Таптыыбын… Шёпот сердца…

Таптыыбын… Шёпот сердца… Коллектив авторов Евдокия Семеновна Иринцеева Кинигэ?э Саха норуодунай суруйааччыта Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан Саха ?р?сп??б?л?кэтин «Кэскил» о?о бэчээтин кы?ата 2015 сылга «Айар ыллык» диэн о?о?о аналлаах айымньыны суруйууга сабыылаах улахан к?рэ?ин кыайыылаахтарын айымньылара киирдилэр. В книгу вошли произведения победителей республиканского закрытого конкурса «Айар ыллык» на лучшее литературное произведение для детей, организованного в 2015 году Детским издательством «Кэскил» им. Н.Е. Мординова-Амма Аччыгыйа. Е.С. Иринцеева-Огдо Таптыыбын… Шёпот сердца… «Айар ыллыкпыт» ыыра кэ?ээтин! К?нд? аа?ааччы, Эн илиигэр ураты кинигэни тутту?. Со?отох ки?и айан та?аарбыт айымньыта буолбакка, араас саастаах, эгэлгэ дьарыктаах дьон улаатан эрэр о?о аа?арыгар с?пт??х диэн анаан суруйбута тустаах куонкуруска кыайан, талыллан, би?ирэнэн бу манна ти?илиннэ. Саха норуодунай суруйааччыта Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан Саха ?р?сп??б?л?кэтин «Кэскил» о?о бэчээтин кы?ата 2015 сылга, Литература сылын бэлиэтээн туран, итиэннэ 2016 сыл тохсунньу 6 к?н?гэр норуоппут с?д? ки?итэ, ?рк?н ?йд????, улуу Амма Аччыгыйа т?р??б?тэ 110 сылын к?рс? «Айар ыллык» диэн о?о?о аналлаах айымньыны суруйууга сабыылаах улахан к?рэ?и тэрийэн ыытта. О?о?о аналлаах ха?ыат-сурунаал тахсар кы?атын бу ?р?сп??б?л?кэтээ?и куонкуруска С? Бэчээккэ департамена ?й??т?, «Биир ньыгыл Россия» Б?т?н Россиятаа?ы политическай партия Саха сиринээ?и салаата ?б?нэн-харчынан бириэмийэ?э к?м?л?ст?. Оттон «Бичик» национальнай кинигэ кыгата бу кинигэни та?аарарга т???? к??с буолбутугар махталбыт му?ура биллибэт. «Айар ыллык» сабыылаах куонкурус нууччалыы, сахалыы тылларынан, сэ?эн, кэпсээн, остуоруйа к?р??нэрин тус-туспа тутан, ыытылынна. Онно ?р?сп??б?л?кэ 24 улуу?уттан, нэ?илиэгиттэн 94 ааптар кытынна. Итинтэн сахалыы тылынан к?рэххэ 75, нууччалыытыгар 19 ?лэ киирдэ. Куонкурус быйылгы уратыта диэн уран тыл умсул?аныгар балачча элбэх о?о кыттыбыта ??рдэр. Остуоруйа, кэпсээн курдук дьо?ун жанрдарга ылсан, 9-тан 16-гар диэри саастаах 10 о?о кытынна. ?сс? со?уччута баар, кинилэртэн алтата Дьокуускай куорат оскуолаларын ??рэнээччилэрэ. Айар кут эмискэ у?угунна?ына чахчы со?утар. Онон бу кинигэ?э киирбит ааптардарбыт ?г?стэрэ урут ха?ан да?аны сурукка-бичиккэ холоммотох эрээрилэр, чахчы ?ч?гэй та?ымнаах айымньылары о?о аймахха бэлэхтээбиттэригэр махтанабыт. Сырдыкка угуйар ыраас тыыннаах, олоххо тиксэр араас к?ч?мэ?эйтэн ча?ыйбакка, с?пт??х суолу ыччат сатаан тобулар буола иитиллэригэр бу айымньылар ис хо?оонноро уот харахха с?п т?бэ?эр. Олор аахпыты анааран, ылыммыты ырытан, ыраа?ы кыра?ыттан кыра?ытык к?р?рг? ??рэтэллэр. К?рг??м?нэн, кылаа?ынан, т??лбэнэн, айма?ынан мустан бииргэ аа?ан баран, табыгастаах ?тт?н к?р?н, ту?аныахтара, са?аттан са?а санаалары са?ыахтара диэн эрэнэбит! Анатолий Гоголев, С? «Амма Аччыгыйа аатынан «Кэскил» о?о бэчээтин кы?ата» ГАТ дириэктэрэ Оксана Гаврильева-Айсана (I миэстэ) Олох оонньуута ??т тураан сайы??ы нусхал киэhэ. Киирэн эрэр к?н саhар?ата, б?г???? к?ннээ?и ?лэбин барытын дьэ б?тэрдим диэбиттии, уоскуйан, дуоhуйан, налыччы халлаан ар?аа ?тт?гэр тилийэ кыыhар. Т?птэ к??х буруотугар бигэнэн, ыаммыт ынахтар, к?хс?лэрин иhигэр «пуус» гынан тыынан кэбиhэ-кэбиhэ, кэбинэн кирдиргэтэллэр. Дэриэбинэ?э са?а-и?э а?ыйаабыт, кэлии-барыы тохтообут, тыас-уус намыраабыт. Арай ханна эрэ оройуон кииниттэн кэлэр оптуобус б?тэhик сырыыта буолан, т?тт?р? т?нн?р?гэр тиэтэйэн, ти?кир-та?кыр айаннатан и?эрэ иhиллэн ааhар. Дьон к?ннээ?и т?б?ктэн босхолонон, киэhээ??и аhылыктарын тото-хана аhаан, утуйуох иннинэ суунар-тараанар, тыын ылар, ааспыт к?н? ырытыhар, кэлэр к?н? былаанныыр кэмнэрэ. Уурбут-туппут курдук дьып-дьап тупса?ай о?оhуулаах Баhылайаптар тиэргэннэригэр эмиэ уу чуумпу. Дьиэ кирилиэhигэр к?н? быhа к?н уотугар сыламнаабыт куоска киэhээ??и ?л?? ??т?н иhэн, и?э тотон, илиилэрин-атахтарын саланан, ыраастана олорор. Тэйиччи илин атахтарыгар т?б?т?н кы?наччы уурунан, дьиэ харабыла, Баатыр с?рэ?элдьээбиттии, ситэ кириллэ илик у?уо?ун тиниктиэх ба±айы дуу, суох дуу диэбиттии, о?ой-со?ой к?р? сытар. Хаhаайыннар, Кэтириинэлээх Б??т?р, утуйуох иннинэ, с?р??к?? таарыйа, дьиэлэрин иннигэр баар ыскамыайка?а буолары-буолбаты кэпсэтэ олороллор. Киэhэ аайы итинник олороллорун астыналлар а?ай. Дэриэбинэ иhинээ?и сонуну т??рэ тэбээн, сарсы??ы к???э туох «то?ута к?т?лл??хтээ?ин» быhааран тириилэрин тэниттиэхтэрэ, онтон, к?н мыраан кэннигэр саhыыта, «уу, бириэмэ ырааппыт, утуйа охсуох» диэн буолуо, иккиэн эйэ дэмнээхтик ороннорун булан, утуйан бырылатыахтара. Б?г?н да ол ?гэс кэhиллибэтэ. Киэhээ??и астарын и?эринэ т??ээт, били олбохторугар тахсан олордулар. Кыыстара Вера веранда?а аhаабыт иhити хомуйан тилигириир-талыгырыыр. Дь??гэлэрин кытта хаамса бараары ыксал б???. Эбэлэрэ сыппыта ыраатта, кини эрдэ сытар, эрдэ турар ?гэстээх. – Хатыай, аргыый тилигирээ эрэ! Биир да иhити ордорумаары гынна! – Кэтириис, м???тт?б?тэ буола-буола, былаатынан к?л?h?н?н соттор. Киирэн эрэр к?н саhар?атын одуулуу олорон эригэр эргиллэр: – До?оор, оту? ?лэтэ улахана б?ттэ дии. Сарсын Вера биhиккини Бала?аннаах ?т???р быра?ан биэрбэккин ээ? Дьэдьэннээн к?р?лл?? этэ. Дьахталлар к?н аайы суксуруhуу б???. Дьэдьэни кыайдылар быhыылаах. Уйбаан Огдоото бэ?эhээ туох баар дьонун хомуйан, а?ыйах кэм и?игэр биир биэдэрэлээх киирбит диэтилэр… – Оо, барахсаттар! Ол 3 киилэлээх о?о биэдэрэтин 10-наах биэдэрэ курдук кэпсээтэхтэрэ ээ. Ол ыы-кырбас биэстээх-алталаах уу ньыдьыраан аармыйата хомуйбута диэхтээн, – Б??т?р мас сыыhынан тииhин быыhын анньына-анньына к?лэн к???г?рэтэр. – Ити кэннэ кэпсээн абыран! Эйиэнэ барыта киhиттэн таhынан… Уонна кыhын барыанньа сиэн дэлбэрийэргэр атын буолуоІ! – С?п, с?п! Быра?ыллыа, тугу гынаргыт баарай? Таарыйа Хомустаа?ым к?р??т?н тутан кэбиhиэм этэ, сылгы ??рэ була илигинэ. – Хата, инньэ диэ. ?сс? тугу быhаарсабыт диэбиттии са?ата суох ?р олорбохтоотулар. Ити кэм?э тиэргэ??э киирэр олбуор аана кыыкынаан аhыллара иhилиннэ. Чуумпура сыппыт Баатыр ойон тураат, ?рэн баргыйа-баргыйа, аан диэки ыстанна. – Чот! Бу ыт киhини сиэри гынна?! Киэр буол!.. Бачча хойут киммитин а?алла? – Кэтириинэ чарапчылана-чарапчылана аан диэки кы?астаста. Аан айа?ар уhун курбуу у?уохтаах, а?аар санныгар ?р?сээк с?гэhэрдээх эдэр уол киириэхчэ буола-буола, ыттан куттанан, аантан тутуhан турар. – Васильевтар манна олороллор дуо? – диэн хаhыытаан ыйытта. – Манна, манна! Киир, киир! Ити ыт ытырбат, хаhаайымсыйбыта буолар! – Б??т?р туран, ытын дьарыйа-дьарыйа, уолга утары барда, Кэтириис, билиэн-к?р??н ба?ата баппакка, сыыhа-халты ?ктэнэн кэнниттэн т?h?стэ. – Дорооболору?! – уол иhирдьэ атыллаата, Б??т?ргэ илиитин уунна. Эр дьон кытаанахтык илии тутустулар. Уол тургутардыы Кэтириистээх Б??