар адамдармен дос болма, ?лесi?нен, сыба?а?нан ??р ?аласы?. Ондай адамдар са?ан тиесiлi н?рсенi к?ш к?рсетiп, тартып алудан да тайынбайды. Ал, ?у, аяр адамдармен дос болса?, олар сенi ?улы?, с?мды?пен алдап, саз?а отыр?ызады, абырой-беделден айырыласы? деген ойды бiлдiредi. АСПАНДА ?ШСАМ ?АНАТЫМ ТАЛАДЫ, ЖЕРГЕ Т?ССЕМ ЖАЛАЙЫР ШОРА АЛАДЫ ?лы ж?з – ?йсiннен Аба?, Тара? деген екi бала болып, Тара?ты? аты «Жалайыр» атанып кеткен дейдi. ?зi батыр, палуан Тара? асаудан жы?ыл?анда атты? жалын ?стап жы?ылып, жалды айырып т?скендiктен «Жалайыр» болып атан?ан деген с?з бар. Сол екi ата жалайыр елiнде ??с салып, ит ж?гiрткен ?аза? саяткерлерiнi? iшiнде ?ыран ??сты адамша ж?мсай бiлген Жалайыр Шорадан ас?ан бiлгiр ??сбегi бол?ан. Жалайыр Шораны? ал?ыр ?ыранды айнытпай танитыны соншалы?ты, ?ш?ан бейiмiне ?арап-а? ?андай а??а т?се алатынын д?лме-д?л айтып бередi екен. Сол себептi ел ол ??сбегiнi: «Аспанда ?шсам ?анатым талады, жерге т?ссем Жалайыр Шора алады», – деп а?ыздайды екен. Ертеректе бiр ауыл?а келiп т?скен Жалайыр Шора к?н ?ясына батар ша?та ауыл адамдарымен т?бе басында ??гiмелесiп отырады. Олар к?нбатыс жа?тан ?здерiне ?арай ?шып келе жат?ан ?ос ?ыранды бай?ап ?алады. Беймезгiл ша?та ?ш?ан ?ырандарды ауыл адамдары ?р са??а ж?гiртiп ??гiмелейдi. Сол кезде Жалайыр Шора: – О? жа?ында?ы ?ыран ??мшегiрдi? т??ымы екен де, сол жа?ында?ы – сас?ала? сарыны? сыр?а?ы екен, – дейдi. Сонда ауыл адамдары: – Сен де оттай бередi екенсi?! Айдалада ?шып бара жат?ан ??сты балда??а ?ондыр?андай сипаттады?-ау келiп, – деп мыс?ылдайды. – Сенбесе?дер, б?рi? орындары?нан т?рып ай?ай салы?даршы. Сол жа?ында?ы ?ыран жерге ??лап т?спесе не?ыл дейсi?, – дейдi. Жалайыр Шора айт?андай ай?ай-?и?у шы??анда-а? жа?а?ы б?ркiт ?алба?дап барып жерге ??лайды. Ел ж?гiрiп жанына барса, ?ор?анша?тай бередi. Мiне, Жалайыр Шораны? бiлгiрлiгi. Б?ркiттi? сас?ала?ы еш уа?ытта мандытып а??а т?се алмайды. Б?л ??сбегiлердi?, а?шыларды? шеберлiгiне, бiлгiрлiгiне т?нтi бол?анда, ??рмет, ?ошамет к?рсеткенде айтылатын на?ыл. АСПАННАН ИСА Т?ССЕ,ЖЕРДЕН М?ДІ ШЫ?АДЫ М?дi – хазiрет ?алиды? (?зiрет шерi) ?лы. Орта Азияда ?мiр с?рген балуан Дари?а ?ыздан туады. Азамат бол?ан со? туабiттi к?рмеген ?кесiн iздеп, сапар?а шы?ады. Кездеседi. Алдымен ж?н с?расып алмай к?реске шы??анда, бала ?рандап «И?, Алла, ?зiрет шерi жаса» деп ай?айлап к?реседi. Сонда ?зiрет шерi баланы то?татып, ?зiнi? баласы екенiн таниды. Бала да ?кесiн танып, «?з ?кеме ?ол к?тердiм, жарыл, жер, жарыл!» – деп, жерге кiрiп кетiптi. Адамзат баласын тажал ?келген ауыртпалы?тан ??т?ару ?шiн М?дi ты?ыл?ан жерiнен шы?ады. Аспаннан Иса пай?амбар т?седi. Тажалды? к?зiн жояды. Христиандарда Исаны? ?айта келуiмен жер бетiнде ?дiлдiк орнайды, адамдар к?н? атаулыдан арылып, ба?ытты ?мiр с?редi деген сенiм бар. ?аза?тар да «Аспаннан Иса, жерден М?дi шы??анда, ?ой ?стiне бозтор?ай ?ялайтын заман болады» деп жатады. Б?л сенiм ?аза?тарда ислам дiнiнi? М?дi, Дажжал туралы iлiмi негiзiнде ?алыптас?ан. Елшiлiкке жiберiлген екi хазiреттi? ар?асында жер бетiнде мамыражай заман орнайды. Адамдар т?гелдей м?сылман болады. Осыдан «Аспаннан Иса т?ссе, Жерден М?дi шы?ады», – деген с?з ?ал?ан екен. М?нда исламны? ?дiл жолымен ж?рсе?, екi д?ниеде ниет-тiлегi? орындалады деген ой т?йiнделген. АСТЫ ?ОРЛА?АННЫ? АРТЫ О?БАС ?аза? хал?ы ?шiн дастар?ан ?стiндегi д?мнен ?лкен н?рсе жо?. Тiптi, а?даусызда ?йге кiрiп кеткен жыланны? басына а? ??йып шы?аратын к?шпендiлер ?шiн, т?з-д?мнi? ?асиетi ерекше. «Бiр к?н д?мдес бол?ан кiсiге ?ыры? к?н с?лем бер», деген с?з бекер айтылма?ан. «Кiсi айдаса барма, д?м айдаса ?алма» дейдi атамыз ?аза?. 1920 жылдар Жа?анбек атты ау?атты кiсiнi? да??ы ?ымызбен шы?ыпты. Жетiсу ??iрiндегi ел: «Шiркiн, Жа?ан аулыны? ?ымызы-ай!» – деп тамсанып ж?редi екен. Бiр к?нi Ыс?а? деген а?са?ал Жа?анбектi? ?йiне т?сiптi. Ж?н с?раса келе, ?й иесi ?она?ыны? ата?ты мешкей Ыс?а? екенiн бiлiп, б?йбiшесiне: – Сабада?ы ?ымызды сар?ып iшетiн д?удi? ?зi келiптi. Ш?лiн ?андыру о?ай болмас, тегi. ?ымызы?а iркiттi? суын ?осып жiбер, – деп ??ла??а?ыс ?ылыпты. Б?йбiше ота?асыны? айт?анынан аса алмай, айт?анын iстейдi. Екi тоста?ан ?ымызды сiмiрiп сал?ан Ыс?а?, ыдысын жозыны? ?стiне ?ойып, сырт?а шы?ыпты. Мешкей ?она?ынан тезiрек ??тыл?анына ?уан?ан Жа?анбек шы?ып: – Апыр-ай, а?са?ал, ж?рiсi?iз суыт ?ой. Неге асы?ты?ыз? – десе керек. Сонда Ыс?а?: – Е, Жа?анбек, а?сап келгенде, аруа? ?он?ан дастар?анны? а?, адал д?мiн арамдап бердi?. «Асты ?орла?анны? арты о?бас» деушi едi. Мен содан шошынып барамын, – дептi. Ай ?ттi ме, ?тпедi ме, осы о?и?адан кейiн ел iшi бiр д?рлiктi. Жа?анбек байды? жал?ыз ?лы шiлденi? шiлi?гiрiнде ??м iшiнде адасып кетiп, ж?рт болып жабыла iздеп, ?ш к?ннен со? ?ре? тап?ан. Басынан к?н ?тiп, та?дайы ?а?сып, кеуiп кеткен бай??с бала ауыл iргесiндегi Жаман??мда жол таба алмай, ?аталап ш?лдеп ?лген екен. АСТЫНДА?Ы АТЫН АЛТЫ АЙ ІЗДЕПТІ (Екiншi н?с?асы) Ертеректе ?асым деген бай болыпты. Сол кiсi бiрде ?ыры? ша?ты жыл?ысын базар?а п?лдап ?айтпа?шы болып, «?оянды» ж?рме?кесiне жол тартыпты. Айдап бара жат?ан ?зi мiнген атын ?ос?анда ?ыры? жыл?ы едi. Базар?а бар?ан со?, 39 жыл?ысын сатады. Елден 40 жыл?ымен шы??ан кiсi: «Ау, бiр жыл?ым ?айда?» – деп та? ?алады. Ол кезде «?оянды» ж?рме?кесiне 2—3 ай жол ж?рiп жететiн. Елiне 2—3 айдан со? оралып, сату?а апар?ан жыл?ысыны? бiреуi кем бол?анын ??гiмелеп отырады. Ауылдастарыны? бiрi: «А?асы, аты?ызды? белгiсi ?андай?» – деп с?райды. Ол: «Жирен ?ас?а ат едi», – дейдi. Інiсi: «А?а, сiз сол ж?рме?кеге не мiнiп барып ?айтып едi?iз?» – деп с?райды. Сонда ?ана ?зiнi? мiнiп ж?ргенi сол жирен ?ас?а ат екенiн бiлiп, санын бiр-а? со??ан екен. «Астында?ы атын алты ай iздептi» – деген ?анатты с?з содан ?алса керек. АСТЫ? Д?МІН Т?З КЕЛТІРЕДІ, ?ЙДІ? С?НІН ?ЫЗ КЕЛТІРЕДІ Ертеде бiр бай ?мiр с?рiптi. Оны? айдай с?лу ?ш ?ызы бар екен. Бай к?ндердi? к?нiнде ?ыздарын ша?ырып алып: «?ыздарым, сендер менi ?аншалы?ты жа?сы к?ресi?дер?» – деп с?ра? ?ояды. Сонда ?лкен ?ызы т?рып: – ?ке, мен сiздi ?ант секiлдi жа?сы к?ремiн, – дейдi. Ал ортаншы ?ызы: – Балдай жа?сы к?ремiн, —дейдi. Е? кiшi ?ызы: – ?ке, мен сiздi ас т?зындай ?адiр т?тамын, —дейдi. Кiшi ?ызыны? жауабына ?ана?аттанба?ан ?кесi ?ызын сарайдан ?уып шы?ады. ?ыз ?за? жол ж?редi. ?бден шарша?ан ?ыз ?зен жа?асынан ?лкен сарай к?рiп, ?уанып кетедi. Сарай?а енген ол, сонда ?ызметшi болып ж?мыс?а т?рып, тiршiлiгiн ?рi ?арай жал?астырады. К?ндер айлар?а, айлар жылдар?а ?ласады. К?ндердi? бiрiнде оны к?зi шалып ?алып, хан ?лы ?ашы? болады. Хан ?ызды? жылы ж?зiнен кiшiпейiлдiлiк, мейрiмдiлiк, iзгiлiк, адамгершiлiк ?асиеттерiн бай?айды. С?йтiп ?лына жар етуiне р??сатын бередi. ?лан асыр той ?тедi. ?ызды? ?кесi б?л тойды? ?адiрлi ?она?ы ретiнде ?лкен ??рметпен ша?ырылады. О?ан арнап ас ?зiрлеудi ?ыз ?з мойнына алады. ?ыз ?кесiне дайында?ан тама??а бал мен ?антты к?бiрек ?осады. Ол та?амды жеген ?кесi: – Менi? тама?ым неге бас?алардiкi сия?ты д?мдi емес, —деп ашуланады. Сонда б?л с?ра??а ?ызы жауап бередi: «Асты? д?мiн ?ант пен бал емес, т?з келтiредi, ?ке», —дейдi. Сонда барып ?кесi ?з ?ателiгiн т?сiнiп, ?ызынан кешiрiм с?ра?ан екен. Б?л жерде халы? асты? д?мiн т?з келтiрсе, ?йдi? с?нiн ?ыз келтiредi деген ой?а ?кеп тiреп т?р. И? шынында ?йдi сыпырып-сиырып, жинап, тазалап, ретке келтiрiп, ?йдi? с?нi мен ?рiн ашып отыратын ?ыз баласы емес пе. Ел арасында б?л ма?алды? «Асты? д?мiн келтiрген т?з ?улие, елдi? с?нiн келтiрген – ?ыз ?улие» деген н?с?асы да кездеседi. АСЫ?ЫС Т?БІ – ?КІНІШ Асы?ыс, ?арбалас тiрлiктi? шикi шы?ып, артынан ?р?ашан да ?кiнiш тудыратыны бейнеленген Абай с?зi: «Досы?а досты? – ?арыз iс, Д?шпаны?а ?дiл бол! Асы?ыс т?бi – ?кiнiш, Ойланып алма? – сабыр сол». АСЫЛ – АСЫЛЫНА,Н?СІЛ – Н?СІЛІНЕ Бiрде «?рлы? жасады» деп жарлы-жа?