т?р? хардары-таары к?рд? уонна: – Мин Дьулус Баhылайап диэммин, – диэтэ. – Хайаларын о?ото эбити? буолла? Хара?ым с?б?л?? к?р?р да билимээри турабын, – диэн Кэтириис саарбахтаабыттыы унаарытта. Уол дири?ник ??hэ тыынна уонна, аны истиэхтэрэ суо?а диэбиттии, ?р?с??эн биир тыынынан кутан кэбистэ: – Мин Пётр Игнатьевич о?ото ???б?н. Миигин ийэм а?а?ын булаар диэбитэ, ол иhин кэллим! – Туох даа?.. – Кэтириис истибитин итэ?эйбэккэ са?а аллайда. Кэргэнин диэки са?ардыы к?рб?тт?? чыпчылы?наата, харда эрэйэрдии эргичи?нээтэ. Б??т?р соhуйан кэтэ?ин тарбанна, кэлиэх-барыах сирин билбэтэхтии, биир сиргэ тэпсэ?нээтэ, то?о эрэ нэлэккэйдэммит ырбаахытын кичэллээхтик ???эттэн аллаараа??а диэки тимэхтэнэн кэбистэ, тылыттан матта… Т?h? ?р маннык даллаhан туруохтара эбитэ буолла, верандаттан Вера кыыс ?р? умайыктаммыт са?ата табыгаhа суох чуумпуну аймаата: – Маама, то?о тура?ыт?! Крыловтар козалара хаппыыстаны сиэн эрэр! Са?ата суох, кылгас кэм и?игэр биир сиргэ д?й?н турбут дьон, чи? хамаанданы истибиттии, аны о?уруот диэки ыстаннылар. Эдэр-эдэр курдук, Дьулус уол к?р?? ?рд?нэн к?т?н, коза аттыгар биирдэ баар буола т?стэ. Тугу гыныан билбэккэ, козаны икки а?ыы муоhуттан харбаан аан диэки со?ооччу буолла. Коза соhуйан, бээ?иниии т?hээт, хара к????нэн уолу муоhунан силэйэн олордьу анньан кэбистэ. Тилэх баттаhа с??рэн кэлбит Кэтириистээх Б??т?р ый-хай б???т?н т??эрэн, о?уруоттан козаларын ??рэн таhаардылар. Дьукку астарбыт илиитин имэринэ-имэринэ, Дьулус туран кэллэ, эргим-ургум к?рд?. Хаhан Б??т?р б?тэйи б??л??р диэри Кэтириис уол аттыгар кэллэ: – Уу, сатана с????тэ сорбутун сордоон да эрэр. Хата улаханнык тыыппатах быhыылаах. Хайыа, эн илиигин быhа т?ст?? дуо? Ыл, к?рд?р эрэ. Маннык гыннаххына ыалдьар да? Суох да? Тостуу суох быhыылаах. Чэ, хата, халымыр со?ус эбит. Барыах, сууйан баран дьуоттаан кэбиhиэхпит. Ийэтэ билбэт уолун батыhыннаран киирбититтэн Вера соhуйан тэрбэччи к?рд?. – Вера, аптечканы булан а?ал уонна чэйдэ тарт. – ?а, билигин эрэ аhаан б?тт?б?т буолбат дуо? – дь??гэлэригэр ойоору турар Вера а?аар т??пп?лэтин кэтэн булумахтанарын быыhыгар согуйан саІа аллайда. – Тиэтэй! – ийэтэ, утарылаhар туhата суо?ун биллэрэн, куолаhын сонотто. Вера били к??х оту тосту ?ктээбэт, мэлдьи к?лэн мыччыста сылдьар ийэтин са?ата кытааппытыттан туох эрэ б?р?к?тэ суох дьыала тахсыбытын ?йд??т?, т??пп?лэлэрин турута тэбиэлээт, аптечка к?рд?? ыстанна. Ити бириэмэ?э а?алара киирэн, остуол биир уhугар са?ата суох олорунан кэбистэ. Кэтириис Вера а?албыт аптечкатын хаhан, водород суурадаhынынан уол илиитин бааhын сууйда, дьуоттаан кэбистэ: – Чэ, сыбаайбаланыаххар диэри оhуо… – диэтэ уонна, илиитин суунаат, иhит бэлэмнии сылдьар кыыhыгар к?м?л?сп?т?нэн барда. Дьулус турбут сиригэр хамсаабакка балайда турда, хайдах эрэ табыгаhа суох бала?ыанньа?а т?бэспит курдук сананна. Олорунан кэбиhиэн – кини манна хаhаайын буолбатах, тахсан баран хаалыан – сыал-сорук гынан кэлбит дьыалатын хайаан да?аны тиhэ?эр тиэртэ?инэ табыллар курдук. Уол сирэйэ куhа?ан буолбутун к?р?н, Вера ааhан иhэн уол ?р?сээгин хап гынан ылла, а?атын утары олоппоско «олор» диэн имнэннэ, ?р?сээги илдьэн та?ас ыйыырга ыйаан кэбистэ. Дьулус илиилэрин, ханна гыныа?ын билбэккэ, нэлэІнэттэ уонна ыйбыт олоппосторугар олороругар тиийдэ. Кэмниэ кэнэ?эс бары оннуларын булан олордулар, ол тухары са?а-и?э суох. Ким да са?арбатыттан бэркиhээн эбитэ дуу, дьаhайар санаатын батарбакка дуу Кэтириис бастакынан тыл ыhыгынна: – Хайа, айан киhитэ, сылайбыты? буолуо?! Итиитэ киллэрин уонна оттон… туох сыаллаах-соруктаах кэлбиккин то?о тэбээн кэбис! Уол иэдэстэриттэн са?алаан сыыйа кулгаахтарыгар тиийэ кытар гынна, сыпсырыйбыт чэйин тыастаахтык ыйыстан кылк гыннарда, чааскытын т?тт?р? ууран, илиитин холбуу тутунна уонна тарбахтарын имитэ-имитэ, быhыта-орута кэпсээбитинэн барда: – Мин Дьулус Васильев диэммин. Мединститукка иккис кууруска ??рэнэбин. Ол иннинэ медколледжы б?тэрбитим. Ийэбинэн Б?л??б?н. Кини бу саас суох буолаахтаабыта, ти?эх к?рс????б?т?гэр хайаан да а?а?ын булаар диэн тылбын ылбыта уонна маны биэрээр диэбитэ… – Дьулус ырбаахытын сиэбиттэн кумаа?ыга сууламмыты ылан Б??т?ргэ уунна. Б??т?р то?о эрэ илиитин утары ууммата, буруйдаммыттыы умса к?рд?, илиитин остуол анныгар симтэ. Дьулус илиитэ салгы??а ыйанан хаалла, т?тт?р? тардыах курдук буолан эрдэ?инэ, Вера эhэ тардан ылла уонна харса суох аhан хачыгыратан барда. Дьулус, былдьаhыахча буолан иhэн, сапсыйан кэбистэ, буолар буоллун диэбиттии олоппоhугар сэниэтэ суохтук т?тт?р? олордо. Вера кумаа?ыттан бастаан о?ону к?т???н олорор дьахтар хаартыскатын ороон таhаарда: – Ыы, быллайа-быллайа, бу эн дуо? Эп-эмис эбиккин дии? Оттон бу ийэ? дуо? Отой кырасаабысса эбит дии, суhуо?а уhуну-ун! Уой, бу кимий? А?аа дии… Эдэр ба?айы, куударалаахпын диир. Маама, бу, к?р! – Вера хаартыскалары ийэтигэр ???л?ттэ, бэйэтэ суругу тэнитэн аа?ан барда: «К?нд? Петя! Бука баhаалыста баалаабаккар к?рд?h?б?н! Оло?ум тиhэх м?н??тэтигэр эн ааккын ааттаан, эйиэхэ эрэ эрэнэн бу Орто дойдуттан баран эрдэ?им…» Тугу да са?арбакка истэн олорбут Кэтириис кыыhыттан суругу хаба тардан ылла, тутан олорбут хаартыскаларын холбуу тутаат, эригэр куду аста уонна кыыhын харытыттан харбаан ылаат, дэллэритэн илдьэн таhырдьа та?аарда, кэнниттэн т??пп?лэлэрин кыыратта уонна: – Эн бар, к??лэйдээн кэл! – диэн хаhыытаата. – Ханна-а? – Вера барыан ба?арбатын биллэриэхчэ буолбутун ийэтэ хара?ынан кынчыатаан, са?арыахтаа?ар са?арбатах о?ордо. Вера, кэннин хайыhа-хайыhа, олбуор диэки дайбаата, уулусса?а тахсан ?р к??ттэрбит дь??гэлэрин кытта аймалаhан, са?аларын дор?ооно ыраатан, с?тэн хаалла. Кэтириинэ дьиэ?э киирэн, дьонугар эбии чэйдэрин толорон биэрдэ: – Эhиги ыксаабакка, наллаан олорон кэпсэти?! Мин тэпилииссэбэр уу кутарбын умнубуппун. Уонна онтон да атын т?б?к элбэх. Б??т?р, ыалдьыккар чэйин кутан биэрэн иhээр, – диэт, сибэкки ойуулаах халаатын тэллэ?э тэлээрэн, олбуор устун дайдара турда. Эр дьон бэйэлэрэ эрэ олорон хааллылар. Дьулус чэйигэр саахар куппутун бэрт ?р булкуйа олордо: «Таах сибиэ кэлэн дуу?.. А?ам, ээ, Б??т?р, с?б?лээбэтэ быhыылаах… То?о да са?аран быстыбата буолла? Кэргэнэ, хата, ?йд??х дьахтар быhыылаах, хаhыытаан-ыhыытаан, ??рэн-?т?р?йэн к?рс?бэтэ. Киhилии бэрэбээскилээтэ, чэйдэттэ э?ин… Хата, кыыстара сытыы киhи бы?ыылаах, са?аран-и?эрэн, кэлэн-баран… Итинник балтылаах киhи барытыгар бииргэ сылдьыллыа этэ, к?м?л?с??эн, ардыгар м?кк??эн… Олох чу?куйуохтара суо?а эбитэ буолуо…» Б??т?р биэрбит кумаа?ыларын барытын бобуччу тутан олорбохтоото, онтон хара?а хаартыска?а и?иннэ, с?рэ?э м???л гынна, эмискэччи ти?иргэччи тэбиэлээн барда: «Маайыс барахсан! Суhуо?а субуллан, ?р?? тиистэрэ кэчигирээн… Таптыыр да этэ… Кини лы?кыначчы к?лэрин истээри ?с биэрэстэ тэйиччи сиргэ, к?н аайы оттуур ходу?атыгар, тэппит ата?ын к?нн?рб?кк? эрэ тэбэн кэлэрэ. Тапталлаа?ын кытта дуоhуйа к??лэйдээн, к?н тахсарын бииргэ к?рс?н баран т?нн??чч?. Дьоллоох да кэмнэр этилэр… Бу орто дойдуга кинилэртэн ордук дьоллоох, таптыыр, таптаhар дьон суо?а… Биир т??н эти?нээх ардахха баттатан, кэбиhиилээх от анныгар хонон турардаахтара. Ньылбы сытыйбыт та?астарын киэр илгэн, иккиэн кыбыстыбыттыы, бастаан к?хс?лэринэн сыстан сыппыттара, онтон са?ата суох эргиллэн, уос уостара бэйэ-бэйэлэригэр сыстыбытын билбэккэ да хаалбыттара… Сарсыарда иккиэн дьоллоох ба?айы дьон куустуhан, ?р уураhан арахсыбыттара. Субуота к?н Б??ккэ биригэдьиириттэн к???ллэтэн, ытыар диэри ыга киэргэнэн, ийэтин батыhыннаран, Маайыс дьонугар Уордаахаптарга кэргэн кэпсэтэ тиийбитэ. Ийэтэ барахсан, тугу эрэ этиэн ба?арарын биллэрэрдии, сотору-сотору ?р? тыынарын да аахайбата?а. Долгуйара оччо дии санаабыта. Дьиэ?э киирбиттэрэ – дьиэлээхтэр бары чэйдии олороллоро. Ким да кинилэр диэки хайыhан к?рб?т???. Арай Маайыс ытаабыт-со?ообут сирэйдээх нэhиилэ Б??т?р диэки кылап гына к?р?н ылбыта. Б??т?р туох наадалаа?ын этээри, и?иттэн са?атын ыган таhааран эрдэ?инэ, дьэбин уоhуйбут сирэйдээх Маайыс а?ата к?рг?йдээн то?о барбыта: – Хонууттан булуллубут, ыт сиэмэтэ! Мин со?отох кыыспын холоонноо?ум диэн тэ?нэhээри кэлэн турбут буола-буола! Киэр буол! Икки харахпар к?ст?мэ! – Туохтаахпын диэн миигин кытта уруур?аhаары чарапачысты?, хотон холо?сото! – диэн, аны бэйэтэ сэрэнэн илибириии турар, кини ийэтин барахсаны кэлэн т??нэритэ анньыалаабыта. Б??т?р хара?а хара?арарга дылы буолбута, тыына кылгыы т?сп?тэ… Хайдах ити т?гэ??э бэйэтиттэн ?с т?г?л улахан киhини т??нэри саайбытын ?йд??б?т… Хаhыы-ыhыы, аймал?ан быыhынан Б??т?р ийэтиниин таhырдьа анньыллыбыттара. Маайыс кинилэр кэннилэриттэн батыhан с??рэн эрдэ?инэ, чугас турар убайа суhуо?уттан сулбу с?р??н, дьиэ?э соhон киллэрбитэ. – К?рд??б?кк?т?н ыллыгыт дуо? Аны кэлэ сорунаары? эрэ! Уолаттар тыы??ытын иhиллиэхтэрэ, – диэн сыыбыр?аабыта ийэлэрэ буолуохсут. Киhиттэн киhи ата?астанара диэн баар эбит олус кыhыылаах-абалаах суол! Б??т?р хаста да ?р?скэ киирэн дагдайбат гына умсан хаалыан ба?арталаабыта да, ийэтэ эрэйдээ?и санаан, тохтообута. Ийэтэ барахсан тугу да са?араахтаабата?а, уолун тула хачыгырайарын уураппата?а. Отой да охтон хаалыах киhи, о?ом туhа диэн санаатын к??h?нэн уйутта сылдьыбыта. Ити ?л?гэри дэриэбинэ хобороонньолоро сыыска-буорга т?hэрбэтэхтэрэ. Ситими ситим?э тиhэн, тылы тылга холбоон, остуол ыаhа?а, ыстыыр ыас о?остубуттара. Били, ??р ыт биир м?лт?хх? саба т?hэрин курдук, бары саба т?сп?ттэрэ, к?м?скэhэр биир да киhи к?ст?бэтэ?э. Нэ?илиэк ытыктанар бас-к?с ки?итин дьиэтигэр киирэн кырбаатылар, ??хт?лэр диэн 24 чааhы эрэ биэрбиттэрэ. Хайыахтарай, дьиэлэрин дуомун т?нн?г?н туора-маары саайбыта буолаат, сарсыарда к?н тахсыан иннинэ, кимтэн эрэ к?рээн эрэрдии, олбуордарыттан тахсан барбыттара. Дэриэбинэ са?атыгар тиийэн ийэтэ эргиллэн бырастыылаhаары гыммытын, Б??т?р эргилиннэрбэтэ?э: – Т??н да са?а кыра ?т?? санаа и?мэтэх сириттэн баран эрэбит, ийээ! Эргиллимэ! Куhа?аны батыhыннарыма! – диэт, ийэтин санныттан сэмээр ?й??н, иннин диэки дэллэритэн илдьэ бара турбута. Аара суолга биир то?ойго тохтоон сынньаммыттара. Ийэтэ барахсан, ?гэhинэн, сиригэр алаадьы уурбута, уолун хата?алыы сатаабыта. Онно Б??т?р ийэтин икки илиитин ыга тутан, ньилбэгэр умса т??эрэн, кыра эрдэ?инэ о?ону кытта боруоктаhан кэлэн баран ытыырын курдук, уйа-хайа суох ытаабыта. Ийэ барахсан санна ибигирээн тэ??э са?ата суох ытаспыта, уолун т?б?т?н, саннын уоскуйуор диэри имэрийээхтээбитэ. Онтон аргыый са?а таhаарбыта: – Тоойуом, Б??т?ккэ, к?р эрэ, к?мм?т сандаара та?ыста. К?р, к?р, тула?ын. Эчи кэрэтиин! Б??т?р уу-хаар баспыт хара?ынан тулатын к?р?мм?тэ: чахчы да айыл?а уhуктан, тула ?тт?лэрэ сырдаан, барыта к?л?м?рдээн, араас ???нэн ыhыахтана оонньуурга дылы этэ. – Чыычаах, хара?а т??н кэнниттэн Орто дойду ара?аччыта буолбут аламай ма?ан к?н хайаан да тахсар. Ол курдук куhа?ан эмиэ, т??? да ыар буоллар, т??н курдук ааhар. Эн санаа?ар куhа?аны тутума, иэстэhиэм, ?л?р??м, ????нн??м дии саныы сырыттаххына, киhи буолбакка, кии буолуо?, оттон ?т???э, сырдыкка эрэ дьулуhар киhи мэлдьи ыраас санаалаах буолар. Та?ара баар, барытын к?р?р, барытын тэ?ниэ. Мин о?ом тулуурдаах саха саарына буолуо! – хаhан да итиччэ элбэ?и са?арбатах ийэтэ эппититтэн-тыыммытыттан Б??т?р чахчы да соhуйбута. Ийэтин с??h?ттэн сыллаан ылбыта уонна кууhан олорон: «Ийэм барахсаны аны хаhан да хомотуом суо?а, кини туhугар ?лэлиэм, олоруом, тугу барытын ситиhиэм!» – диэн бэйэтигэр анда?айбыта. Син инчэ?эй тирбэ?э быстыбатынан куораты булан, арыт олбуор и?ин харбаан, арыт тутууга оробуочайдаан, кэлин суоппардаан, ону аа?ан ?сс? кэтэхтэн ??рэнэн, тыа хаhаайыстыбатын объектарын тутууга тос курдук тойон буола ??мм?тэ. Барыны бары сатыыра, барыны бары кыайара, ол эрээри кэргэннэнэр туhунан биирдэ да толкуйдаабата?а. Саар тэгил у?уохтаах, куудара баттахтаах, ис киирбэх саха саарынын ымсыыра к?р??чч? кэрэ а?аар элбэх этэ да, киhилэрэ дьилэй эттээх, то? с?рэхтээх буолан биэрбитэ. Куоракка олоруохтарын, ийэтэ тыа сирин ахтара бэрдиттэн, бу илин э?ээри булан ?лэлээбитэ уонча сыл буолла. ?лэтин билэр, с?б?л??р, сирдэрбэт. «Биhиги Кынаачайабыспыт» а?ай дэтэн сылдьар. Урукку оло?о т??л буолан умнуллубута, хаhан да ахтыллыбата. Уонна дьэ бу б?г?н, этиІ эппитин курдук, Уордаахаптар сыдьааннара кини боруогун атыллаата?а ???! – Араспанньа? то?о Уордаахап буолбата?ый? Эмискэ ыйытыыттан Дьулус соhуйан ходьох гынна. – Ээ… Эн мин эhэбин билэ?ин дуо? – Билэр этим… Хаhан эрэ, эн сааскар сылдьан дуу, ?сс? эдэрим эбитэ дуу… Дьэ, хата хайаан Уордаахап сиэнин мин курдук киhийдэххэ к???ллээн ыытта? – Эhэбин мин билбэппин ээ. ?лб?тэ ыраатта, мин кыра эрдэхпинэ, ?йд??б?пп?н. Эбэни эмиэ ?йд??б?пп?н. Ийэм миигин кинилэргэ хаhан да илдьибэтэ?э. – Хантан тугу да ?йд??б?т киhи баар буола т?ст??, ээ?! – Б??т?р, бэйэтиттэн ыйытарын эбэтэр уолтан ыйытарын билбэккэ, са?атын ыган таhаарда уонна сурукка умса т?стэ. «К?нд? Петя! Бука баhаалыста баалаабаккар к?рд?h?б?н! Оло?ум тиhэх м?н??тэтигэр эн ааккын ааттаан, эйиэхэ эрэ эрэнэн бу Орто дойдуттан баран эрдэ?им… Петя, туох да диэ, ба?ар ??х, ба?ар кыраа… Мин с?рэхпэр таптал уотун сахпыт, ол уотунан угуттаан ?р сылларга олох олорорго к??с-уох биэрбит – эн эрэ. Эйигин таптыырым к??h?нэн ?сс? да олох олоруом, о?обун ата?ар туруоруом эбитэ буолуо да, Дьыл?а Хаан кытаанах: куhа?ан ыарыыга ылларан баран эрэбин. Ол иhин бу сурук суруйарга сананным. ?йд??б?н, мин дьонум эhигини дьон аатыттан аhарбыттарын кэннэ эйигиттэн тугу да к?рд?h?р кыа?ым да, быраабым да суо?ун… Ол эрээри итэ?эйэбин, эрэнэбин бу к?рд?h??б?н быhа гыныа суо?а диэн. Бу сыллар тухары кимиэхэ да эппэккэ, со?отох бэйэм биэбэйдээн улаатыннарбыт уолум – эн биhикки тапталбыт туоhута. Бу суругу тиксэрбит о?