ыбайлау бiреудi ханны? алдына алып келiптi. Ол адам «тауып алдым, ?рлап ал?ан жо?пын» деген с?зден танбапты. Ал талапкер болса, «?йтеуiр жо?ал?ан затым сенен шы?ты ?ой, ?рлап алды?» деп ?асарыса т?скен екен. Сонда а?ылды хан ?з пiкiрiн ?з iшiнде са?тай т?рып, у?зiрлерiне: «Мына бейба??а ?андай жаза ?олданамыз?» дейдi. Бiрiншi у?зiр: «От?а тiрiдей ?ртеп жiберу керек» десе, екiншiсi: «?олын ?ол, б?тын б?т ?ылып, кескiлеп ?лтiру керек» дейдi. Ал ?шiншi у?зiр к?лiмсiрей отырып: «Осы мен бiр н?рсеге та??алып отырмын», – дейдi. Ж?ртты? б?рi оны? аузына ?арай ?алады. – «Асыл – асылына, н?сiл – н?сiлiне» деген б?рын?ылардан ?ал?ан с?з бар-ды, сол рас па деймiн. Мына у?зiр «от?а ?ртеу керек» десе, екiншiсi «кескiлеу керек» дейдi. Отты айтып отыр?ан у?зiрiмiздi? ?кесi ?мiр бойы ?сталы? ??р?ан едi. Ал екiншiсiнi? ?кесi ?мiр бойы ?асапшы бол?ан-ды. ??дай ауыздарына ?алай салып отыр десе?шi…» Екi у?зiр де т?мен ?арап, ?нсiз ?алады. Сонда хан: – Ал ендi, ?зi? ?андай у?ж айтпа?шысы?? – дейдi ?лгi у?зiрге. Ол т?рып: – Менi?ше, б?л адам ?рлап алма?ан. Т?сiп ?ал?ан затты тауып ал?ан. Бiра? тауып ал?ан затын «о?ай олжа» деп, ал?ан да ж?ре берген. Ал, м?сылмандар ма?айында тiрi жан болмаса да, «мынау кiмдiкi?» деп ?ш рет ай?айлап с?рауы керек. Б?л ендi оны? бiлместiгi бол?ан. ??гiменi? ?ыс?асы: затын танып т?р?ан адам ?з м?лкiн алып ж?ре берсiн. Ал мына жаза?а тартыл?алы т?р?ан адам?а кешiрiм жасалы?. Екiншiлей ?айталаса, осы у?зiрлердi? кесiмi шешiм болсын, – дептi. Хан басын изеп: «Ке? бол?аннан кем болмаспыз, кез келгендi ?ыра берiп, ел болмаспыз» деген екен. АСЫЛЫ? АЙТПА, АУЗЫ?ДА?Ы АСЫ?НАН ?А?ЫЛАРСЫ? Б?л на?ыл «арты? айтып, шектен шы?па, т?убе?е т?с» деген емеурiндi а??артады. Ота?асы ?йiне кiрмей жатып, б?йбiшесiне: – Тама?ы? бар ма, ашы?ып келдiм, – дейдi. Б?йбiшесi: – ?азан?а ет салып ?ойдым. ??дай ?аласа, б?йыртса, пiсiп ?алар, – дейдi. Ота?асы: – Ой, ет ?азан?а т?скен болса, б?йырса да, б?йырмаса да жеймiз ?ой, – дейдi. Содан ас дайын болып, ендi ?келейiн деп жат?анда, ?йге екi н?кер баса к?ктеп кiредi. ?й иесiн алдында?ы асына да ?аратпай ?стап алып, т?т?ындап, апарып ?амап ?ояды. Содан ол бiрнеше к?ннен кейiн а?талып, ?йiне ?айтып келедi. Есiгiн ?а?са, ар жа?ынан б?йбiшесi: – Б?л кiм? – дейдi. Сонда аузы к?йген ота?асы: – Б?йыртса, к?йеуi?мiн, – деген екен. «Асылы? айтпа, аузы?да?ы асы?нан ?а?ыларсы?», – деген с?з содан ?алыпты. АСЫ? Т?ГІЛІ, ТАБА?Ы? ?АЙДА?! Б?л с?з тiркесi «болар iс болып, бояуы сi?дi, бая?ыда ?айда ?алды??!» -деген ма?ынада ?олдынылады. ?аза?та астан кейiн ет пен ?амырды турап, нарын жасайтын ?детi. Сол да?ды бойынша, ?лкендер ет пен ?амырды турайды. ?йдi? б?йбiшесi жас келiнге таба?ты берiп: – Сырттан ?стiне сорпа ??йып ?кел, – деп ж?мсайды. Дала ?ара??ы, ай тума?ан екен. Келiн сырт?а шы?а бере с?рiнiп ??лап, таба?ы «сатыр-с?тыр» ете ?алады. ?йден енесi дауыстап: – Ой-бу-уй, жолда б?зау жатыр едi, асы?а абай бол! – деген екен, келiнi: – Асы? т?гiлi, таба?ы? ?айда?! – деп ?ойып ?алыпты. С?йтсе, б?зау?а с?рiнiп жы?ыл?анда, таба?ы ?шып кетiп, соны таба алмай сипала?дап ж?р екен. АТ АЙНАЛЫП ?АЗЫ?ЫН ТАБАДЫ Николай заманында Жетiсу елiнi? ата?ты байы бiр жылы ж?рме?кеде ?зiнi? кекселеу болып ?ал?ан ж?йрiк ай?ырын ?йiрiмен ?ндiжаннан келген (?збекстанда?ы ?ала, елдi-мекен) саудагерге сатып жiбередi. Сол ай?ырды? жеке ?зiн келесi жылы жазда жайлау?а шы??ан малшылар «Мы?жыл?ы» ??iрiнен к?рiп ?алып, бай?а хабар бередi. «?айт?ан малда береке», – деп бай ай?ырды ?стап алып, мойнынан ??ша?тап, ма?дайынан с?йiп т?рып, к?зiне жас алады. ?йткенi, ол ай?ырды? ?ндiжан жерiнен осы «?ар?ара?а» жеткенше бiр жылдай уа?ытта ?андай ?иыншылы? к?ргенiн ??ыну о?ай емес едi. ?йiрiн айдап шы?ып, айырылып ?алды ма, немесе жеке ?зi ?ашып шы?ты ма, ол жа?ы бейм?лiм. ?йтеуiр ?у?ынды к?п к?рген сия?ты, атты адамды алыстан к?ргеннен ?аша беретiн, денесiнi? тiлiм-тiлiм болма?ан жерi аз, не болса да к?п ?иынды?пен жеткен. «Жыл?ы жершiл», «Ат айналып ?азы?ын табады» деп хал?ымыз бекер айтпаса керек. Жа?сы жыл?ы басы бос болса, ?андай ?ашы?ты?та болмасын туып-?скен жерiне тарта бередi, жануарларды? есi анау-мынау адамнан кем болмайды. Бай содан кейiн ол ай?ырды ?з ?олынан шы?армай, ?йiрге ?осып ж?рдi. АТ – ЖАЯСЫ ЖАЛПА? БИЕДЕН, ЕР АЛА?АНЫ ЖАЗЫ? АНАДАН ТУАДЫ Елiне ?адiрлi, ?дiл билiк ж?ргiзген С?леймен деген ?арт ?л ?стiнде жат?анда, ?зе?гiлес жолдастары, жа?ын а?айын мен ?зiнi? ?ш баласы ?кеден ?сиет к?тiп отыр?анда, балалары ?кеден ?сиет с?рау?а жарамай, сы?сы?дап жылай берiптi-мiс. Сонда олардыы? б?л ?ылы?ына разы болма?ан С?леймен жинал?андар?а ?арап: «Ат – жаясы* жалпа? биеден, ер ала?аны жазы? анадан туады» деушi едi атам ?аза?. К?з жасына ие бола алмай отыр?ан мына балаларымнан не шы?ушы едi. Б?ларды? анасы есiктен келген бала?а дастар?аннан уыстап бауырса? ?келгенде, уысына ?ш бауырса?тан арты? сыймаушы едi. Содан ту?андар мыналар ?ой, к?з ?ырлары?ды сала ж?рi?дер», – деп, балаларын ?зiнi? ?зе?гiлес достарына тапcырыпты-мыс. ?олы ашы?, ке?пейiл, дархан аналардан ?ана ерлер туады деген ойды бередi. АТ – ЕР ?АНАТЫ ?лы Алла Адам атаны ж?ннаттан шы?арып, жерге т?сiрген кезде оны т?рт к?зi бар, ?анатты пыра??а мiнгiзген екен. Адам ата жерге т?скенде, бойын ?рей билейдi. Бейтаныс мекен к?зiне жат к?рiнедi. ?оры??аннан пыра?ты? мойнынан ??ша?тап алып жiбермей ?ояды. Бiра? пыра?тар ?айтадан ж?ннат?а к?терiлмек болады. Сол кезде Адам ата атты? ?анаттарын ?ыр?ып тастайды. Пыра?тар не iстерiн бiлмейдi. Сол кезде Алладан: – Адамны? ж?рсе, ?анаты, жау тисе, ?ор?аны бол. Адам?а ?ызмет ет, – деген б?йры? келедi. Ат амалсыз жерде ?алады. Б?рын?ы ?анатында?ы к?ш-?айраты оны? ая?тарына ауысады. Бастап?ыда ат жерге ?йрене алмай, ж?ннатты а?сап жылай берген екен. К?нi-т?нi жыла?аннан т?рт к?зiнi? екеуi суалып, к?рмей ?алады. Атты? ма?дайында?ы к?зге ??сас ш???ырлар ??р?ап ?ал?ан жанарды? орны екен. Содан бастап ат адамны? ажырамас серiгiне айналады. «Ат – ердi? ?анаты» деген м?тел осыдан ?ал?ан екен. К?шпелi д?уiрде ат, жыл?ы деген атаулар ?аза? даласыны? екiншi есiмiндей болып кеткен едi. Ке? байта? даланы ме?геру ?шiн, ??с ?анаты талатын ?ашы?ты?ты ?аусыру ?шiн тек атты? ?ана жалы мен белi, т?я?ында?ы желi керек болды. Тарихта?ы ?иян-кескi жоры?тар, дала ?шiн ?за? ?ан т?гiс ?ыр?ындар ат ар?асында ?ткен. ?ыс?асы, ?аза?ты? екi с?зiнi? бiрi – ат туралы болатын. Содан да болар, хал?ымыз «Ат – ер Жая* – жыл?ыны? сауыр етi. ?анаты», «Ат жетпейтiн жер жо?», «Ж?зден – ж?йрiк, мы?нан – т?лпар», «Ат с?рiнбей жер танымас», «Ат т?я?ын тай басар» дегендей к?птеген м?н-ма?ыналы ?анатты с?здер ?алдыр?ан. АТАДАН БАЛАНЫ? БА?Ы АСЫП ТУУЫ М?МКІН, АЛ А?ЫЛЫ ШИРЕК ТЕ БОЛСА КЕМ ТУАДЫ ?кесiне ?ара?анда баланы? ?мiрде жолы болуы, ?ызмет-мансабы ?суi, ба?ы жануы м?мкiн. Бiра? ?ке алдында ол ?ашанда перзент. ?кесiнен к?п ?мiр с?рген жо?. Демек, т?жiрбие, ?мiрдi танып-бiлу, к??iлге т?ю т?р?ысынан ?кесiнен асып кете алмайды. На?ылды осы ма?ынада т?сiну керек. Жиренше бозбала кезiнде жасы ?л?ай?ан ?кесiн ауыл сыртында?ы т?беге атпен апарып отыр?ызып, ?зi ауыл аралап, кешке ?арай ?айта атпен алып ?айтады екен. Бiр к?нi Жиренше на?ашысыны? аулына ?ыдырып кетедi. Содан ?айтар жолда бiр жас жiгiт жолдан ?осылып, бiрге ж?редi. Ауыл?а жа?ында?анда ?лгi жiгiт бас?а ауыл?а б?рылып, ?ндетiп кете барады. Жиренше к?ндегi ?детiмен т?бе басында отыр?ан ?кесiн ?йiне алып келiптi. – Балам, жа?а?ы жолдасы? еркек пе, ?йел ме? – деп с?рапты ?кесi. – ?йел емес, жас жiгiт. – Ендеше кеткен ауылына барып келшi, менi?ше сол ?йел, – дептi ?кесi. Сол ауыл?а барып, ?айта орал?ан Жиренше: – ?ке, сiздi? айт?аны?ыз рас екен, мен шамалас ?ыз болып шы?ты. Оны? ?йел екенiн ?айдан бiлдi?iз? – деп с?райды. ?кесi айтады: – Алыста келе жат?анда ая?ы атты? екi ?кпесiнен шы?пады. Ауыл?а жа?ында?анда ерге е?