о – ол эн уолу?! Дьахтар буолбут ?рд?к ааппар биир о?ону таптыыр киhибиттэн т?р?тт???м. Дьолум диэн ол буолла?а! Ата?ар турарыгар, киhи буоларыгар к?м?л?с дуу, дурда-хахха буол! ??эн-с?ктэн к?рд???б?н. Турар бэйэтэ со?отох хаалаахтаата. Анараа дьону кытта билиhиннэрбэтэ?им, кинилэр да?аны аата-суола барбыт кыыстарын кытта ыксалаhыахтарын ба?арбатахтара. А?ам ?л??т?н кытта уолаттар, иhэн-аhаан, муспут баайын-дуолун ый ыhыа?а о?орбуттара. Ийэм тулуhа сатаан баран, куоракка киирэн миэхэ олорсоору гынан иhэн, ыалдьарбын билэн, эмиэ икки ата?ынан куоппута. О?ом барахсан ыарыылаан бачча?а диэри кэллим. Дь???н?нэн да, майгытынан да эн курдук: кыра?а ??р?нньэ?, аhа?ас с?рэхтээх, к?н?. О?ом суо?ар сурукпун бу бооччойо олоробун. Сэниэм эстэн, сынньана-сынньана… Петя, дьи?инэн, эн куоракка бааргын истэн, уолум т?р??б?т?н кэннэ, дьонум ?????лэрин тулуйа сатаан баран, ба?ар эйигин булуом диэн бэрт эрэйинэн куораты булбутум. То?о эрэ мин туспар дьыл?ам миэхэ мичик гыммата?а. Ал?аска да кыайан к?рс?бэтэ?им. Санитаркалаан, медсиэстэрэлээн, син килиэппитин булунан олорбуппут, хаhан эрэ а?абыт киирэн кэлиэ диэн бигэ эрэллээх курдук… Ол эрэлбит биир к?н курустаал таастыы хампы ыстаммыта… Кыайан ыпсыбат, килиэйдэммэт гына… Ол к?н роддомтан выпискаланар дьахтар элбэ?э. Быыc биэрбэккэ бииртэн биир аймах са?ардыы т?р??б?т о?олорун долгуйа к?рс?н, сибэккинэн симээн илдьэ бараллара. Сиэстэрэлэр уочаратынан биир-биир дьоллоруттан алааран хаалбыт а?аларга кырачааннарын илдьэн илиилэригэр к?т?хт?р?лл?р?. Онуоха биирдэстэрэ, хампы тутан кэбиhиэм диэбиттии, куттанан хамсаабат да буолан хаалаллара. Мин биир кыыс о?ону суулаан баран, а?атыгар биэрээри утары хааман иhэммин охто сыспытым. Онно утары сибэкки тутуурдаах, дьоллоох ба?айы сирэйдээх-харахтаах эн иhэри?! Сирэйбэр мааскалаах буолан, миигин билбэтэ?и?, сибэккигин туттараат, махтаммытынан о?о?ун ылбыты? уонна кэргэ??ин батыhыннаран тахсан барбыты?. Мин с??рэн тиийэн, т?нн?ккэ сыста т?сп?т?м уонна эhиги хас хамсаныыгытын аа?а кэтээбитим. Массыынаттан ийэ? барахсан туораххайданан т??эн, кийиитин сыллаан ылбыта, сиэнин илиитигэр ылбыта. Эн сэрэниин-сэрэнэн кэргэ??ин массыына?а киллэрбити?, о?отун к?т?хт?рб?т??, ийэ?ин к?т???н ылан аттыгар олордубуту?, тугу эрэ к?рд???? кэпсии-кэпсии уруулга олорон, олбуор тахсар аанын диэки тэптэрэ турбуту?. Мин эн биэрбит сибэккигин тутан, ?р да ?р олорбутум. Санаабар, сибэккигэ эн илии? сылааhа биллэрэ. Ытаабата?ым. Соннук сибэккибин бобуччу туппутунан дьиэлээбитим. Хайдах эрэ билигин а?ай мин оло?ум киинэ?э к?ст?н ааспытын курдук этэ. Мин оло?ум, мин дьолум аттыбынан сып-сылаастык илбийэн ааспытыныы санаабытым ээ. Эн бааргыттан, эн дьоллооххуттан уонна эйигин чугас дьону? тулалыылларыттан олу?ун диэн ??рб?т?м. Уонна дьыл?абар махтаммытым: миигин кытта олоххун холбоон, кыhал?аны билбэтэххиттэн. Уонна хаhан да эн олоххун аймыа суох буолан тылбын биэрбитим, онтубун дьэ бу кэhэн эрдэ?им… Ол к?н сарсы??ытыгар ?лэбэр тиийэн, кэргэни? карточкатын булан, аадырыскытын, ааккытын-суолгутун сурунан ылбытым, бу буоларбын билбит курдук. Петя, быраhаай! Хом санаама! О?обутун харыстаа, эрэнэбин, со?отохтуу хаалларыма, тулаайахсытыма! Маайыс» Б??т?р ыган кэлбит хара?ын уутун кыатаммата, с?рэ?ин имэриммэхтээтэ: – Кэл эрэ, до?ор, бу диэки… Ата?ым уйбат курдук, – диэтэ. Дьулус а?атыгар чугаhаан, икки илиититтэн ылла, иннигэр тобуктаан, уу-хаар баспыт харахтарын кистии-саба, т?б?т?н а?атын ньилбэгэр уурда уонна иhиллэр-иhиллибэттик: «А?аа, дорообо», – диэтэ. А?ата уолун т?б?т?ттэн сыллаан ылла, т????гэр ыга тутта… К?н киирэн, с?р??д?йдэ. Верка сибиитэрэтэ суох тахсааччы буолан, то?о бы?ыытыйан, тута дьиэтигэр т?нн?рг? сананна. Дьонум утуйбуттара буолуо диэн, олбуор аанын тыаhа суох сабан, сэмээр ?ктэнэн, тэпилииссэ аттынан ааhан иhэн, хара?ын кырыытынан ийэтэ олорорун к?р?н, соhуйда, хаhыытаан иhэн айа?ын саба тутунна. Ийэтэ саппа?ырбыт сирэйин к?р?н, били маа?ыын кэлбит уолу ?йд??н кэллэ. «Туох абааhы уола кэлэн, дьоммун ?р??-тараа тутта», – дии санаата. Ийэтэ саал былаатын ылан кыыhын санныгар бырахта уонна: – Вера, эн биhикки эмиэ биэрэк диэки хаамсан кэлиэх эрэ, – диэтэ. – Оттон сарсын эрдэ дьэдьэннии барыах буолбуппут дии? – Вера ?с??? барбата, ийэтин батыста. – Дьэдьэннии даа, чэ, ол хааллыын-хааллын! – ийэтэ кыыhын санныттан кууhан, иккиэн биэрэк диэки хаамса турдулар. Биэрэккэ тиийбиттэрэ – ким да суох. Арай с?р??н тыал эрэ илгийэр. – Хата, ким да суох эбит! Вера, манна олоро т?h??х… онно кэпсэтэллэр… Эн биhикки эмиэ кэпсэтиэх… – Ийээ, туох буоллу?? К?н аайы кэпсэтэр курдукпут дии! Уонна ити туох уола кэллэ, вообще-то? – Ити мээнэ уол буолбатах, тоойуом… А?а? уола быhыылаах. Умса уур, тиэрэ уур, отой а?а? мэтириэтэ дии… Хаhан эрэ син биир маннык буолуохтаа?а… – Хайдах, ол а?ам атын кэргэннээх этэ дуо? Туох буолуохтаа?ай? – Кэргэннээх эрэ, кэргэнэ суох эрэ, хайа эрэ Маайыс баара… Онноо?ор утуйа сытан, ханнык эрэ Маайыhы ы?ыран тахсаахтыыра. – Оттон… Ханнык Маайыhы ы?ыран тахса?ын диэн ыйытыаххын? Эбэтэр эбэттэн сура?ыаххын? – Оннук ыйытар бырааптаах ???б?н дуо, чыычаах? Барыта оннук чэпчэки буолбат… Вера-а, эн эмиэ улаатты?, эн эмиэ биири билиэхтээххин… Б??т?р эн а?а? буолбатах… – Туох даа? Онтон Васильева Вера Петровна диэн мин буолбатахпын дуо? – Мин эмиэ хаhан эрэ эн курдук эдэр, акаарычаан этим. Ийэтэ, а?ата суох киhи баhым ханна саллайарынан сылдьарым. Оскуоланы б?тэрээт, тута куораты булбутум. Дьи?эр, ??рэхпэр куhа?ана суо?ум, ??рэххэ чэпчэтиилээх да киирэр кыах баара. Оннук ?й угар киhи суо?а. Тыа о?отун куорат к?р-нар оло?о иилэ тардан ылбыта. Барыта бырааhынньык курдуга. ?с сайыны быhа к?р?лээhин… Саша диэн куорат уола до?ордоммутум. Наhаа к??скэ таптаабытым. Кинилэр дьиэлэринэн, даачаларынан к???л к?т??… Биирдэ уhукта биэрбиппит – хос иhигэр мап-мааны та?астаах дьахтардаах эр киhи тураллара… Дьонноро уоппускаттан кэлбиттэр этэ. Та?нан аан хоско тахсыбыппытыгар: «Саша, киир манна», – диэн ийэтэ уолун куукуна?а ы?ырбыта. Мин батыhаары гыммыппар, а?алара т?ргэн ?л?гэрдик соммун ылан кэтэрпитэ уонна аан диэки ыйбыта. Тахсан эрдэхпинэ, сиэппэр харчы укпута уонна: «Аны манна кэлимэ», – диэбитэ… Со?отох мааны уолларыгар тулаайах сордоо?у тэ?нээбэтэхтэрэ. Мин онно номнуо хат буолбут этим… Сашалыын к?рс?н кэпсэтээри ?р да ?р кинини манаабытым. ?р к??пп?т?м. Сайын ааhан, к???н обургу тымныы тыала мин чап-чараас кууркабын курдары ?рэрэ. Биир сарсыарда оччолорго муодунай та?аска киирсэр аляска кууркалаах Сашам со?ото?ун тахсан кэлбитэ. Мин утары с??рэн тиийэн, кууhа т?сп?тум. ?р???сп?тт?? таптыырбын, о?о к??тэрбин то?о тэбээбитим. Уолум миигиттэн тэйэ туттубута, сиргэммиттии кууркатын тэбэммитэ уонна: «Ол эн хас уоллуун утуйбуккун мин хантан билэбин?» – диэт, тииhин быыhынан силлээн чыырк гыннаран баран, бара турбута. Эмискэ мин ?рд?б?н халлаан хара?ата саба барыйан, субу а?ай б?р?йэн ылыах курдук буолбута. Хас да к?н аhаабата?ым, то?мутум барыта эбиллэн, ?й?м-санаам туймаарарга дылы буолбута. Онтон хабыс-хара?а ии??э т?hэн эрэр курдугум… Арай суолга тахсан, массыына утары хааман эрэрбин б?д?к-бадык ?йд??б?н… Туормас кыычыгырыыр тыаhын уонна ча?ылхай сырдык уот кэлэн миэхэ сааллан эрэрин ?йд??б?н уонна онон б?тэр… Балыыhа?а ?йд?н?н кэлбиппэр аттыбар намы?ах у?уохтаах хаты?ыр эмээхсин лэкэллэн олороро. Мичээрдээбитэ, к?р?н-истэн барбыта. «Ким?иний?» – диир бы?ыылаа?ым. «Эбэ?ин хайдах билбэккин?» – диэбитэ. То?о эбитэ буолла, мин ону итэ?эйбитим. Хата, биир чугас киhилээх эбиппин диэн ??рэ санаабытым. Нэдиэлэ курдугунан уолун илдьэ кэлбитэ. Мин кини массыынатын анныгар киирбит эбиппин. Оhо?остоох саахалга т?бэспит буолан, патология?а т?р??хпэр диэри сыппытым. Миэхэ ол ?ч?гэй курдуга… Ханна барыахпыный уонна? Онтон ыла эмээхсиннээх дьээдьэм к?н? к?т?ппэккэ кэлэ турар буолбуттара. Т?р??н баран, аны улахан моhуокка ыллардым, хайдах буолабын диэн. Эйигиттэн аккаастанан, эмиэ атах балай барарбын саныы сыттахпына, Б??т?р киирэн кэлбитэ. Ийэтэ мин туспунан барытын кэпсээбит быhыылаа?а. Илиибин ылан ыга туппута уонна биир-биэс тыла суох биhиэхэ тахса?ын диэбитэ, барытын тэрийэн, кыра малбын-салбын тиэйэн таhаарбыта. Бастаан дьиэс-куос туттар этим, онтон сыыйа ??рэнэн, дьиэлэhэн, ыаллаhан барбытым… Биир т??н туран Б??т?р хоhугар бэйэм киирбитим. Эдэргин, толкуйдан диэбитин с?б?лэспэтэ?им. Эн а?аламмыты?, мин кэргэннэммитим… б?г???ээ??э диэри… – Уой, маама, эн бачча ?р хайдах кэпсээбэккэ сылдьыбыккыный? Уонна а?ам хайдах миэнэ буолуо суо?ай? Кини миэнэ! Ол уол былдьаhаары гынар дуо? Суох, биhиги паапабытын биэрбэппит. Барыах, ийээ, аахсыахха! – Вера, уоскуй! Бачча тухары ?т??н? эрэ о?орбут дьо??о туох диэн мэhэйдиэхпитий? Туораан эрэ биэрэр буоллахпыт дии… – Кэтириис, Кээтии, ханна бааргыны-ый? Кэл! Кэлэ о?ус! – чугас Б??т?р хаhыыта дуораhыйда. Кэтириис кыыhын кытта киниэхэ утары с??рд?лэр. Б??т?р, а?ылыырын кыатана-кыатана, кэлэн иккиэннэрин кууhан ылла, эргилиннэрэ тардаат, дьиэлэрин диэки дэллэриттэ уонна кирилиэскэ к??тэн турар Дьулуска: – К?р, Дьулус, бу ийэбит Кэтириис, оттон бу балты? Вера, саамай атаахпыт диэн буолар. Билси?, – диэтэ. Дьахталлар, ытаhа т??ээт, куустуhа т?ст?лэр. – Оо, бу да дьон, ардах суо?ар арда?ы а?алан! – дии-дии биир-биир харахтарын уутун сотон, Б??т?р иккиэннэрин сыллаан-уураан, дьиэлэригэр киирдилэр. Били утуйа сытар диэбит эбэлэрэ, хата, кириэhилэ?э бу ч?мч?й?н олорор: – Хайа, т??н? быhа сырсыакалаhа??ыт турбутунан уол о?олоннугут дуу? – диэн к?ллэртээтэ. – А?ыйах ыйынан ба?ар ???стэниэхпит да?аны, – диэн саайда ийэлэрэ. – Кырдьык да?аны? – Б??т?р кэлэн Кэтириигин кууhан, сымна?ас иэдэ?иттэн сыллаан ылла. – Бэрт дии бэлэм ньээ?кэ баар, – Дьулус аны кыттыста. – ?ч?гэйэ бэрт дии, мин эрэ ньээ?кэлээбэппин, бары уочараттыахпыт буо, – Вера бэрээдэги олохтоото. – Тыый, бу дьон биир т??н иhигэр хас уолланаары гынныгыт? Утуйу?! Киhини утуту?! – эбэлэрэ, сыттыгын кыбынан, хоhугар дь?гдь?р?йдэ. – Дьулуска б?г?н бакаа мансаарда?а оронно о?оруохха, сарсын быыс быhан, туспа хос о?оруохпут, – Кэтириис быhаарда. – Мансаарда?а кумаар с?г?нн?? суо?а. Убайдаммыт ??р??бэр бэйэм ороммун туран биэрэрим дуу, биир эрэ к???э. Эбээ, б?г?н миигин дьукаах киллэр эрэ-э! – Вера атаахтаабыт куолаhа эбэтигэр тиийдэ. – Сыччыый, киир-киир, бииргэ утуйбатах да ыраатта, хобугунаhа т?h??хп?т. – Сэкириэттэhэ диэ, – Вера, малын-салын хомунан, эбэтин хоhугар дьылыс гынна. – Чэ, чыычаах, эн да сылайда?ы? буолуо, киирэн утуй, – диэн Кэтириистээх аны Дьулус миэстэтин буллардылар уонна иккиэн, са?ардыы к?рс?б?т дьон курдук, ыгыта куустуhан, уохтаахтык уураhан ыллылар уонна бэйэ-бэйэлэригэр исти?ник мичээрдэспитинэн хосторун аанын саптан, и?ирдьэ дьылыс гынан хааллылар. Наталия Рязанская-Сыккыс (II миэстэ) Уруум таптала Б?г?н Марина Руслановна сурук тутта. Дь??гэтэ Аанчык суруйбут. Т??? да аныгы ?йэ?э сибээс араас к?р??э элбэх буоллар, былыргылыы, бэйэлэрэ этэллэринэн, «сэбиэскэйдии» илиинэн суруйсалларын с?рдээ?ин с?б?л??ллэр. Оччотугар, тылынан арыт кыайан тиэрдиллибэт, дуу?а кылын таарыйар б?чч?м санаалара сурук буукубалара буолан, о?уруо курдук ти?иллэн, с?рэххэ чугастык тиийэллэр, илии сылаа?ынан илгийэн ордук исти? курдуктар. Аанчык бу сырыыга с?р?ннээн ?лэтин, о?олорун, кэргэнэ Коля с?рэ?инэн ыарытыйар буолбутун ту?унан и?эн-то?он суруйбут. Арай сурук биир быстах, б?тэ?ик кэрчигэ бу а?амсыйа барбыт дьахтар кутун-с?р?н аймаата, уйан дуу?атын уйгуурта. «…Маришка, бырастыы гын. Ол эрээри суруйбатахха кэлин хомойо, хоргута сылдьыа?. Чэ, бы?атын, Миичикпит ?лб?т. Ку?а?аннык, бэйэтигэр тиийинэн. Бииргэ ?лэлиир дьахтарым ?н?р кэпсээбитэ. Хаайыыттан тахсан баран, ки?итийбэтэх, т?птээн ?лэлээбэтэх, оло?ун о?остумматах, бы?ыыта, арыгы?ыт буолбут да курдук. Уопсайынан, табыллыбатах. Эн на?аа айманыма, бэйэ?ин буруйданыма. Итиннэ барытыгар аймахтара буруйдаахтар. Бэйэ? билэ?ин барытын. Эбэтэр, чэ, дьыл?ата оннук буолаахтаата?а дуу…» Марина со?уччута бэрдиттэн суругу ылан хос хаттаан аахта. ?сс? тугу эмэ атыны булуом диэххэ айылаах, сурук кэмбиэрин ылан, ургум-эргим тутан к?рд?. Чочумча са?ата суох таалан олордо. Киниттэн ыйытыы к?рд??б?кк?, с?т?к ?р?ччэтэ буолан, хара?ын уута икки иэдэ?ин устун с??рб?т?н бэйэтэ да билбэккэ хаалла. ?р сы?сыйан, уруккуну-хойуккуну эргитэ санаан, санна ыгда?ныы олордо. Онтон аргыый кэ?ээн, т?нн?г?н сабыытын сэгэтэн, та?ырдьаны одууласта. Та?ырдьа олус да курус кэм буолбут. Биир кэм тохтоло суох к?????? у?ун ардах ибиирэр. Ама да дьыл?атын и?ин… туох айыытыгар-харатыгар… Барытыгар, араа?а, мин буруйдаахпын уонна Миичик таптала, уруум таптала, аймахтарым ал?астара… Арай кини оло?ун суолугар миигин к?рс?бэтэх буоллун… Бука, Миичик атын оло?у олоруо этэ… Оо, дьыл?а-дьыл?а, олус да тыйыскын…Урукку, ааспыт, аны кэлэн т?нн?бэт кэми санаан, дьахтар эмиэ уйа-хайа суох, о?олуу ытаан барда. * * * 1997 сыл. Сэргэлээх 12-с куорпу?ун 416-с хо?ун а?а?ас т?нн?г?н н???? Михаил Семёнов кэрэ кыыс ту?унан ырыата и?иллэр. Бу хос ?с ха?аайыныттан биирдэстэрэ, иккиc куурус устудьуона Мичил Харахутов, атыннык Миичик, тугу да гынара суо?уттан уонна эксээмэнэ чуга?аан, наада дии санаан, оронугар сэбиэскэй былаас, автономия Саха сиригэр олохтонуутун ту?унан параграбы арыйан, кинигэ аахпыта буола сытта. Ойуунускай, Аммосов, Барахов, Аржаков курдук чулуу дьон мэтириэттэрин сыныйан к?рд?. Онтон дьэ, общественнай-политическай олохторун сырдатар сирэйи арыйан, аа?а сатаата. Ол эрээри кулгаа?ар туора санаа киирэ турар. Тугу аа?арын улаханнык ?йд??б?т. ?йд?пп?тт?р да диэххэ с?п. Ол т?р??т?нэн хо?угар бииргэ олорор уолаттарын уочараттаах м?кк??рэ буолла. Лаппычах у?уохтаах, кэтит сарыннаах Коля Никитин хара бараан сирэйин мылата-мылата, т?