кейi?кiреп отырды. Сенен б?лiне берiп ?н сал?анда, ?ндi еркекше бастады да, ?йелше ?айырды, содан бiлдiм. Сол ?ызбен с?йлес, болаша? жары? сол болады, – дейдi. Ата?ты ?арашаш анамыз сол ?ыз екен. Жиреншенi? «Атадан баланы? ба?ы асып тууы м?мкiн, ал а?ылы ширек те болса кем туады» деген с?зi содан ?алыпты. Халы?ты? жорамалы бойынша, Жиренше шешеннi? ?кесi де с?зден ?аражаяу болма?ан екен. АТА ?АР?ЫСЫ О? Ілгерi заманда д?ниеде жо? бай болыпты. Бiра? оны? баласы болмайды. Жарат?ан?а жалынып, сыйынба?ан мазары, барма?ан жерi ?алмай ж?рiп, жасы жетпiске таяп ?ал?анда жал?ыз ?л к?редi. Баласы жастайынан елдi? тiлiн алмайды, ?зiнi? бiлетiнiн iстеп, терiс болып ?седi. Ата-анасы бас?а ?ылар айласын таппайды. А?ыры атасы, «??с болып, ?лып ?ал, ?я? таста болсын», – деп ?ар?айды. Атадан ?ар?ыс ал?ан жал?ыз бала «Бай?лы» деген ??с?а айналып ?ал?ан екен. «Ата ?ар?ысы о?» – деген с?з ?ал?ан екен елде. Ілегiргi замандарда ата, ?ке ?ар?ысы – е? ауыр, зардапты жазаларды? бiрiнен санал?ан. Халы? сенiмi бойынша м?ндай ?ар?ыс ар?ала?ан адам ерте ме, кеш пе бiр ?ауiп-?атерге жолы?ады немесе ?мiрде жолы болмайды. Сонды?тан есi бар ?рбiр ?л-?ыз ата-ана ?ар?ысына ?шырайтын терiс ?ылы?-?рекеттерге барма?ан. Ата-анасын мейлiнше сыйлап, ??рметтеп, оларды? ?стан?ан пiкiр, к?з?арастарына ?арсы келе бермеген. Б?гiнгi к?ндерi де сол д?ст?р ма?ызын жой?ан жо?. АТА ?АР?ЫСЫ – О? (Екiншi н?с?асы) ?ария с?здi? айтуында А?серке д?улеттi, бай бол?ан адам екен. Байлы?ты? ?зi адамны? ниетiне бiтедi деген с?з рас болса керек. А?серке мы??ыр?ан малын ба?ып-?а?атын малшылардан «атты? майы»* дегендi с?рамайтын мырза адам болыпты. Бiрде А?серкенi? баласы Жарасты бiреулер ?оздырып, намысына тиiп, «шынымен ?улеттерi? мырза болса, мына жалы жер сызып ж?рген а? жал ?ара ай?ырды ?она?асы?а сойшы, к?рейiк» деп ?ойт-?ойттайды* ?ой. Жарас та ?ызу?анды жiгiт болса керек, сол жерде ай?ыр?а б??алы? салдырып, шы??ыртып отырып бауыздатып тастайды. А? жал ?ара ай?ыр А?серке ?улетiнi? кие-??ты, малыны? басы екен. Сондай ?асиеттi жануарды пыша??а шал?ан баласы Жарас?а А?серке ?атты ренжiп, терiс батасын берiптi. «Ата ?ар?ысы – о?» деген, сол Жарасты? ?рпа?ы ?сiп-?нбеген. Ке?ес заманында?ы аласапыранда Жарастан тарайтын аз ?ана ?рпа? Ау?аныстан ауып кеткен екен. АТАМЫЗ – АЛАШ, АТЫМЫЗ – ?АЗА?, ?Ш Ж?ЗДІ? ?РПА?ЫМЫЗ  (Екiншi н?с?асы) Бiр жоры?та ?ызыларыстан хан?а ас?ан с?лу бiр ?ыз т?т?ын болыпты. Сонсо?, б?л ?ызды хан ?йел етiп алыпты. Кейiн б?л ?йел ж?ктi болып, бiр ?л табады. ?лгi ?лды? т?ла бойы т?гел ала болады. М?ны жаманды??а Атты? майы* – б?л жерде атты? терi, к?шi. ?ойт-?ойттайды* – айдап салады, ?оздырады. жорып, ?алай жо?алтуды а?ылдас?анда, ханны? б?йбiшесi: «Б?л баланы су?а таста?дар», – дейдi. Б?йбiшенi? айт?аны бойынша баланы Сырдарияны? суына апарып тастап жiберiптi. М?ны балы? аулап ж?рген бiр кедей ?ария к?рiп, ?стап алады да, ба?ып бала ?ылады. Сонымен, ала бала ер жетiп, ас?ан а?ылды ?рi батыр жiгiт болыпты. Ала бала ел iшiнде «Алаш» деп аталып, ата?ы жайылады. М?ны хан естiп, орда?а ?келдiрмек болады. Бiра? ханны? ?асында?ы Май?ы деген адам: «Б?л баланы орда?а ?келмей, ?асына ж?з жiгiт берiп, ?з еркiне жiберу керек», – деп ке?ес бередi. Хан б??ан ма??л болады. Б??ан ал?ашында ?йсiн деген жiгiт ж?з жiгiтпен барып ?осылады. Келесi жолы Болат деген жiгiт ж?з жiгiт бастап барып та?ы ?осылады. ?шiншi жолы Алшын баста?ан ж?з жiгiт ж?не барып ?осылады. Сонымен олар жоры?тар жасап, т??iрегiндегi елдердi ба?ындырады. Кейiн б?лар бас ?осып жиын ашып, Алашты а? киiзге отыр?ызып хан к?терiптi. Сонан барып ?лгi ала бала «Алаш хан» атаныпты. ?ш ж?з жiгiттен ?аза?ты? ?ш ж?зi тарапты. Я?ни, ?йсiн баста?ан ж?з жiгiт – ?лы ж?з, Болат баста?ан ж?з жiгiт – Орта ж?з, Алшын баста?ан ж?з жiгiт – Кiшi ж?з болыпты. Сонды?тан да ?аза?тар: «Атамыз – Алаш, атымыз – ?аза?, ?ш ж?здi? ?рпа?ымыз», – дейдi. Б?л с?з тiркесi кейде «?ранымыз – Алаш, керегемiз – а?аш» немесе «Киiз туырлы?ты, „Алаш“ ?ранды ?аза?пыз» дегендей ?згерiстермен де айтыла бередi. Со?ан ?ара?анда, б?л с?з тiркестерi ?аза? ханды?ы ша?ыра? к?терiлмей т?рып, одан б?рын?ы д?уiрлерде де ке? ?олданыста бол?ан т?рiздi. Я?ни, «Алаш» с?зi ежелгi ?аза? тайпаларыны? е? ал?аш ?ауым болып бiрiккен ода?ыны? атауы болса керек. АТАНЫ? БОЛМА БАЛАСЫ, ХАЛЫ?ТЫ? БОЛ ДАНАСЫ Досбол шешен ?артай?ан ша?ында Наурызбай деген болысты? ?йiне барады. Наурызбайды? ?йi лы? тол?ан кiсi екен. Ыл?и жайса?, байлар. Досбол?а онша м?н бермей боса?а?а таяу жерге отыр?ыза салады. ?зi болыс, ?зi бай, ?зi жас Наурызбай ?ркiмдi бiр с?збен iлiп-?а?ып отырады. Бiр кезде боса?а жа?та отыр?ан Досбол?а ?арап: – «Ана ?арияны? елiнi? ?ары ?лi кетпеген екен-ау» деп к?ледi. Онысы Досболды? ?стiндегi жаман тон мен басында?ы терi тыма?ты сы?а? ?ыл?аны. О?ан Досбол шешен жауап бере ?оймайды. Наурызбай бiраздан кейiн та?ы Досбол?а б?рылып: – «Ана кiсiнi? ?стiнде д?ниенi? бiраз байлы?ы бар шы?ар» дейдi. Сонда Наурызбайды? б?л м??ат?анына шыдай алма?ан Досбол шешен былай дептi: – …Уа, к?рiлiк, са?ан не жаздым, Ай?ыр едiм ат ?ылды?. Жал?ызды? са?ан не жаздым, С?йлер с?зге м?рт ?ылды?. Жарлылы? са?ан не жаздым, А?айын?а жат ?ылды?. А?айынны? аз?анын ?зi бiлмес, жат бiлер. ?апталды?ты? бат?анын Иесi бiлмес, ат бiлер. Хан-патшаны? аз?анын ?ыра?ы к?здi халы? бiлер. Менi? кiм екенiмдi бiлмесе?, Анау т?рде отыр?ан Жа?аторы деген ?арт бiлер. Сол кезде Наурызбай болыс орнынан ?шып т?рып: – Сiз Досбол шешен екенсiз ?ой, ?ария, кешiрi?iз, – деп Досболды? ?стiне жанат iшiгiн жаба бергенде, iшiктi серпiп тастап, Досбол: «Мен ат мiнiп, тон кигелi ж?ргенiм жо?» деп та?ы та?па?тата ж?неледi: – ?ат?ан тонды ?артай?ан Бiр ?ана мен емеспiн. Б?дан былай кездессе, Солармен де ке?ескiн. Атаны? болма баласы, Халы?ты? бол данасы, – деп шешен ма?танша? Наурызбай болысты жинал?ан халы? алдында ?атты ?ялт?ан екен. Тек ?з ?ара?ан басы?а, отбасы?а ?ана емес, ауыл-айма?ы?а, ел-ж?рты?а да пайда? тиетiндей азамат бол деген ма?ынада айтыл?ан. АТАНЫ? АТ Т?Я?Ы ЖЕТКЕН ЖЕР БАЛА?А МИРАС Б?йдiбек би «Б?ла? к?рсе?, к?зiн аш, ??ды? к?рсе? шегенде, оны? басына тал ек» дейдi екен. Малын ?ргiзiп, жайылым iздеген ауылдастарына «?ыстау, ?ор?ан салы?дар. Оны тастап кетпе?дер. О?ан айналып со?ып, ?ыс ?ыстап, жаз жайлап ж?рi?дер. Атты? т?я?ы жеткен жер бекер ?алмасын. Т?бе басына оба ?йiп, ?ада ?а?ып, белгi тастап отыры?дар», – деп ?сиет айтатын бопты. Б?йдiбек бабаны? осы ?сиетi бекер емес екен. Бiр жолы мо??ол ма, жо??ар ма, ?йтеуiр бiр елмен шекара?а мал жайылымына талас туыпты. Сонда екi елдi? ел басшы, ел билерi орталарынан кiсi шы?арып шекараны аны?тау ?шiн ж?рiп отырып, «Мынау б?ла? кiмдiкi, мынау ??ды?ты кiм ?аз?ан, талды кiм отыр?ыз?ан?» десе, Б?йдiбек аулыны? адамдарынiкi болып шы?а берiптi. «Мынау обаны кiм ?йген, мынау ?аданы кiм ?а??ан?» десе де, Б?йдiбек адамдары ие бола берiптi. Айдан-аны?, тай?а та?ба бас?андай, белгi-д?лелдерiн к?рiп, даукес елдердi? амалы ??рыпты. К?нбеске амалы ?анша, сол «Б?йдiбек ?ыстауы», «Б?йдiбек аулыны? жайлауы», «Б?йдiбек ??ды?ы», «Б?йдiбек б?ла?ы», «Б?йдiбек талы» деген жерлерден шекара сызы?ы тартылып, екi ел шекарасы белгiленiп, жер дауы шешiмiн тауыпты деседi ел. «Атаны? ат т?я?ы жеткен жер, бала?а мирас» деген осы. Ке? байта? елiмiздi? шекарасын – жауынгер ата-бабаларымыз а? болатты? ж?зiмен, найзаны? ?шымен ?ор?ап, иелiк еткен, ?зiне – ?оныс, малына жайылым еткен, ат т?я?ымен талай шиырла?ан жерлер бойынша шегара белгiленген жо? па. Ендi, мiне, ?рпа?ы бiз, сол жерлердi мирасты?пен иеленiп, т?уелсiз ел болып отырмыз. АТАН БОЛСА СОЙЫЛАР, АТАМ ?ЛСЕ ?ОЙЫЛАР, М?НДАЙ ?АНСОНАР К?НДЕ ?АЙДАН ТАБЫЛАР «А? дегенде жай адамдар да еле? ете ?алады. Ал а?шылар а? дегендi естiгенде, iшкен асын жерге ?ойып ты?дайтындар ?ой. А? аулау маусымында а?шылар к?ндiз к?лкi, т?нде ?й?ы к?рмей жорытады. Талайы а? аулаудан байиды. Ішiп-жеп, игiлiгiн к?редi. А? аулап, серуен-салтанат ??рып, ра?аттанады. Талайыны? ба?ы шаппай, ы?ырша?ы шы?ады. А? со?ында ж?рiп мертiгедi, ?ледi. ?йткенi, ертеректе а? ?ызы?ы е? ?лкен, е? тамаша ?ызы?ты?, серуен-салтанатты? бiр т?рi бол?аны рас. ХІХ ?асырды? ая? шенiнде Тарба?атай т??iрегiн мекен еткен ата?ты Был?а? деген адам ?ан сонар к?нi а??а шы?айын деп жат?анда, атасы (?кесi) ?айтыс болады. Со?ан ?арамастан а??а аттан?алы жат?ан Был?а??а ел-а?айын: «Ойбай-ау, мынауы? не?» – десе, «Атан болса сойылар, атам ?лсе ?ойылар, м?ндай ?ан сонар к?нде ?айдан табылар», – деп Был?а? тентек шаба ж?нiлiптi. («Саят»). АТА?А НЕ ?ЫЛСА?,АЛДЫ?А СОЛ КЕЛЕР Ертеде бiр елдi? ханы: «?артай?ан ?келерiн балалары биiк ??здан ??латып ?лтiрсiн!» – деген жарлы? берiптi. Халы? осы жарлы?ты орындапты. Бiр жас жiгiт ?зiнi? ?кесiн ??з басына ?келiп, итеруге дайындала бергенде ?кесi к?лiптi. Бала та?данып: «?ке, неге к?лесi??» – деп с?рапты. Сонда ?кесi: «Мен де сен сия?ты осыдан к?п жыл б?рын ?кемдi ??здан итерiп едiм. Мiне, ендi ?зiмнi? басыма сол келген со? к?лемiн», – дептi. М?ны естiген баласы ?кесiн ?лтiрмей, ханнан жасырып ба?ыпты. Кейiн елiнде бiр ?иын жа?дай бол?анда, хан б?кiл хал?ын жинап, а?ыл с?раса, ешкiм а?ыл бере алмапты. Сонда жiгiт ?кесiне келiп не бол?анын айт?анда, ?кесi ?иынды?ты же?удi? шешiмiн тауып бередi. С?йтiп, елiн аман са?тап ?алады. Б??ан риза бол?ан хан ?артай?ан адамдарды ?лтiрмей, ?айта олардан а?ыл-ке?ес с?рап отыру керектiгiн за?дастырыпты. Б?л ма?ал: «Ата?а ту?ан к?н са?ан да туады, сен де сондай боласы?» дегенге ме?зейдi. АТА?НЫ? Т?РІ Т?РМА?, К?РІНЕ КІРЕРСІ? Ертеректе к?йеу жiгiт ?айын ж?ртына ал?аш келгенде, боса?а?а тула? т?сеп отыр?ызатын д?ст?р бол?ан. К?йеу жiгiттi? ?айын атасыны? т?рiне шы?у?а ?а?ысы болма?ан. Бiр жас жiгiт ?айын атасыны? ?йiне келгенде, же?гелерi астына тула? т?сеп, боса?а?а отыр?ызып ?ойыпты. Сол ?йдi? ?лкен ?аба?ан итi бар екен. Б?тен адамды к?рген т?бет арс етiп о?ыстан ?рiп ?ал?анда, к?йеу жiгiт шошып кетiп, т?рге бiр-а? секiрiп шы?ады. Сонда же?гесi бетiн шымшып: – Мас?ара-ай, к?йеу жiгiт атамны? т?рiне шы?ып кетiптi ?ой, – дептi. Сонда к?йеу жiгiт есiк жа?та?ы т?беттi н?с?ап: – Анандай б?лекет арс етiп т?ра ?мтылса, ата?ны? т?рi т?рма?, к?рiне кiрерсi?, – дептi. Б?л с?з тiркесi ?рей-?ор?ыныш?а бой алдырса?, не iстеп, не ?ой?аны?а есеп бере алмассы? деген ойды а??артады. АТА Т?РЫП ?Л С?ЙЛЕСЕ – ЕР ЖЕТКЕНІ БОЛАР, АНА Т?РЫП ?ЫЗ С?ЙЛЕСЕ – БОЙ ЖЕТКЕНІ БОЛАР Б?л жерде адамны? а?ылы жасында емес, басында. Егер а?ыл-парасаты толысып т?рса, неге жасына ?арап емес, басына ?арап ба?аламайсыз деген ойды астарлап жеткiзiп т?р. Сырым жас кезiнде бiр жолдасымен Н?ралы ханны? ?йiне барса, ?араман тана Малайсарымен с?йлесiп отыр екен. – Балалар, аман ба? – дептi де, елемей ?здерi с?йлесе берiптi. Сырым жолдасына дауыстап: – Ж?р кетейiк, б?лар бiздi адам деп отыр?ан жо? ?ой! – дейдi. Малайсары жалт ?арап: – Ата т?рып, ?л с?йлегеннен без, Ана т?рып, ?ыз с?йлегеннен без. Сырнайдай сарна?ан мына бала кiм едi? – дейдi. – Ата т?рып ?л с?йлесе, ер жеткенi болар, Ана т?рып ?ыз с?йлесе, бой жеткенi болар, – дейдi Сырым. – Сен тол?ан екенсi?, мен тоз?ан екенмiн, – деп Малайсары сонда Сырымды ?асына ша?ырып ал?ан екен. АТЫ Ж?ЙРІК ?АЙЫРАДЫ,ТІЛІ Ж?ЙРІК АЙЫРАДЫ Аты ж?йрiк болса, ?уып жетедi, озып, алды?а шы?ады. Ал тiлi ж?йрiк, шешен болса, жа?сы мен жаманды, адал мен арамды жiлiктегендей ажыратып бередi, с?збен т?йреп есе бермейдi деген м?нi бар. ?рi а?ын, ?рi балуан Ахмади деген жiгiт жал?ыз атын жо?алтып, Ба?ба?тыда жиын ?ткiзiп жат?ан ?ожахан деген болысты? ауылына келедi. Болыс баса-к?ктеп кiрген кедей а?ынды жа?тырмай, шаруасын с?рап бiлген со?: «Аты?ны? белгiсiн ?ле?мен айт, ?йтпесе ?йi?е ?айт!» – дейдi. Сонда Ахмади: А? то?ым, ?ос та?балы, ?зi жирен, ?иянкес, ?ры алмаса, шы?пайды ?йден. Жануар жыл?ы болмай, адам болса, Н?сiлi бiр кем емес, болыс, биден. А? то?ым, ?ос та?балы жирен едi, Шананы ?ар жау?анда с?йрер едi. Болдырып к?п ж?мыстан етi арыса, Дорба?а ?и сап берсем, к?йленедi. Жануар жыл?ы болмай, адам болса, Болыс боп бiр тайпаны билер едi, – дегенде, ?ожахан болыс одан ар?ысын айт?ызбай: «Аты ж?йрiк ?айырады, тiлi ж?йрiк айырады», – деген, мынаны? тiлi улы екен, жо?ын тауып берiп, ?айтары?дар, – дептi. АУЗЫ ?ИСЫ? БОЛСА ДА, БАЙДЫ? ?ЛЫ С?ЙЛЕСІН Б?лтiрiктi? баласы ел iшiнi? iсiне жа?адан араласа баста?ан ша?ы екен. Бiр жиын ?стiнде ?ызу ??гiме-д?кен болады. Кiсiлер с?лу с?йлеп, тап?ыр с?йлеп, ал?а оз?ысы келiп с?з жарыстырып отырады. Жинал?андарды? iшiнде бiр байды? мырзасы да бар екен. ?зi мал?а бай бол?анымен, с?зге кедей екен, мiнезi де жайсыз болса керек. Сол ретi келген жерде де, ретi келмеген жерде де с?зге жармасып, елдi? алдын орай бередi. С?здi? м?нi кеткен со?, Б?лтiрiктi? баласы, ?з с?зi кезегiнде: – Аузы ?исы? болса да, байды? ?лы с?йлесiн, – деп ?зiнi? с?зге ?атыс?ысы жо? екенiн самар?ау бiлдiредi. Содан ары ж?ртты? ??гiмесi жараспайды. Бай баласыны? аузы шынында да аздап ?исы? екен. ?лгi с?зге намыстанып, ашу ша?ырады. Жиынны? шыр?ы б?зылады. Бол?ан жай Б?лтiрiкке жетедi. Баласыны? бiр ауыз с?зi бiреудi? жиыныны? шыр?ын б?зу?а себепшi бол?анына ?атты ?апа болады. Б?лтiрiк баласын о?аша ша?ырып алып: – С?зден т?ттi н?рсе жо?. С?зден ащы н?рсе та?ы жо?. С?зден же?iл н?рсе жо?. С?зi?дi тiлi?е билетпе, а?ылы?а билет. А?ылды с?зi?дi а?ылсыз?а ?ор етпе, а?ылды?а айт. Не с?йлейтiнi?дi бiл. Кiмге с?йлейтiнi?дi бiл. ?ай жерде с?йлейтiнi?дi бiл. ?ай кезде с?йлейтiнi?дi бiл. ?алай с?йлейтiнi?дi бiл. Оны бiлмесе?, сара с?зi? шала болады, арты жала болады, ?ке? ?апа болады, – деп а?ыл берiптi. К?бiнесе б?л ма?алды «Аузы ?исы? болса да, байды? баласы с?йлесiн» деп аздап ?згертiп ?олданады. Ма?ынасыз ??гiме-с?здерiмен с?зге кезек бермей ?ой?ан немесе мылжы?дап кеткен есiрiк кiсiлердi (?кiм-?аралар мен байларды) осы ма?алмен т??ыртып, то?там жасайды. АУЫЗ – ДАРБАЗА, С?З – САМАЛ, ??ДАЙ ?Р?АН?А НЕ АМАЛ Б?л на?ыл: «Ауыз не айтып, не ?оймайды, бiра? с?з бен м?нiстi ??пайтын арсыз?а не деуге болады», деген ма?ынаны бiлдiредi. Бая?ыда Аужанбай деген ?ыдырымпаз бол?ан екен. Ол к?ндердi? к?нiнде бiр ауыл?а ?она? болып ?онып, кетпей жатып алады. Бiр к?н ?тедi, екi к?н, ?ш к?н ?тедi – ?айтпайды. С?йтiп жатуы молынан бiр ай?а созылады. ?аза? ?анша ?она?жай бол?анымен: «Бiр к?ндiк ?она? – ??т, екiншi к?нi – ж?т, ?шiншi к?нi – зыт», – деген с?з бар емес пе. С?йтсе де ?й иесi сыр бермей к?тедi. К?ндердi? к?нiнде Аужанбай: «?ой, ?ят болар, ?йiм iздеп ?алар», – деп жинала бастайды. Атына мiнiп ?оштасар с?тте, ?лгi ?йдi? иесi с?здi? сiра?асы бойынша айтады ?ой: «Ой, ерте кетiп барасыз, тама??а ?ара?аны?ызда болар едi», – дейдi. Аужанбай: – ?, солай ма едi. Жарайды, осы тегi ?оймады?ыз, бiр айт?аны?ыз болсыншы. Атымды ?айда байлаймын? – дейдi. Сонда ?она?жай ?й иесi: – Ауыз – дарбаза, с?з – самал, ??дай ?р?ан?а не амал?! Тiлiме байла, аты?ды, тiлiме байла! – деген екен к?йiнiп. АШ Б?ЛЕДЕН ?АШ Б?ЛЕ К?здi? сары тамыз к?нiнде Тiлемiс шешен ?ш-т?рт жолдасымен бiр байды? ?йiне т?седi. Бай ?йi мал соймай, шай ?оймай, анау- мынаумен айналыс?ансып ж?рiп алады. Сонда Тiлемiс о? жа?та?ы жолдасыны? кеудесiнен перiп жiбередi де: – Тама?сау ит-ау, ж?регi? ?зiлiп бара ма? Келгенiмiз осы ?ой, ?олдары да тимей жатыр. Асы?паса? ?озы да сойылады, шай да ?ойылады… – деп жат?андарын естiген бай балалары : – ?она?тар т?белесiп жатыр, – деп шешелерiне, ?йелi бай?а айтады. Тiлемiстi? сырын бiлетiн бай сезе ?ойып, «аш б?леден, ?аш б?ле» деген деп, мал да сояды, май да, шай да ?ояды. Барын берiп к?тiп жiбередi. Б?ле?ор, б?зы? адамдармен дос, жолдас болма, ондай адамдарды? жанына жолама, б?леден аула? ж?р немесе бастан ??ла? сада?а деген ма?ыналарда ??ынылады. АШК?