нн?г? сэгэтэн, табахтаан бусхатар. Табахтыырын быы?ыгар Кэбээйи соботун ту?унан к??стээх тылларынан дакаастаан тугу эрэ кэпсээн ?ллэ?нэтэр. Киниэхэ кы?ыллы?ы ма?ан, у?ун синньигэс Амма уола Б??ккэ Ракитин кытты?ар. Кэнникинэн дьоно ?л???йэн, аны кыыс тиэмэтигэр тиийдилэр. Коля саамай кырасыабай кыргыттар ?л??х?мэ?э, оттон Б??ккэ Амма?а бааллар диэн буолла. Миичик кинигэ аа?арын тохтоторго к??элиннэ. – Э?иги б?тэ?ит дуу, суох дуу? Аа?ан да диэн, барыта э?иги айдаа??ыт. Дьаабы дьо??ут дии, дьэ. Ханна ба?арар кэрэ кыыс элбэх. Ба?а ба?атын, чоху чохутун син биир хайгыыр. – Эс, даа, оттон ?л??х?мэ?э баа?ынай кыыс син биир элбэх. Сымыйанан м?кк?спэтин. Амма «баа?ынайдарын» да билиллэр. 205-с хос кыргыттара диэ, хата, хап-хара барабыай курдук «баа?ынайдары» этэр, – Коля кыайбыт ки?илии туттан, табахтаан б?тэн, орон ???ээ??и дьаары?ыгар ытынна. – Эс, уопсайынан диэн этэбин ээ мин. Ити 205-с хос кыргыттара быраабылаттан туораабыт дьон буоллахтара. Амма?а баа?ынай кыыс син биир элбэх. Дойдум дьонун эйигиннээ?эр мин ордук билэр инибин. Нууччалар би?иэхэ 17-с ?йэттэн олохсуйан, о?о-уруу т?р?т?н олороллор. Ки?и барыта ону билэр. Арай эн, инникитин историк ааттаах, билбэккин. Сааппаккын да?аны. Сайдыы?, билии? та?ыма намы?а?а итинтэн да к?ст?р. У?ун мунну? эрэ аннын к?р? сырытта?ы?. Коля иннин биэрэр санаата суох: – ?л??х?мэ?э аан бастаан нууччалар кэлбиттэрэ, ону баара. – Эс, Амма?а. ?л??х?мэ?э арыый хойут ини… Миичик соччо солуута суох м?кк??ртэн сал?ан барда. Уолаттара м?кк?стэллэр эрэ хайалара да, кимиэхэ да иннин биэрбэттэрин бэркэ диэн билэр. Ол и?ин ты?аа?ыннаах боппуруос дири?ии илигинэ тохтоторго сананна. – Даа, табаарыстар (то?о эрэ уолаттарыгар тугу эмэ ордук то?о?олоон этээри гынна?ына бу курдук ы?ырар), м?кк??эн б?тт?б?т. Билигин иккиэн т?нн?к диэки чуга?аатыбыт эрэ. Би?иги т?нн?кп?т аннынан хас к?н аайы с????нэн кыыс аа?ар. Оннук? – Буоллун да?аны… – уолаттар туох эрэ к?р?дь??с буолаары гыммытын сэрэйэн, сирэйдэрэ-харахтара туран, дьээбэлээхтик м?ч??нэстилэр. – Таак, – Миичик боччумурбута с?рдээх. – Билигин т?нн?кп?т?н к??скэ нэлэччи арыйабыт. Бары аллара диэки одуула?абыт. С?п. Салгыы аа?ар кыргыттарбытын бол?ойон к?р?б?т. Бол?ойон эрэ буолуо дуо, сыныйан. Булчут курдук. ?ск?т?н ????н атын-атын кыргыттары кырасаабысса диэтэхпитинэ табыллыбат… Чэ, бы?атын эттэххэ, бары биир эрэ кэрэчээнэни талыахтаахпыт уонна кини хайа улуустан сылдьарын ыйытала?ыахпыт. Тиэмэ итинэн сабыллар. ?йд??т?г?т? – Оттон арай нуучча кыы?а буоллун? – Коля оронуттан т??эн и?эн кэтэ?ин тарбанар. – Оо, акаары, саха кырасаабыссатын бы?аарабыт ээ. Хайдах ?йд??б?т дуу?а?ыный? – Б??ккэ кыйаханар. Уолаттар ????н, кырдык-хордьук улахан суолталаах боппуруо?у бы?аарар курдук сананан, т?нн?ккэ ыкса чуга?аан, аа?ар дьону бол?омтолоохтук одууластылар. Бу курдук к?йг??рэ олорон, уолаттар дьэ кэмниэ кэнэ?эс икки кыыс аа?ан и?эрин к?рд?лэр. Кыргыттар са?ата суох то?олохторуттан ылсан баран, тугу эрэ сэлэ?э-сэлэ?э к?лсэр са?алара и?иллэр. – Кыргыттаар, сэбэрэ?итин бу диэки хайы?ыннары? эрэ. Манна биир олус суолталаах улуу м?кк??р-боппуруос бы?аарылла турар. Кыргыттар ???ээ??и т?нн?ктэн кинилэргэ ту?аайыллыбыт ыйытык бэриллибитигэр со?уйан ходьох гына т?ст?лэр. Кырата, модороон со?ус ласпайбыт бы?ыылаа?а, сирэйин мылатан т?нн?к ???этин одууласта. – Ээ, пахай. Эн би?иги проблемабытын кыайан бы?аарбат эбиккин. Бырастыы гын. Ыл, ити бодоруунньа?ын то?суй эрэ. Аны кини к?рд?н. Ытырыахпыт суо?а, – Коля, к?лэн мытырыйа-мытырыйа, кыыс аргы?ын диэки ыйар. – Кы?ыл сонноох кыыс, би?иги диэки к?р эрэ! Уолаттар ????н к?лэн, быардарын тарбыыллар. Иккис кыыс кинилэр диэки к?р?р да санаата суох. Т?б?т?н нарын тарбахтарынан имэринэн ылаат, сирэйин кистии туттан, дь??гэтин то?оло?уттан ?сс? ыксары туту?аат, долгун курдук уста турда. Миичиккэ, бэйэтэ да билбэтинэн, т?б?т?гэр «ити кыы?ы ханна эрэ к?рб?т?м ээ» диэн санаа охсуллан ааста. – Б?ттэхпит дии, улахамсык дуу, ??дэн дуу, – Коля сонньуйбут куола?ынан уолаттарын диэки к?р?р. – Санаар?аама, Коля, кыыс о?о кыыкынайдаа?ар элбэх, хата, табахтыахха, – Б??ккэ таба?ын ?рд?гэр т??эр. Миичик кыргыттары сайыспыттыы баты?ыннара к?р?н хаалла. Онтон табах сытын ылан, уолаттарын диэки эргиллэн: – Дьаабы да дьо??ут. Табах буортутун миигиннээ?эр ордук билэ?ит да, син биир табахтыыгыт… – Миичик, б?т эрэ, эмиэ ??рэтэн эрэ?ин дуо? Эн курдук би?иги спортсмен буолбатахпыт уонна … Уолаттар ????н ах бардылар. Миичик санаатыгар олох тэтимэ эмискэ тохтуурга дылы гынна. Остуоруйа кэрэчээнэтэ, оло?хобут куота диэн, араа?а, бу и?эр буолла?а. Кини ха?ан да маннык кэрэ кыы?ы бу Орто дойдуга т?р??н баран, к?р? илик эбит. Кыыс ки?и со?уйуох, ып-ыраас, муус ма?ан ньуурдаах сирэйдээх, ыйаастыгас со?ус эрээри са?архайды?ы харахтаах, уулаах дьэдьэн уостаах, у?ун синньигэс курбуу бы?ыылаах. – Эс, маннык кэрэ кыргыттар бу сиргэ т?р??ллэр эбит дуу? Дьэ, м?кк??р бы?аарыллар буолла, – Коля сибигинэйэ былаастаан са?а аллайбытыттан бары «?йд?н?н» кэллилэр. Эмискэ алларанан и?ээччилэр уолаттар са?аларыттан биитэр бэйэлэрэ тугу эрэ кэпсэтэ и?эллэриттэн эбитэ дуу, к?лэн са?ыгырастылар. Сааскы сылаас к?н уота кинилэр о?олуу ыраас сирэйдэрин, ха?ан да с?т?? суох айылаах к?м?с солотуунан дуйдаабыттыы, сандаарыччы сырдаппыта к?р??ххэ ордук кэрэ этэ. Икки кыыс сэрэнэ былаастаан, то?о эрэ тохтоон ???ээ??и т?нн?к диэри хантайа одууластылар. – Ээй, ?с саарбах со?ус дьон т?нн?ккэ мыла?ныы олорор эбит дуу, ??дэн, сэрэни? эрэ, халтархай буолуо, сууллан хаалаайаххытый? Аны искитин хайа т????хх?т, сэрэни?! – кыра кыыс к?лэ-к?лэ хорсуннук чобуорхайар. – Ок, кыргыттаар, би?иэхэ к?ст? сатыыгыт дуу, тугуй? То?о т?нн?н и?э?ит, би?иги т?нн?кп?т анныгар туоххутун умуннугут? – Б??ккэ ха?ыытыы былаастаан ыйытала?ааччы буолла. – Кинигэлэрбитин т?н?ннэрээри УЛК бибилэтиэкэтигэр баран испиппит да, хатанан хаалбыт, э?иэхэ эрэ наадыйбаппыт. Хата э?иги туоххутун с?тэрэн олоро?ут? – кыра кыыстара хап-сабар кинилэртэн хардары ыйытала?ар. – Эн на?аа дакылааттаама эрэ, билбэт уолаттаргар. Б?т, кэпсэтимэ-хайаама, хааман ис, хас са?арбыт ки?и аайы эппиэттээн и?имэ, – у?ун кыы?а дь??гэтин с?б?лээбэтэхтии холус со?устук тардыала?ар. – Оттон тугу баары??ыттан мы?ыы-мы?ыы к?н?-к?нн?ктээн олороллоруй? Мин эмиэ билиэхпин ба?арабын. Улахан эбит, – биирэ ???ргэннэ. У?ун кэрэ кыыс уолаттары кытта кэпсэтэр санаата суо?ун биллэрэн, иэдэс биэрэрдии т??нэри хайы?ан турда. – Кыра кыыс, бырастыы гын. Ол гынан баран ити у?уну? ханнык улуустан сылдьарый? – боппуруо?у т?ргэнник бы?аараары Коля ?р?с??э со?ус ыйытар. – Хас бастакы билбэт ки?ибэр эппиэт биэрэр санаа да, ба?а да суох, – чахчы уол бол?омтотун билбит кырасаабысса бытааннык сыыйан, улахамсыйбыттыы са?аран унаарытта. – Ээ, оттон би?иги хайа улуус саамай кырасыабай кыыстаа?ын бы?аарабыт ээ, – Б??