ЗДІК КІМГЕ АБЫРОЙ ?ПЕРГЕН ?анша ??йса да толмайтын шы?ырау сия?ты, д?ние ?уса?, т?бiне жетпейсi?. Сол д?ние?о?ызды?пен ж?рiп, ?зi?нi? де адамды?тан шы?ып, т???иы??а батып кеткенi?дi бiлмей ?аласы?. Абырой таппайсы?, деген ойды бiлдiредi. Бая?ы заманда а?айынды ?ш жiгiт болыпты. Бiр к?нi ?шеуi сапар шегiп келе жатып, бiр ?ап алтын тауып алыпты. Б?лiп алма? болып, базар?а келiптi. Бiр шетке жай?асыпты да, екi а?асы iнiсiн ?ымыз ?келуге ж?мсапты. – Олжамыз?а орта?тастырмай, б?л с?мды ?лтiрiп тастайы?, – десiптi екеуi iнiсi кетiсiмен. Інiсi ?ымыз алып, ?айтып орал?анда, екеуi тап бередi де, ?п-с?тте шаруасын тындырады. С?йтiп ?ымыз?а бас ?ояды. Бiр уа?ытта екi а?асыны? iштерi ауырып, сол жерде жан тапсырады. С?йтсе iнiсi: «Мен екi а?амды ?лтiрсем, бiр ?ап алтын т?гел ?зiме ?алады» деп, ?ымыз?а у салып ?келген екен. ?шеуi де сол жерде жан тапсырып, бiр ?ап алтын далада ?алыпты. «Ашк?здiк кiмге абырой ?перген». АШТЫ?ТА ЖЕГЕН ??Й?АНЫ? Д?МІ АУЫЗДАН КЕТПЕЙДІ Ілгерiде бол?ан ерекше о?и?аны? естен кетпейтiнiн жеткiзерде немесе жа?сы к?ндердi еске т?сiргенде осы бейнелi с?здi ?олданады. Бiр жолы данышпаннан: – Д?ниеде ?андай та?ам е? д?мдi, ?рi с?йкiмдi деп ойлайсыз? – деп с?рапты. ?лгi данышпан сонда: – Д?ниедегi е? д?мдi та?ам – ашты?та жеген та?ам. Оны? д?мi еш?ашан ауыздан кетпейдi, – деп жауап берiптi. Со?ан ?ара?анда, «Ашты?та жеген ??й?аны? д?мi ауыздан кетпейдi», деп айт?ан ?азекем ?рi данышпан, ?рi к?реген-ау. АШУ – Д?ШПАН, А?ЫЛ – ДОС, А?ЫЛЫ?А А?ЫЛ ?ОС ?азыбектi? аталас а?айындары – Бертiс би мен Тiлеуке би м?ны? ел iшiндегi абыройын к?ре алмай, жастарыны? ?лкендiгiн малданып, оны бiр к?нi ша?ырып алады. ?уелi Бертiс би т?рып: А?ылы елден артыл?ан, А?ылы? болса ма?тан. Ынтыма?ы ж?рттан ас?ан, Жа?ыны? болса ма?тан. Сенi? жасы? кiшi ?ой, А?а?ны? алдына шы?удан са?тан! – деп ескертедi. ?азыбек олар?а: Бiр бала бар — Ата?а жете туады. Бiр бала бар — Атадан ?те туады. Бiр бала бар — Керi кете туады! – деп жауап бередi. М?ны? айт?анын ана екеуi кек т?тып, к?нi б?рын дайындап ?ой?ан адамдарына белгi бередi… Б?зы?тар ?азыбектi? ?стiне шекпен жауып, сабама??а айналады. Сол кезде атты? д?бiрi естiледi. Б?л келген ?азыбектi? кенже iнiсi Б?дене батыр екен. А?айындарыны? а?асын о?аша ша?ыруынан ?ауiптенiп, асы?ып жеткен бетi осы едi. Ашулы батыр ана екеуiне ?ылыш ала ?мтылады. ?азыбек iнiсiн то?татып: – Шыра?ым, бiр ?олы? ?рыс бастаса, екiншi ?олы? арашашы болсын, Ашу – д?шпан, а?ыл – дос, а?ылы?а а?ыл ?ос. Жау?а сiлтер ?аруы?ды жа?ыны?а сiлтеме! – дептi. Я?ни, ашу ?стiнде д?шпаны?нан да бетер бiр н?рсенi б?лдiрiп ?оюы? м?мкiн, сонды?тан сабыр са?та, а?ыл?а кел, а?ылы?мен дос ?стiне дос арттырасы?, деген даналы??а ?ндейдi. АЮ, АЮ, АЮ ЕДІ, АЮ ДА БОЛСА, БАЙЫМ ЕДІ. ??ГІР, ??ГІР, ??ГІР ЕДІ, ??ГІР ДЕ БОЛСА, ?ЙІМ ЕДІ Б?л с?з тiркесi: «Б?рiне к?нiп, етiм ?йренген, ендi ?зге н?рсенi ?аламаймын. Менi жайыма ?ойы?дар», – деген тiлек, ?тiнiштi бiлдiредi. Ертеде бiр ханны? с?лулы?ына а?ылы сай ?ызы бол?ан екен. О?ан бiр аю ?ашы? болыпты. ?ыз он бес – он алты?а келген кезде, аю ебiн тауып, оны ?кетiп ?алыпты. Содан ?ызды ??гiрден шы?армапты. Бiр к?ндерi ?онжы? бала тауыпты. Ол ая?танып, ?зiне-?зi келген со?, баласын ертiп, ??гiрден шы?у?а р??сат берiптi. ?ызы жо?ал?ан хан у?зiрлерiн б?кiл даланы шарлап, тау-тасты, сай-саланы кезiп iздейдi. ?ызы ?лдi дегенге ж?не ?имайды. «?лсе, неге ?лiгi шы?пайды?» – деп табаны таусыла iздеу салуын то?татпайды. Бiр к?нi у?зiрлерi: – Хан ием, жыл артынан жыл ?ттi. Екi жыл болды, бiр тынымсыз iздестiрудемiз. Ендi бiраз к??iл сергiтi?iз. Жаны?ыз?а жiгiттердi алып, а??а шы?ып, серуендеп ?айты?ыз. ?зiмiз-а? iздестiрудi жал?астыра берейiк, – дейдi. Хан келiсiп, а??а шы?ады. Саятта ж?ргенде а?аш арасынан ?ызы мен аю немересiн к?рiп ?алып, сарайына алып келедi. ?йiне келiп, мау?ын басып бiраз ж?рген со? ?ыз: Аю, аю, аю едi, Аю да болса, байым едi. ??гiр, ??гiр, ??гiр едi. ??гiр де болса, ?йiм едi, – мен ?айтайын, – деп, ?кесiнен ?оярда-?оймай р??сат с?рап, келген жерiне ?айтып кетiптi. АЯ?Ы?НАН С?РІНСЕ? ДЕ, АУЗЫ?НАН С?РІНБЕ Б?л жерде iс-?рекетi?мен ?апы ?алса? да, с?зi?нен есе жiберме деген ойды айтып т?р. ?ткен ?асырда а?а с?лтан бол?ан Сандыбайды? Ерденi найман Б?теш деген жiгiттi ?зiнi? ?йiнде ?ымызм?рынды??а жинал?ан ж?рт?а ма?тап: «Осы жiгiт елдi? жа?дайын ойлайды, хал?ыны? ?ажетiне жарайды», – деп отырса керек. Сол кезде Б?теш атынан т?сiп келе жатыр екен. Сонда Ерденнi? ма?та?ан жiгiтiн сынап к?рейiк деген кiсiлер табалдыры?тан бiр с?йем жо?ары жiп керiп ?ойыпты. ?аперiнде еште?е жо? Б?теш: – Ассалаума?алейкум! – деп кiре бергенде, жiпке с?рiнiп, орта?а топ ете т?сiптi. Ерден еште?е дей алмай булы?ып отырып ?алыпты. Б?теш жайымен орнынан т?рып, ?стiн ?а?ып бол?ан со?: – Батырды? батыр екенiн ?айдан бiлесi?, Найза алып жау?а шаппаса? Бидi? би екенiн ?айдан бiлесi?, Саралап билiк айтпаса? Байды? бай екенiн ?айдан бiлесi?, О?алап ?йiн жаппаса? Б?йбiшенi? б?йбiше екенiн ?айдан бiлесi?, Жиын?а саба артпаса? Жiгiттi? жiгiт екенiн ?айдан бiлесi?, ?ыздарды? к??iлiн таппаса? ?ыздарды? ?ыз екенiн ?айдан бiлесi?, Шытыра монша? та?паса? Мынау Ерденнi? а? ордасы екенiн ?айдан бiлесi?, Бiреу с?рiнiп, бiреу жы?ылып жатпаса, – деген екен. Ерден Б?тештi? с?зiне риза болып, ат-шапан сыйлап ?айтарыпты. АЯЗ БИ, ?ЛІ?ДІ БІЛ,??МЫРС?А, ЖОЛЫ?ДЫ БІЛ… Май?ы би, Аяз би мен ??мырс?а?а к?бiнесе ар?а с?йеп, олар?а сенедi екен. Ол екеуiмен Май?ы би халы? та?дыры, ел жа?дайы, шаруа ?амы ж?нiнде жиi-жиi а?ылдасып, ой-пiкiр алысып отырады. Кейде д?л жауап айта алмай, шалыс бас?ан заматта олар?а ескерту жасап т?зеп, ба?ыт бередi екен. Бiр жолы ол екеуi жарыса с?йлеп, Май?ыны? алдын кес-кестей берiптi, сонда Май?ы би олар?а былай дептi: Билер б?гiн Май?ыны? алдын кесесi?, Ерте? ж?ртты? т?бесiн тесесi?. Май?ыны? да айтатын кебi бар, Айту?а аузыны? да ебi бар. Хан с?зiнi? ?ашанда б?рi д?рыс, ?зiр с?зiмде болмас б?рыс. А?ылым алжы?ан жо?, Ондайды болжа?ам жо?. Орынсыз ауыз ашса?, Екi би басарсы? шо?. Аяз би, ?лi?дi бiл, ??мырс?а жолы?ды бiл… «Аяз би» ертегi а?ызында «Аяз би ?дiл болды. Тура билiк ететiн едi. Нашарлар?а ?арасты. Бая?ы ?зiнi? жырты? тоны мен жаман тыма?ын ордасыны? ма?дайшасына шегелеп ?ойды. Кейде ханды?пен к??iлi ауыт?ып, тура жолдан таяйын десе, шегелеулi тыма?ы мен тонына ?арап: «Ай, Аяз, баймын деп аспа, ханмын деп таспа! Аяз, ?лi?дi бiл, ??мырс?а жолы?ды бiл!» – деп к??iлiн басушы едi дейдi. Б?л ма?алда ?олым билiкке, та?-мансап?а жеттi деп, асып-таспа. ?з ?алпы?а, саба?а т?с. Алды-арты?а ?арап с?йле. ?з ?лi?дi, жолы?ды, ж?нi?дi бiл деген ой, ?а?ида жатыр. АЯ??А КІСЕН САЛУ?А БОЛАР, ?ОЛ?А КІСЕН САЛУ?А БОЛАР, АЛ, ТІЛГЕ КІСЕН САЛУ?А БОЛМАС Боралдайды? бiр байы мен жалшысы дауласып, Б?йдiбек биге барыпты. Б?л кезде Б?йдiбек бидi? жiгiт ша?ы екен. Бай айтыпты: – ?зiм асырап, есiгiме сал?ан ??лым едi. Ау?ат берiп, ?лдендiрдiм, ескiмдi берiп киiндiрдiм. Со?ан мiсе ?ылмай, ендi менен ат д?метедi. Би жалшы?а с?з берiп: – К?не, сен с?йлешi, – десе, ?лгi жалшы ?те момын, жалта? болса керек, бай?а жалта?-жалта? ?арай берiптi. Ал бай болса, о?ан к?зiн алартып ?ояды. Жалшыны? б?л халiн сезе ?ой?ан Б?йдiбек би: Ая??а кiсен салу?а болар, ?ол?а кiсен салу?а болар, Ал, тiлге кiсен салу?а болмас, — деп, жалшы?а араша т?сiп, а?ысын алып берiптi. Хал?ымызды? салт-д?ст?рiнде тiл мен с?зге ?лкен м?н берген. Сол себептен ?андай ащы, ауыр с?з болса да, «айтып ?алсын» деп, б?гет болма?ан. Мiне, «… тiлге кiсен салу?а болмас» деген ?анатты с?здi? астарында д?ст?рге негiзделген осындай ой жатыр. ? ?ЗІЛ Т?БІ – ЗІЛ Б?л жерде орынсыз, ретсiз айтыл?ан ?зiлдi? зардабы ауыр болады, жа?сылы??а апармайды деген ойды т?жырымдап отыр. ?ш ??рдас жолаушылап келе жатып, бiр ?йге т?седi. ?й иесi ?она?тармен ??гiмелесiп отырады. Бiр кезде ?она?тарды? бiреуi тыс?а шы?ып кетедi. ?й иесi ?ал?ан екеуiнен: – ?лгi жiгiт ?андай адам? – деп с?райды. ?она?тар: – Ол ?зi бiр есек, – дейдi. Жiгiт ?айтып келген со?, ?йдегi екi ?она? та аттарын к?рiп келуге шы?ады. ?й иесi ?ал?ан ?она?тан: – Б?лар кiм ?здерi? – деп с?райды. ?она?: – Б?лар бiр ж?рген ит, шош?а, – дейдi. Кешке ас iшер кезде ?й иесi ?она?тарды? адына бiр дорба с?лы, бiр м?жiлген с?йек, су?а был?а?ан бiр шылапшын кебек ?ояды. ?она?тар а?-та? болып ашуланады: ?й иесi: – ?здерi?iз бiр-бiрi?iздi есек, ит, шош?а деп таныстыр?аннан кейiн, ?р?айсысы?ызды? с?йген тама?тары?ызды ?зiрлетiп едiм, – дейдi. ?ЗІЛІ? ЖАРАССА, АТА?МЕН ОЙНА ?кей ?зiнi? ту?ан ?кесiмен де ?атты ?алжы?дасатын. Бiрде ол ?кесiмен бiрге дастар?ан?а отырып ?йелiне «сорпа ?кел» дейдi. Сорпа ?те ысты? болса керек. ?кей алдымен ?зi ?рттап к?редi де, ?кесiне берiп жатып, ?йелiне: – Мына сорпа? сап-сал?ын ?ой, ?йтеуiр iсi? бiр о?байды, – деп ренжiген сы?ай танытады. М?ны естiп отыр?ан ?кесi сорпаны ?аттыра? ?рттап ?алып, аузын к?йдiрiп алады. Бiресе ашуланып, бiресе к?лiп, не iстерiн бiлмей ?ал?ан ?кесiне: – Апыр-ай, осынша жас?а келгенде, бала си?ты м?ны?ыз не, бай?амайсыз ба? – деп «а?ыл» айтыпты. ?зiлi? жарасса, дос-жаран, ?атарластары?мен ?ана емес, ?лкен-кiшiмен де ойнау?а, ?алжы?дасу?а болады деген ойды бередi. ?КЕ А?ЫЛЫ А?ЫЛ-А? Ертеде бiр байды? жал?ыз ?лы болыпты. ?кесi ?анша а?ыл айтса да, д?ние-мал жинау орнына оны о?ды-солды шашыпты. ?зi секiлдi достарымен бiрге ?ызы? ?уып, той тойлаудан бас?аны бiлмептi. Бiр к?нi ?кесi ?атты ауырып, ?летiн к?нi жа?ында?анда баласын ша?ырып алып, былай деп ?исет айтыпты: «Балам, сенi? жа?дайы?ды бiлiп отырмын. Менi? к?зiм тiрiде айт?аныммен ж?рмедi?. Ендi б?дан былай осы бетi?мен кете берсе?, барлы? д?ние-м?лiктен айырылып, ?айыршы болып шы?асы?. ?рине, ?айыршылы? ?мiрге шыдамай, ?лгi? келедi. „Жа?сы ит ?лiгiн к?рсетпейдi“ демекшi, сен ит емес, адамсы? ?ой. Осы ?йдi? т?бесiне бiр а?аш дайындап ?ойдым, ?мiрден т??iлгенде со?ан асылып ?лерсi?. Менi? ?сиетiм, со??ы а?ылым осы». К?п ?замай ?кесi ?айтыс болады. Жiгiт ?кесiнi? тiрнектеп жи?ан д?ниесiн шашу?а кiрiседi. К?нде той, к?нде думан. ?анша мал болса да бей-берекет ж?мсал?ан байлы? а?ыры таусылады. Не керек дос, жолдас болып ж?ргендер сырт айналып кетедi. ?йелi мен баласы к?н к?ре алма?ан со?, ?з ?ке-шешесiнi? ?йiне барып са?алайды. Не iстерiн бiлмеген жiгiт ?мiрден т??iледi. Сол кезде ?кесiнi? бая?ыда айт?ан а?ылы, е? со??ы ?сиетi есiне т?седi. «?ой, былай ?ор бол?анымша, асылып ?лейiн», – дейдi. Ар?ан алып, ?кесi дайындап кеткен а?аш?а ар?анды байлап, мойнына салып, ?зiн т?мен тастап жiбергенде, а?аш морт сыныпты. Сонда а?ашты? арасынан алтын а?шалар сауылдап т?гiлiптi. С?йтсе, ?кесi ?лердi? алдында а?ашты? iшiне к?п а?ша ты?ып, оны? арасын бiлдiрмей аралап ?ой?ан екен. Одан кейiн жiгiт ?з ?ателiгiн т?сiнiптi. Д?ниенi бос?а шаш?анын ?ойып, ж?мыс iстеп, е?бек етiп, бай-ба?уат, д?улеттi ?мiр кешiптi. ?ке а?ылы – ?мiрлiк т?жiрбиеден ?ткен, к?рген-т?йгенi мол а?ыл. ?ке а?ылы адастырмайды, адас?анды т?зу жол?а салады. Сонды?тан балаларды? ?ке а?ылын ты?дап ?скенi ж?н. ?КЕ БАЛА?А СЫНШЫ «Т?мсы?ты?а шо?ытпай, ?анатты?а ?а?тырмай» ба?ып-?а?ып ?сiрген балаларыны? мiнез-?асиеттерi ?кеге бес сауса?ындай белгiлi. Б?л – д?лелденбейтiн ?а?ида. Олай болса, ?ке сол мiнез-?асиеттерiне ?арап, ?ай баласыны? ?андай шаруа, iске икемдi, ?андай ?нер-бiлiмге бейiм екенiн де алдын ала ба?амдап, д?рыс сын-ба?а бере алады. ?кенi? бала?а сыншы болатыны да сонды?тан. ?ыстау ?ора?а к?шуге ?лi ерте деп жайлаудан к?зеуге ж?рт аударып ?он?ан мал ба??ан ?аза? ауылыны? ?ынаулы отыны сиырды? ?у жапасы да, тамызы?ы ?урай, к?кпек, ?о?ыр жусан та?ы бас?а ?ой. Жауын-шашын жиiлеген ша?та б?ндай «жалпылда? отын» ?з-?зiнен ыл?ал тартып, ?азанды? астында маздап жана ?оймайды. «Аш?а тарт?ан кешке тартып» дегендей, ?й iшi телмiрiп, асты? пiсуiн, ?азанны? т?суiн к?тiп отыр?ан сондай к?ндердi? бiрiнде бiр ?йлi жанны? анасы балаларыны? бiреуiне «?азан ?айнады ма екен, ?арап келшi!» – дептi. Сонда ?кесi т?рып: «Жо?, ол емес, анау ?арап келсiн!» – десе керек, бас?а баласын н?с?ап. Б?ны? себебiн т?сiнбей а?ырып ?ал?ан ?йелiне ?й иесi: «А?ылды балам астына ?арайды, а?ыма? балам ?стiне ?арайды!» – деген екен. Себебi, баланы? бiреуi ?азанны? тек ?а?па?ын ?ана ашып ?арап келедi екен де, екiншiсi ?азан ?айнамай жатса, астында?ы отын к?сеп, та?ы да тезек ?алап, ?йтеуiр ?азанды ?айнатып келедi екен. «?ке бала?а сыншы» деген с?з осыдан ?алыпты. ?КЕНІ? К??ІЛІ БАЛАДА,БАЛАНЫ? К??ІЛІ ДАЛАДА Б?л ма?ал к?бiнесе «Ананы? к??iлi балада, баланы? к??iлi далада» деп айтылады. Бала ата-ананы? ?алауынсыз, р??сатынсыз iс-?ылы? к?рсеткенде немесе к?ткен тiлек, сенiмдерiн а?тама?ан жа?дайда ?лкендердi? аузына осы на?ыл оралады. ?алада о?у о?итын баласыны? аман-саулы?ын бiле келген ?ария: – Балам, к?рдi? бе, ж?рт ?не аялдамада да ?а?аз жазып отыр. Сен а?ша керек болып ?ал?анда болмаса, «?ол тимейдi» деп, аманды?ы?ды да бiлдiрмейсi?. Б?рiнен де б?рын сал?ан а?шаны ал?ан-алма?аны?ды бiле алмай дал боламыз… – ?ке, сол сал?ан а?ша? ?зi?е ?айтып бармады-а?, менi аман екен деп санай бер, – дейдi баласы. ?ке басын шай?ап: «?кенi? к??iлi балада, баланы? к??iлi далада» деген осы екен-ау, – дейдi. ?КЕ? ?ЛСЕ ДЕ,?КЕ?НІ? К?ЗІН К?РГЕН ?ЛМЕСІН Ертеде кемпiр мен шал ?мiр с?рiптi. Олар айта ?ал?андай д?улеттi, малды екен. Ал, Ж?нiбек деген жал?ыз ?лдары ш?п басын сындырма?ан кер жал?ау болыпты. ?ке с?зiне к??iл аспапты. ?кесiнi? ?артай?анын да елемей, осы д?ниеге ие болып ?ал деген с?зiне де к??iл ?оймай ж?ре берiптi. К?ндер ?тедi. Шал пен кемпiр д?ние салады. Олардан ?ал?ан мал-д?ние бiткеннен кейiн Ж?нiбек жырты? шапанын иы?ына салып, жол?а шы?ады. Ж?мыс таппай к?п ?иналады. С?йтiп ж?ргенде бiр кiсiге кез болады. С?раса келе, ол ?кесiнi? к?з танысы екен. Ол Ж?нiбекке к?п к?мек к?рсетедi. Оны? ат жалын тартып, азамат болуына ж?рдем етедi. «?ке? ?лсе де, ?ке?дi к?рген ?лмесiн» деген ескi ?а?ида содан ?алса керек. «?Л?УЛ?ЙІМ» ТАУСЫЛСА, «Х?Л?УЛ?ЙІМ» ТА?Ы БАР Бiр iс-шаруа (??гiме, ?н) жуы? арада бiте ?оймай, созылып, ы?ыр ?ыл?анда, осы ?зiл, кекесiндi с?з тiркесi ауыз?а т?седi. Бiрде Алдар к?се мен Т?лен, ??лан деген шайтандар сапарлас болады. Ай ж?редi, жыл ж?редi. Бiр жерге келгенде, ?шеуi де шаршайды. Демалып отырып ??лан айтады: – Ж?ре-ж?ре шаршайтын болды?. Б?рiмiз бiрге шарша?анша, бiрiмiздi? мойнымыз?а бiрiмiз кезек-кезек мiнсек, – дейдi. Алдар мен Т?лен ма??л к?редi. – Алдымен ?айсымыз мiнемiз? – дейдi ??лан. – Сен екеуi? шайтан болса?дар, мен адаммын ?ой. Сонды?тан болу керек, ая?ымды ал?а басу?а шамам жо?. Алдымен мен мiнейiн, – дейдi Алдар. – Жарайды, – дейдi ана екеуi. – ?анша уа?ыт мiнгiзуiмiз керек, уа?ыт белгiлейiк, – дейдi Т?лен. – Уа?ыт белгiлеудi? керегi не? Мен ?ле? айтайын, сол бiткенше мiнгiзсе?дер бол?аны. Сендер де ?ле?дерi? таусыл?анша мiнерсi?дер, – дейдi Алдар. Т?лен мен ??лан м?ны да ма??л к?редi. Сонымен Алдар екi шайтанны? мойнына мiнедi де ы?ылдап: «?л?ул?й, ?л?ул?й, ?л?ул?й, ?ри?йдiм…» деген ?ле?iн айту?а кiрiседi. Шайтандар «Алдарды? ?ле?i бiр таусылар» деп, ?рi ?арай ж?ре бередi. Бiра? Алдарды? «?л?ул?йi» таусылмайды. ?лгiлер та?ы шарша?асын: – Осы сенi? «?л?ул?йi?» ?ашан бiтедi? – дейдi. Сонда Алдар: – «?л?ул?йiм» таусылса, «х?л?ул?й» дегенiм та?ы бар. Ж?ре берi?дер! – дейдi. Осылайша Алдар шайтандарды? ит сiлiкпесiн шы?арып, баратын жерiне жетiп алыпты. ?ЛШЕКЕЙДІ? ?ЛПЕШКЕ САЛ?АН БІЛЕЗІГІНДЕЙ ЕКЕН Шойна? батырды? (ХVIII-?асырда ?мiр с?рген) екi ?ызы болыпты. Соларды? бiрiне Албандар, екiншiсiне Дулаттар ??да т?седi. Дулат биi ?лшекей ??далы? жолын жасау орнына к?п ?скер ?келiп ?ыр к?рсетiп, Шойна?ты? ауылы ма?ына келiп, кернейлетiп, сырнайлатып жатып алады. Б??ан ызалан?ан Шойна? майдан ашайын десе, елден ?