ккэ, т?нн?ктэн т??с а?аара быган туран, буруйдаммыттыы сэрэнэн-сэппэнэн хардарар. – Оччотугар Чу-рап-чыт-тан. ?йд??т?г?т? Би?иги иккиэн чурапчыларбыт, – кэрэ кыыс м?кк??р? т?ргэнник бы?аарда. Дь??гэтин эмиэ ыксары бодоруускалаат, ис киирбэхтик, олус нарыннык, имигэстик и?иэттэн ылла уонна т??нэри хайы?ан кэбистэ. Кыргыттар онтон киэн туттубуттуу, Чурапчы кэрэ кыргыттара буолалларын дакаастаабыттыы, киэбимсийэ со?ус туттан, к?лсэ-к?лсэ т?нн?к аннынан салгыы аа?а турдулар. Араа?а, 14-с куорпуска олороллор бы?ыылаах, онно киирдилэр. Уолаттар кинилэри сайыспыт харахтарынан баты?ыннара к?р?н хаалаллар. – Ити кэрэ кыыс мин оло?ум анала уонна аргы?а, – Миичик и?игэр са?арбыт санаата таска тахсыбытыттан бэйэтэ да со?уйда. – Тыый, Миичикпит эмиэ бастакы к?р??ттэн таптал буолбут дуу? – Б??ккэ со?уйбута буолла. Ити быстах к?рс???? кэнниттэн икки эрэ хонук ааста. Миичик а?ыыр да, утуйар да кыа?ын с?тэрэн олорор. Сотору-сотору са?ата суох т?нн?к аннын мана?ар. Уолаттара, ону к?р? сылдьар дьон, ол аайы дьээбэлээн сордууллар. Б??ккэ кыыс буолан Миичик иннигэр хаамыталыыр, араастаан мунньара?ныыр. Хас са?арда?ын аайы «чу-чу Чу-рап-чы» диэн тылы кыбытан и?эр. – Оо, таптал, таптал! Быра?ан аас, саатар биир кэрэ кыы?ы. Били то?ус томтордоох Чурапчы кэрэчээнэтин. Ба?ар дуу?ам уоскуйуо, санаам к?т???ллэн, остуоруйа дойдутугар айанныам этэ, – Коля, кыара?ас харахтарын ??ннээхтик к?р?-к?р?, Б??ккэттэн хаалсыбакка хаадьылыыр. – Та-ак, табаарыстар. Миигин ??ннээн да диэн ту?а?ыт суох. Чопчу бы?аарыныы, хамсаныы наада. Ити кыыс араа?а 14-с куорпуска олорор бы?ыылаах дии. Т?нн?кп?т аннынан аны ха?ан аа?ара биллибэт. Кэтэ?эн олорбоппут. К?рс??ххэ, тугу эрэ былаанныахха наада. Ээ, онно бара сылдьабыт дуо? Вахтаттан э?ин ыйытала?ыахха буо. Оннук? – Оннук… онно диэ… 14-с куорпуска… Чу-чу чулуу Чу-рап-чы кырасаабыссата манна олорор дуо диэн да? – Коля син биир э?элиир. – Чэ, мин кырдьык этэбин ээ. Ити кыыс миэнэ буолуо диэн. Мин да кыыска сирдэрбэт ки?ибин буолбат дуо? Бы?ыы-та?аа мааны, сирэй-харах олоруута да, э?иэхэ холоотоххо, ча?ылхай уонна чуолкай. Дь???ммэр, майгыбар туох ку?а?ан баарый? Арыгы испэппин, табах тардыбаппын, ?й да баар, ??рэхпэр, э?иэхэ холоотоххо, басты?мын, – Миичик кы?ытаары сирэйин до?отторун диэки мылатар. Кырдьык, ханна эмэ кыргыттардыын т?бэ?э билистэхтэринэ, кинилэр харахтарын бастаан Миичиккэ хатыыллар. Онон Б??ккэлээх Коля «кыыс кулгаа?ынан истэн с?б?л??р дииллэрэ сыы?а» диэн т?м?ккэ кэлбиттэрэ икки сыл буолан эрэр. Миичик киэ?, арылхай, у?ун кыламаннаах харахтаах, хойуу хаастаах, толору с?лл?ст?гэс уостаах, кырыылаах у?ун муруннаах ма?ан уол. – Ити Чурапчы кыы?ын дьи?нээхтик уонна б?тэ?икпин таптаатым. Уолаттар ????н то?о эрэ са?ата суох чочумча олордулар. Б??ккэлээх Коля Миичиктэрин кытта ??рэммиттэрин, икки сыл устатыгар бииргэ бодоруспуттарын тухары бу ха?ыс да «б?тэ?ик таптал» буоларын бэркэ диэн билэллэр. Ол да буоллар, хайыахтарай, до?ор ту?угар ойдуо да, быстыа да буоллаллар, аны а?ыйах хонугунан атын «б?тэ?ик таптала» к?ст??хтээ?ин билэн туран, ки?илэригэр к?м?л???рг? бы?аарыннылар. * * * Маришка б?г?н то?о эрэ ха?аа??ытаа?ар да эрдэ у?угунна. Б?г?н баскы?ыанньа. Аанчык у?уктар санаата суох бы?ыылаах, муннун тыа?а муора?а. Кыыс ону-маны саныы, эргитэ толкуйдуу сытта. Ийэтэ эрэйдээх эмиэ бэргээбит. То?о киниттэн куруук ыалдьарын кистиирэ эбитэ буолла? Долгуйбатын диэн санааттан эбитэ дуу? Ийэм эрэйдээххэ тугунан эмэ к?м?л?сп?т ки?и… Убайа Павлик б?г?н биллэ сылдьара дуу? Со?отох инбэлиит ийэ?э икки устудьуон о?ону иитэр-та?ыннарар уустук буолла?а. Саатар, Павликпыт да баар ээ. Куруук кини проблемата. ?н?р??н эмиэ милииссийэ?э хонон тахсыбыт этэ. Саатар онтун киэн тутта кэпсэнэрин, эчи, истиэххэ-саныахха ку?а?анын, ки?и да кыбыстар. Ити Аанчык убайа Ча?ыл ?ч?гэй да уол. Эчи, аата да ?ч?гэйэ бэрт. Итинник убайдаах ки?и… Аанчыкка олох майгыннаабат. Бииргэ т?р??б?т дьон диэтэххэ, олох атыттар. Дь???н?нэн да, майгытынан да. Ча?ыл ?рд?к у?уохтаах, б???-та?а к?р??нээх, хойуу хаастаах, у?ун кыламаннаах, саха?а киэ? харахтаах кыа?аан уол. Хайдах эрэ оттомноох, олус ис киирбэх, са?ата-и?этэ да онно дь??рэлии со?ус. Оттон Аанчык – кыра-хара мэник кыыс. Ча?ыл манна, Дьокуускайга, ??рэнэрэ эбитэ буоллар, ба?ар, билсиэ этилэр… Ээ чэ, итиччэ киэ? сирдэринэн сылдьар, Санкт-Петербурга ??рэнэр уол кини эрэ диэки к?рб?т ини. Маришкатаа?ар ордук кырасаабыссаны булунан сылдьар уол о?ото буолуо. Ча?ыл ?н?р??н кинини бааргын диэн наадакалаан, бол?ойон да к?рб?т???. Ба?ар… уларыйбытым дуу? Кыыс эмискэ оронуттан туран кэллэ. Сыгынньах ата?ынан с??рэ былаастаан тиийэн, кини хоруйугар мэлдьи тута эппиэти биэрэр кыахтаах т?г?р?к сиэркилэтигэр к?р?ннэ. То?о кинини кырасаабысса дииллэрэ эбитэ буолла? Былырыын бачча?а то?о эрэ кэрэ кыыска бэйэтин соччо-бачча холообот этэ ээ. Дэриэбинэтин да уолаттара убайыттан куттанан чуга?аабаттара. Сура?а, Павлик: «Тэлгэ?э и?инээ?илэр, балтыбар чуга?аама?, киэ? сиртэн табаарыс уолун бэйэм булуом», – диир эбитэ ???. Дьэ, ким билэр, к?р?лл??. Онноо?ор бу уопсайга дискотека буолла?ына, убайа хайаан да Маришка аттыттан арахпата. Кыыс убайын эмискэччи санаан мичээрдээн м?ч?к гынна. * * * Арай биирдэ ыала Кэтириис эмээхсин: – Наадьа, бу кыы?ы? улаатан истэ?ин аайы Уйбаныаптар диэки буолан и?эргэ дылы дии. Туттардыын-хаптардыын. Аны а?ыйах сылынан кырасаабысса буолсук. – Эс, аньыыта да?аны, миэхэ маарынныыр буолбатах дуо? – ийэтэ со?уйбуттуу ыйытта. – Суох, хотуой, чахчы Руслан ийэтигэр ??т-?кч? маарынныыр. Туох да диэбит и?ин, номоххо киирбит К??х Кэтириинэ удьуордара буоллахтара эбээт. Бу кэпсэтии кэнниттэн Маришка кыратыгар ?лб?т а?атын дьонун ту?унан ыйытала?ан к?рб?тэ да, ийэтэ кини билэриттэн ордугу тугу да кэпсээбэтэ?э. Арай соторутаа?ыта Манчаары К??х Кэтирии?ин ту?унан учуутала кэпсээбитин истэн олус со?уйбута. Номоххо киирбит кэрэ дьахтар, кырдьык, кини айма?а буолла?а дуу? Тугун дьиктитэй? Ийэтэ ол ту?унан то?о киниэхэ тугу да кэпсээбэтий? Биирдэ, т?гэн к?ст?б?ччэ, ыйытала?ан к?рб?тэ да, билбэттэн атыны ийэтэ тугу да эппэтэ?э. А?алара Руслан Маришка биирдээ?эр, Павлик иккилээ?эр ?лб?т. Хаартыскаттан к?рд?хх?, кырдьык, кыыс кэрэ номо?он дь???н?гэр маарынныыр эдэр ки?и курус харахтарынан имэрийбэхтии к?р?р. Маришка ийэлээх а?ата холбо?он баран, баара-суо?а биэс эрэ сыл олорбуттар. Быар ыары?ах буолан, эрдэ суорума суолланаахтаабыт. Саатар ыалдьарын сэрэйэр эрээри, балыы?а диэ??э биирдэ да к?рд?р?ммэтэх. Хаама сылдьан охтубут, ол кэннэ ?с эрэ хоноохтообут. А?алара ?лб?т?гэр Маришка эбэлээх э?этэ кэлэ сылдьан, ийэлэрин дэлби буруйдаабыт, ???эн-таныйан барбыт сурахтаахтара. Онтон сиэттэрэн Мэ?э Ха?аласка баар аймахтарын кытта билигин билсиспэттэр. Ийэлэригэр этэн к?р?лл?р да, бэйэлэрэ тэйиппиттэрэ, онно баран сы?аланаары гына?ыт дуо диир. Анараа да дьон сиэттэрбит э?