ялып, ?лпеш деген же?гесiн ?лшекейге жiбередi. – ?лшекейге баршы. Жолын iстемей, алша?дап б?л не жатысы? Хабарын ?кел, – дейдi. ?лпеш с???ой ?йел екен. Ол бас?аны ?ойып, тiптi атыны? ая?ына да бiлезiк сал?ызып, ж?редi екен. Ол биге келiп, аттан т?спей: – Уа, ?лшекей, ?ке? ?л болып, шеше? ?ыз болып к?рмедi ме? Б?л не жатысы?? Жолы? ?айда? – деп ай?ай салады. Шойна?ты? же?гесi астына мiнген атыны? т?рт ая?ына т?гел алтын бiлезiк салып келiп т?р?анын к?рген ?лшекей «б?лардан бiз кем бе едiк?» деп намыстанып, ?лпештi бар сыр-сипатымен к?тiп алып, ??далы? жолын екi-?ш есе iстеп, ?лпештi? атыны? мойнына да бiлезiк салып, ??рметтеп аттандырыпты. Ел аузында?ы «?лшекейдi? ?лпешке сал?ан бiлезiгiндей екен» деген ??гiме осыдан ?алса керек. ?сыныл?ан не, сыйлан?ан затты? елден ерекшелiгiн, ?ораш немесе епетейсiздiгiн к?лкi етiп сына?ан жа?дайда айтады. ?ЛІ АУЫ МЕН БАУЫ БАР «Еш н?рсе бiтiрмей, ??р далба?дап ж?рмiз, негiзгi iс ?лi алда» деген ма?ынада айтылады. Ертеде бiр арсы?-г?рсi? ола? ?йел болыпты. Ол бiрде к?ршiсiмен ??гiмелесiп отырып: Алты к?н болды, дамбал тiгiп жатырмын. ?лi ауы мен бауы бар. Желмiн бе, ??збын ба? – деп б?сiптi. Алты к?н дегенде «?лi ауы мен бауы бар болса», сонда ол не бiтiрген?! ?ЛІ НЕСІН К?РІПСІ?, ?ЫЛ ТА??АН СО? ?А??ЫЛДАР «Б?л – ?лi бер жа?ы, т?гел бiткенiн немесе на?ыз ?зiн к?рсе? аузы? ашылар едi», деген ойды бейнелеп айт?анда осы к?з тiркесi ?олданылады. А?аш шеберiнi? жасап жат?ан затына с?йсiнген бiреу: – Ой, мынауы? не деген тамаша д?ние?! Ж?п-ж?мыр болып ж?тынып т?р ?ой ?зi! – дептi. Сонда шебер сырбазды?пен: – ?лi несiн к?рiпсi?, ?ыл та??ан со? ?а??ылдар, – деп, жымы?дапты. С?йтсе ол д?ниесi жартылай жоныл?ан ?обыз екен. ?ЛІМНІ? ?ЛКЕНІ ДЕ – ?АРАКЕСЕК,КІШІСІ ДЕ – ?АРАКЕСЕК ?ыдыр?ожаны? (Бай?лы) ла?ап аты «?аракесек» екен. Сол ?ыдыр?ожаны? Б?йбiшесi То?с?лудан – Байсары ту?ан. То?с?лу д?ние сал?ан со?, балдызы ?а?аз?а ?йленiп, одан – ?лiм, Ш?мен ту?ан. Осыларды? ?лiмiнен – Жамана? (Шектi), ?арамаша? (Т?рт?ара), ?араса?ал (Айны?, Тегiнболат), ?лана? (?аракесек), Кете (Бозаншар, Тай?ожа, Т?мен?ожа), Ш?мекей ту?ан. «Алты ата – ?лiм» деп к?бiнесе осылай таратады. Ендi осыларды? ?лана?ы неге атасыны? есiмiмен «?аракесек» аталуына келейiк. ?ария с?здi? айтуында ?аракесек ?зiнi? немересi ?лана?ты бауырына салып, оны «Сасы?байым», «К?лтелi сасы?ым» деп еркелетедi екен. ?лана? та ?з ?кесi ?лiмдi мойындамай, атасы ?аракесектi? баласымын деп ?ссе керек. К?ндердi? к?нiнде ?аракесек ?айтыс болып, ?лана? ша?ыра? иесi болып ?алады. Былай?ы ж?рт б?л ша?ыра?ты б?рын?а ?детiмен «?аракесектi? ?йi» деп атай бередi. Бара-бара ?лана?ты да «?аракесек» деп атайтын ?дет ?алыптасады. ?лана?ты? «?аракесек» аталуыны? себебi осыдан едi дейдi. К?нi б?гiнге дейiн ?лiм iшiнде «?лiмнi? ?лкенi де – ?аракесек, кiшiсi де – ?аракесек» деп айтылатын м?тел с?здi? м?нiсi осында болса керек. ??ГІМЕ – Б?ЗАУ ЕМІЗЕР, Б?ЗАУ – ТАЯ? ЖЕГІЗЕР Б?л с?з тiркесi: «??р ??гiме, с?зге алданып к?п б?гелмейiн, уа?ытты зая кетiрiп, ?кiнiште ?алмайын» деген ма?ынаны бiлдiредi. ?ткен заманда бiр жалшы ?йел к?ршiлерiнi? ?йiнде ?зын-сонар ??гiменi? со?ына т?сiп, малды? ?рiстен ?айтатын уа?ытын ?мытып кетiптi. Сол кезде сиыры ?рiстен келiп, б?зауын емiзiп ?ояды. С?ттен ?а?ылып, ?арындары аш?ан шиеттей балалары «шыр-шыр» етiп ?ойма?ан со?, ашын?ан к?йеуi ?йелiн ?рып-со?ады. Содан ел iшiнде «??гiме – б?зау, емiзер, б?зау – тая? жегiзер» – деген с?з ?ал?ан екен. ?Р ЕЛДІ? САЛТЫ БАС?А,ИТТЕРІ ?АРА ?АС?А Та?дайбай деген ?у серiктерiмен келе жатып, бiр ?йге т?седi. ?йде б?йбiше мен келiнi ?ана бар екен. ?ария ?она?тар?а сырма? сал дейдi. Та?дайбайды таны?ан кесiр келiн сырма?ты ?абаттап, т?йы? жа?ын* от?а ?аратып сала ?ояды. Та?дайбай малдасын ??ра т?рге ?арап отыра кетедi. К?птi? iшiнде терiс ?арап отыр?ан адам?а та?дан?ан кемпiр: – М?ны? не? —десе: Т?йы? жа?ын* – ?аза? хал?ыны? салты бойынша, асты?а т?сейтiн сырма?, к?рпешелердi? т?йы?, б?ктелген жа?ын iргеге я?ни, ?она?ты? артына ?аратып т?сеген. Ашы? жа?ы ?она?ты? жолы ашы? болсын деп, алдына ?аратыл?ан. Дастар?анды да ?лкен болып, екi б?ктеп жай?ан жа?дайда, т?йы? жа?ын сыйлы ?она??а ?аратып ?ояды. – Шеше, ?р елдi? салты бас?а, иттерi ?ара ?ас?а деген ?ой. Сiздi? елдi? салтын сыйлап отырмын, – дептi. ?р елдi? салт-д?ст?рi, ?дет-жорал?ысы бас?а, ?з елi?нен ?згеше болатыны белгiлi. Тiптi бiр елдi? ??рамында?ы ?р ?лкенi? де салт-жоралары ?згешелеу, ?з елi?мен салыстыр?анда, ерсiлеу болатыны бар. Ма?ал сондай жа?дайдан ту?ан. ?Р ?АЗАННЫ? ?А?ПА?Ы ?ЗІНЕ ША? БОЛАДЫ Шешеннi? суы? ?олды бiр же?гесi к?ршi ?он?ан ?йдi? боздау т?ндiгiн ?рлап алып, ?зiнi? ?араша ша?ыра?ына к?терiп алады. ?рлы?ты сезiп ?ой?ан м?лiк иесi одан ?рi-берi с?раса бермейдi. А?ыры Б?лтiрiкке келедi. Шешен же?гесiнi? ?йiне келiп, ша?ыра??а ?арап: – Жырты?ына жамауы? сай келмей т?р екен, же?еше. ?р ?азанны? ?а?па?ы ?зiне ша? болады, – дептi. Адамны? ?зi араласатын ортасы, отбасы м?шелерiнi? мiнез-?асиеттерi, киген киiмдерi ?зiне ша?, лайы?ты болады дегенi. ?РКІМНІ? С?ЙГЕН ЖАРЫ ?ЗІНЕ С???АР Б?л – «С?лу – с?лу емес, с?йген с?лу» деген ма?алмен саба?тас ?анатты с?з. Бiр жолы Сырым батыр алыс сапардан ауылын са?ынып келе жатып серiктерiне: – К?не, жiгiттер, ?аттыра? ж?рi?дер. Б?гiн ауыл?а жете ?онайы?, – дейдi. О?ан жолдастары к?лiп: – ?йiне бас?а жiгiт асы?са, д?рыс, ал осы Сырым ?айбiр б?лдiршiндей келiншегiне асы?ып келедi екен? – деп ?а?ытады. Сонда Сырым батыр: «?йелдi ?йел деп ?орсынба?дар, ?йелсiз ерге к?н бiтпейдi. ?ойды ?ой деп ?омсы?ба?дар, ?ойсыз елге ?й бiтпейдi. ?ркiмнi? мiнген аты ?зiне т?лпар, ?ркiмнi? с?йген жары ?зiне с???ар», – деп желе ж?нелiптi. ?РКІМ ?ЗІНЕ ?ЫЛАДЫ Бiреуге жаса?ан жа?сылы?ы? да, жаманды?ы? да, ерте ме, кеш пе, ?зi?е ?айтып айналып келедi. «?ркiм ?зiне ?ылады» деген ма?алды? ма?ынасы осы. Бiр патша ?зен бойында серуендеп ж?рiп, балы?шы шал?а кезiгедi. Патша шал?а с?лем берген екен, шал: – ?ркiм ?зiне ?ылады, – деп кете бередi. Келесi к?нi балы?шы шалды к?рiп, та?ы с?лем бередi. Балы?шы: – ?ркiм ?зiне ?ылады, – деп, та?ы да аялдамай кетiп ?алады. ?шiншi к?нi патша с?лем бергенде та?ы да сол с?здi естидi. Патша ордасына келген со?, балы?шы шалды? б?л с?зiнi? м?нiсiн бiлмек болады да, жа?сы к?ретiн екi у?зiрiн жiберiп, балы?шы шалды алдырады. Балы?шы орда?а келген со?, ?зiнi? тере? ойлы, ?ызы?ты ??гiмесiмен патшаны баурап алады. ??гiмеге айрандай ?йы?ан патша балы?шы шалды? «?ркiм ?зiне ?ылады» деген с?зiнi? м?нiсiн с?рауды да ?мытып кетедi. С?йтiп, патша мен балы?шы шал бал жалас?андай тату болады да, бiр дастар?анда ас iшiп, ??гiме-д?кенiн ??рып жата бередi. К?ндер де зымырап ?те бередi. Патшаны? жалбыр тонды, жырты? ша?айлы балы?шы шалды ордасына алып келiп, киiндiрiп баптап, соншама ?адiрлеп жа?сы к?рiп кеткенiне iштерi к?йген екi у?зiр патша мен балы?шы шалды? арасында?ы ?ыл ?тпес татулы?ты ?алай iрiтiп, бiр-бiрiнен алша?татуды? амалын ойлапты. С?йтiп, олар балы?шы шалды? жататын б?лмесiне кiрiп: – ??рметтi а?са?ал, – дейдi сыпайы с?йлеп, – патшамыз сiздi? аузы?ыздан шы??ан лептi? сасы?ты?ынан жиренiп: «Б?дан былай менiмен дастар?ан басында тама? iшуден тыйылсын, жаныма жолатпа?дар» деп б?йырды, – дейдi. Балы?шы шал ж?м?ан аузын ашпайды. К?ндер ?те бередi. Балы?шы шалды? ?асына не себептен келмей ж?ргенiн бiлмек ?шiн патша екi у?зiрiн ша?ырып алып, с?райды. Сонда бiр у?зiр т?рып: – Алдияр та?сыр, ?мытып барады екенмiн. Ол кiсi «патшаны? аузы тым сасы? екен, онымен бiрге отырып тама? iшпеймiн» деп келмей ж?р, – деп м?лiмдейдi. ??i с?рланып, ашу?а булы??ан патша: – Ол бетпа?, арсыз ?а?басты зындан?а таста?дар! – деп б?йырады. Осы жарлы?ты к?ткен у?зiрлер патша ?мiрiн табанда орындайды. Екi у?зiр ойла?ан ма?саттарына жетедi. А?ып ай, жылжып жыл ?тедi. Зынданда?ы к?н?лiлердi жылына бiр тексерiп т?ратын б?л патшаны? да?дысы екен. Сондай тексерiп, ?кiм шы?аратын уа?ыт жетедi. Сонда балы?шы шалды? ?ылмысын тексере келгенде, оны? к?н?сi «патшаны? аузы сасы?» деген с?з екен. Тексерушiлер шалды патшаны? алдына алып барады. Патша мен балы?шы шал беттесiп с?йлескенде, екеуiнi? де м?ндай с?з айтпа?аны, б?л с?здi екi у?зiрiнi? ойдан шы?ар?аны, екеуiнi? тере? татулы?ын б?зба? бол?аны аны?талады. Б?л ахуалды бiлген со?, патша ?атты ?а?арланады. К?рiне мiнiп, ашудан ?алтырап кетедi. Жендеттерге екi у?зiрiнi? басын табанда алдырады. Сонда балы?шы ордасына неге алдыр?аны ?алт есiне т?седi. «?ркiм ?зiне ?ылады» деген с?здi? ма?ынасын ай?ын т?сiнедi. Содан кейiн балы?шы шалды у?зiрлiкке та?айындайды. С?йтiп, ?дiл билiгiмен да??ы жайылады. Б БАЙЛЫ? – ?ОЛДА ?СТА?АН М?З, БА? – ?ЗАТЫЛ?АН ?ЫЗ, БАЛА – АДАМНАН ?АЛ?АН ІЗ Д?ние-байлы?ы? ерiген м?здай жо?алып, жарлы болуы? о?ай, ба? та басы?а ?онып, ендi бiрде ?затыл?ан ?ыздай тастап кетедi. Ал арты?да ?ал?ан бала? – ?мiрi?нi? жал?асы, ?йi?нi? отын с?ндiрмей, ?рпа? ?рдiсiн жал?астыратын iз сия?ты м??гiлiк дегендi а??артады. Бiрде Шымкентте ?ткен оязды? жиналыс?а Шойынбет би т?релiк жасайды. Келгендердi? кейбiреуi оны? ша?ын денесiне, ж?пыны киiмiне ?арап, «Мына т?рi?мен ?андай билiк айтып жарытарсы?» дегендей сы?ай танытады. Сонысын д?лелдегiсi келген ?лгiлердi? бiрi: «Шойеке, менi? сiзге сауалым бар, со?ан жауап берi?iз», – деп ?ол?а салады. Шойеке? б??ан ?арсылы? бiлдiрмейдi. – Байлы? жа?сы ма, ба? жа?сы ма, бала жа?сы ма? – дейдi ?лгi. Сонда Шойынбет: – Байлы? – ?олда ?ста?ан м?з, ба? – ?затыл?ан ?ыз, бала – адамнан ?ал?ан iз, – деп жауап ?айырыпты. БА? ?АЙДА БАРАСЫ? – ЫНТЫМА??А БАРАМЫН ?зараынтыма?ты, тату, сыйласты?ы жарас?ан отбасыны? береке-бiрлiгi де мыз?ымайды, ырысы молайып, ба?-д?улетi артады, деген ма?ынаны бередi. Т?ле би жас кезiнде талай жасы ?лкен ата?ты абыз билердi? алдынан ?тiп, батасын алады. Бiрде Т?ле бала ?нет баба?а барыпты. Жасы ж?зге келген ?нет баба ынтыма?, ел бiрлiгi ж?нiнде ??гiме айтып отырады. Т?ле «?алай еткенде бiрлiк болады, оны? к?шi ?андай болма?», дегендi с?райды. Сонда ?нет баба ?уелi жауап айтпас б?рын бiр бума сол?ылда? шыбы? алдырады. – Балам, мынаны сындырып к?ршi? Т?ле буыл?ан шыбы?ты олай-б?лай иiп сындыра алмайды. – Ендi сол шыбы?ты бiртiндеп сындыршы? Т?ле ортасынан буыл?ан шыбы?ты шешiп, бiртiндеп оп-о?ай сындырып бередi. ?нет баба: – Б?дан не т?сiндi?, балам? – дейдi. Сонда Т?ле бала: – Т?сiндiм, баба, б?л мысалы?ызды? м?нiсi: Ынтыма?ы, бiрлiгi мы?ты елдi жау да, дау да ала алмайды. «Сая? ж?рген тая? жейдi» демекшi, «бiрлiгi, ынтыма?ы жо?ты жау да, дау да оп-о?ай алады» дегенi?iз ?ой. – Б?рекелдi, балам, д?рыс тапты?. Ел билеу ?шiн алдымен елдi ауызбiрлiкке, ынтыма??а ша?ыра бiл. «Ба? ?айда барасы? – ынтыма??а барамын» дегеннi? м?нiсi осы, – дептi. БА? ?АРАСЫН, ?ЫДЫР ДАРЫСЫН Ертеде Ба? пен ?ыдыр ?аратауды? жотасымен келе жат?ан екен. Оларды к?рiп жетiм-жесiр, ?арiп-кесiр, бай-манаптар шапа?ат етуiн с?рап, жабылады. Б?рi ?ыдырды? шапанына жармасады. Бiреулерi аса тая?ын ?стап, ендi бiрi б?ркiн сипап тiлектерiн айтып жатады. ?асында келе жат??ан Ба?ты ешкiм елемептi. Ол кезде ж?рт Ба?ты танымайды екен. ?стiне ескi шапан, жырты? ?алпа? киген оны ж?рт менсiнбептi. Ба? ат жа?ты келген, ?асыны? т?ктерi к?зiне т?сiп, к?п н?рсенi к?рмейдi екен. Айналасында?ы у-шуды т?сiнбей: – Мына шуылда?тар кiмдер? – деп ?алы? ?асын жалп еткiзiп, басын жо?ары к?терiп ?ал?анда, ?ыр басында?ы кемтар ?ыз?а к?зi т?сiптi. Оны к?рген ?ыдыр а? тая?ын кемтар ?ыз?а ?арата н?с?айды да, ?аумала?ан к?пшiлiкке: – Ба? ?арамаса, мен дарымаймын. Б?гiн ба?ты? к?зi ?ырды? басында т?р?ан ?ыз?а т?стi. Сендер ба?ты? киiмiн ?омсынбай, со?ан жа?ында?анда, мен сендерге назар салар едiм, – дейдi де, Ба? екеуi к?зден ?айып болады. Ба? ?арап, ?ыдыр дары?ан кемтар ?ыз ауруынан сол с?тте сауы?ады. Артынша т?рмыс?а шы?ып, ?йлi-баранды бол?ан екен. Алла бiр басына жететiн д?улет берiп, м?ратына жетiптi. Ел арасында «Ба? ?арасын, ?ыдыр дарысын» деген т?мсiл осыдан ?ал?ан екен. Бата, тiлек ??рамында к?п кездеседi, ырыс-несiбелi, бай-д?улеттi, жолы? болсын, ма?сат-м?раты?а жет деген жа?сы лебiздердi? жиынты?-т?йiнi iспеттi. БАЛА ?СІРСЕ?,ШАЛА ?СІРМЕ Баланы ешкiмнен кем ?ылмай iшiндiрiп, киiндiрiп, т?мсы?ты?а шо?ытпай, ?анатты?а ?а?тырмай, м?пелеп ?сiрiп келем, ендi одан арты? не керек деп, оны? т?рбиесiне к??iл б?лмейтiн немесе нем??райлы ?арайтын ата-аналар?а бала?ды шала ?сiрме, оны? т?рбиесiне, рухани жан-д?ниесiне де ден ?ой дегенге ме?зейдi. ?абыланны?* к?шiгi ?ызылша?а, ?лсiз болып туылыпты. Оны к?рген аю, жолбарыстар «Сен бала емес, ??быжы? тапты?» деп маза?тай берiптi. А?дарды? келемежiне намыстан?ан ?абылан тау шат?алында?ы а?ойна?тан безiп, мал ?рiсiн са?алап ж?редi екен. Бiр к?нi мал со?ында ?озысын емiрене жалап т?р?ан ?ара саулы??а кез келiптi. ??ла?тары салпиып, ая?тары маймиып т?р?ан кiшкентай ?озыны к?рген ?абылан: – Ей, ?о?ыр ?ой, момын ?ой, М?ндай бала соры? ?ой. Жаламаса? жетпей ме, ?зi ж?рiп кетпей ме? — деп с?гiптi. Сонда ?ара саулы? айтыпты: – Сылап—сипап ?арамаса?, Жас кезiнде жаламаса?, Емiренiп емiзбесе?, Жемге ?йретiп жегiзбесе?, Бала ?айтiп о?ады, ?алай ?сiп толады? Б?л с?зге ойланып ?ал?ан ?абылан ?з басында?ы м??ын айтып, ?ара ?ойдан а?ыл с?рапты. – Атым – ?абылан, затым – а?, атамыз – арыстан, на?ашымыз – жолбарыс, а?айынымыз – барыс. Б?рiмiз де мы?ты едiк. Алайда осы бiр балам ?орты? болып туылды. Маза?тан ?лер болдым. Сен адам?а жа?ынсы? ?ой, бiр а?ылын айтпайсы? ба? – дептi. ?ара саулы? та ?абыланны? ал?аш?ы кездегi т?каппарсына с?йлегенiне ?арай: – Сiздi? бойы?ыз ?лкен болса да, ойы?ыз ?спеген т?рiздi. Баланы табуды бiлген жан-жануар оны ба?ып-?а?ып, м?пелеп ?сiрудi де бiлуге мiндеттi. «Бала ?сiрсе?, шала ?сiрме» дейдi шопандар. Балам жа?сы болып ?ссiн десе?, к?п жала, к?п ?ара. К?п жаласа? —ж?н бiтедi, к?п ?араса? – сын бiтедi. Е? ?лсiз де нашар бала – ??старды? т??ымы. Олар ж?мырт?аны? iшiнде кiлегей уыз болып жатады. Ерiнбей шай?ап, жалы?пай бас?ан ??стар сол шаранадан балапан ?шырады. Мысы? екеш мысы? та со?ырына* мейiрлене ?арап, мекiрене жалап ?сiредi, – дептi. ?ара саулы?тан ке?ес ал?ан ?абыланны? сол баласы мысы? сия?ты тар?ыл, кiшiлеу бол?анымен, к?штi, ж?йрiк, к?реген ж?не ептi болып ер жетiптi. Сiлеусiн дейтiн а? осы ?абыланны? баласы болса керек дейдi ?арттар. «Бала ?сiрсе?, шала ?сiрме» деген с?з содан ?алса керек. ?абылан* – жолбарыстан кiшiлеу, ш?бар т?стi жырт?ыш а?. Со?ыр* – мысы?ты? ?ызылша?а баласы. БАЛА – БАУЫР ЕТІ? ?р ата-ана ?шiн ту?ан баласы бауыр етiндей ?ымбат, жаманды??а, ?лiмге ?имайды деген ма?ынаны бередi. ?азыбек берiде елге бегiлi бол?ан кезде бiр бала?а дауласып екi ?йел алдына келiп ж?гiнедi. ?йелдердi? бiрi: – Мынау баламды мен есiн бiлмейтiн жас к?нiнде жо?алттым, соны мынау ?йел тауып алды ма, ?лде ?рлап алды ма, оны бiлмеймiн, ?йтеуiр асырап алыпты. Б?гiн танып, с?расам «?з балам» деп бермейдi, – дейдi. Екiншi ?йел т?рып: – Бала ?зiмдiкi, ?зiм таптым. Мынау бос?а жармасып т?р – дейдi. ?азыбек екi ?йелдi? с?здерiн ты?дап болып, бiраз ойланып отырып ?алады. Содан кейiн: – Бiрi? бала?ды жо?алт?аны?ды, ендi бiрi? тап?аны?ды растап шы?арлы? м?нда бас?а ку? жо?. Сонды?тан мынадай билiк еткiм келедi, – дейдi де, баланы екi ?олынан екi ?йелге ?статып ?ойып, ?ара балтаны ?стап к?терiп т?рып: «Екеуi?е де ?ара ?ылдай ?а? б?лiп беремiн, осы?ан ризасы?дар ма?» – дейдi. Сонда бала?а ие болып ж?рген ?йел: – Бiреуге тiрi кеткенше, жартысы болса да ?зiмде ?алсын, б?лсе? б?л! – деп безерiп т?рып алады. Ал баланы таны?ан ?йел: Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «ЛитРес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=55330508&lfrom=688855901) на ЛитРес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.