иги бу бааргыт ээ диэн биирдэ да билсибэтэхтэрэ, эгэ кэлэ сылдьыахтара дуо? Онон тыыннаах тулаайа?а буолан олорон кэлбиттэрэ с??рбэттэн тахса сыл буолла. Хата, дэриэбинэлэрин дьоно, ыаллара бэркэ ?й??н бу бур-бур буруо та?аарынан ыал аатын ылан олордохторо. Дьи?эр, Наадьаны бастакы билси?ииттэн, ?сс? ыал буола иликтэринэ, Уйбаныаптар атарахсыта к?рс?б?ттэрэ. Кинилэр уоллара, ?рд?к ??рэхтээх историк учуутал, ханнык эрэ т?рд?-уу?а суох дайаарка кыы?ы кэргэн ылбытыттан олус диэн аймаммыттара, бэйэлэрин уолларыгар тэ?нии к?рб?т?хт?р?. Кэлэйбиттэрэ бэрдиттэн к?рс????, сыбаайба да диэни тэрийбэтэхтэрэ. Саатар Наадьа тулаайах буолан, улахан айма?а, уруута суох этэ. Баай баайга тарды?ар дииллэринии, Уйбаныаптар аймах кийииттэрэ, к?т??ттэрэ бары кэриэтэ т?с-бас дьон о?олорун кытта уруур?а?аллара. Арай бу баай-талым олохтоох дьо??о хара тураах кэриэтэ буолан, Наадьа барахсан кийииттии кэлээхтээбитэ. Детдом?а улааппыт кыыс баай, уурунуу харчы диэнэ хантан кэлиэй? Онуоха эбии у?уо?унан кырата, дь???н?нэн харата ханан да халы? аймах Уйбаныаптарга, К??х Кэтириинэ сыдьааннарыгар, кылбаа ма?ан сиэннэригэр, соруйан айыл?а анаан т?р?пп?т?н курдук, тэ?э суох курдуга. Ол эрээри Руслан ыйаастыгас со?ус хап-харанан чо?улуччу к?рб?т сэмэй, нарын бэйэлээх Наадьа кыы?ы к?р????ттэн, хара ма?найгыттан таптаабыта. Кыыс бэйэтин сэнэнэ ??рэммититтэн, килбигиттэн эбитэ дуу, аан бастаан уолтан куота, тэйэ сылдьыбыта. Кэлин у?угар баар баара б?кпэт буолла?а, икки тапта?ар с?рэх то? буору тобулу ??нэн тахсар сааскы ньургу?уннуу, ыраас санаанан, исти? иэйиинэн ыал буоларга санаммыттара. Т??? да аймахтара утардаллар, биэс сыл устата дьоллоохтук олорбуттара. Руслан ки?и кэрэмэ?э этэ: ха?аайын бэрдэ, майгылаах басты?а, о?омсо?о, ?лэ?ит ?т??тэ, ?й-мэйии мааныта уонна, туох кистэлэ кэлиэй, дь???н?нэн ыраас бэйэлээх, сиртэн-буортан тэйбит, Орто дойду оло?ор тэ?э суох аанньал курдуга. Кинини ки?и тута к?р??т, дьону ытыктыыр, сыаналыыр кистэлэ? ураты к?ст??лээх диэн билэр дьоно бэлиэтээччилэр. А?ыйах сыл и?игэр Мырыла биир басты? ыалларын ахсааныгар киирэ охсубуттара. Бастакы улахан дьиэ, матасыыкыл кинилэргэ эрэ баара. Кэлин Руслан ?сс? массыына ылар ба?а санаалаа?а. Олохтоохтор кинини ытыктаан Уйбаанабыс диэн ы?ыраллара. ?л?р сылыгар оскуола дириэктэринэн анаммыта… Буолар буолтун кэннэ хайаахтыай, ?лб?т? кытта ?л?н барсыбыт суох. О?олорун ту?угар утуйар уутун умнан туран, Наадьа эрэйдээх ферма хара ?лэтигэр умса-т?нн? т?сп?тэ. Хаста да?аны басты? ыанньыксыт аатыран, хомсомуол бириэмийэтинэн на?араадаламмыта, ?р?? илгэ ?с сыллаах кубогын ха?аайката буолан, биирдэ улуу Москуба куоракка к??лэйдээн кэлэр ?рд?к чиэскэ тиксибитэ. Онно Наадьа барахсан биир с??м ?рдээн, ?лэттэн дьоллонор ??р?? ?л?скэнин билбитэ ?ч?гэй да этэ. Ама да ааспытын и?ин, чугас ки?итэ суох тыйыс кэмнэр ааспыттара. Дьон ?т?? сы?ыана суох, араа?а, Наадьа бу ыарахаттары барытын тулуйуо суо?а эбитэ буолуо. Оо, ийэм эрэйдээх… Маришка ???э тыынан ылла. Кини эрэ курдук дьыл?аламматах ки?и… Эмискэ кини ыраатан эрэр курус санааларын Аанчык у?уктубут атаах куола?а ?рэйдэ: – Маришка-а, кофе и?эби-ит? Миэхэ, ба?аалыста, о?оруо? дуо? Т?р??б?ккэр ??рб?т?м да?аны. – ?ы-?ы, ??ннээх, албын да кыыскын. Тур, чэ. Чэйбитин ?р?н??ххэ, – Маришка чаанньыгын оргутаары остуол диэки хаамта. Кыргыттар к??-дьаа кэпсэтэн, хайыы ?йэ эбиэт буолбутун билбэккэ хааллылар. Иккиэн к?м?л??н хортуоппуй хахтаатылар. Маришка эт кырбаан, хортуоппуйугар эбии соркуой бу?аран тиритэ-хорута сырытта. Саас буолан хосторо итиитэ с?рдээх, бэл омуннаатахха, ки?и тыына хаайтарар. Эмискэ ааны то?суйдулар, дьу?уурунай кыыс кэлэн: «Иванова Марина, вахта?а т????? ???», – диэтэ. Убайым кэллэ?э дии санаан Маришка тиэтэйэ-саарайа аллара т?стэ. Вахта?а тиийбитэ: убайа ханан да к?ст?бэт. Арай улаханнык мичээрдээбит ханна эрэ к?рб?т уола кинини супту одуулаан турар эбит. Кэннигэр икки до?ор атастаах. Уол мичээрдээбитин кубулуппакка вахта?а ?й?н?н туран эрэ: – Иванова Марина диэн эн дуо? – Мин, – Маришка со?уйбуттуу хардарда. – Манна олоро?ун даа? – уол сытыытык ыйытар. Маришка кэпсэтии бу курдук сытыы уонна бы?ытта?ас буоларын куруук да с?б?лээбэт, биллэрдик со?уйда уонна ???ргэннэ: – Тугуй, доппуруос дуо бу? – кыыс чыначчы тутунна. Уолу халбарыччы анньан, аттыгар турар биир хара бараан табаары?ын кэтит тии?э кэчигирээтэ: – Бырастыы гын, Марина, Миичик ити кыбыстар дии. Ол и?ин итинник са?арар. Кини эйигин кытта ыкса билсиэн ба?арар. Маришка бастаан утаа кы?ыйан бы?ыта-орута са?арталыан ба?арда, онтон этэ улам тымныйан, с?рэ?э к??скэ тэбиэлээн ылла. – Э?иги эмиэ миигин бырастыы гыны?. Мин маннык дьону кытта билсээччим суох, – диэт, т??нэри хайыста. Бу билси?ии маннык са?аланыа суохтаах этэ диэн кини кулгаа?ар ким эрэ сипсийэргэ дылы гынна. То?о эрэ ити уолтан куттаныах, куотуох санаата киирдэ, тымныы уунан саба ыстарбыт курдук буолла. Ыараабыт атахтарын нэ?иилэ со?он, кирилиэ?ин аат эрэ харата биирдии ?ктэлин аа?а дабайан, тыын бы?а?а?ынан ?р? тыына-тыына, хо?ун диэки т?тт?р? дьулуста, с?рэ?э тугу эрэ таайа сатаата да, таабырын уустук буолан биэрдэ. * * * Миичик вахта?а туран кыыс кинини кытта билсибэтэ?иттэн олус со?уйда, хом санаата, са?ата суох чочумча таалан турда. Билси?ии бу курдук хобдохтук т?м?ктэниэ эрэ диэн к??ппэтэ?э. Ама, кинини сирэр кыыс баар эбит дуу? ?сс? хайдах эрэ куттаммыт, сиргэммит к?р??нээх. – Биир нуулга, Марина Иванова ту?атыгар, – Коля, элэктиирдии турулус-эрилис к?р?, Миичиги хаадьылаата. – Санаа?ытыгар ини. Син биир билсиэм. К?р??р?? да?аны, ити Марина миигин ытыы-ытыы эккирэтиэ. Ити бэйэтэ туормас эбит, – Миичик кы?ыйбытын а?арынаары уолаттарын иккиэннэрин ?тт?ккэ охсуталаата. – Чэ, манна вахта?а хам сыстан туруохпут дуо, уопсайбытыгар барыахха, – Б??ккэ ыксал му?утаан, туох да ту?а тахсыбатын ?йд??н, тахсар аан диэки дьулуста. Вахта?а олорор икки кыыс то?о эрэ кинилэр диэки ??ннээхтик к?р?-к?р? мичээрдээ?эллэр. Миичик уолаттарын кэнниттэн субу тахсыах курдук буолан и?эн, вахта?а т?тт?р? эргиллэн: – Уой, кыргыттар, миэхэ ба?аалыста к?м?л???? эрэ. Биир эрэ ыйытыктаахпын, – дии-дии вахта и?ин хойуу кыламаннарынан соруйан сапсына-сапсына одууласта. – Тугуй? – суон, этиргэн кыыс хап-сабар утары ыйытта. – Ити Марина Иванова до?ор уоллаах дуо? – Миичик куола?ын тупсарына-тупсарына ?т??мс?йэ со?ус сэрэнэн сураста. – Ким билэр… Ханна да сылдьыбат кыыс. Арай улахан быраа?ынньыктарга уопсайбыт дискотекатыгар биирдэ эмэ сылдьааччы. – Бэрт эбит. Аны ха?ан «улахан быраа?ынньыккыт» буолар? – Б?г?н, – этиргэн кыыс эрэллээхтик хардарда. Уопсайтан тахсан и?эн ити олорор кыргыттар кинини «красавчик» диэн ботугураспыттарын кылгас т?гэ??э истэн а?арда. Санаата к?ннь??рэн, эрэл кыымнаах, хай?ал кынаттаах уолаттарын кэнниттэн уопсайын хо?ун булла. * * * Киэ?э Миичик ха?ан да киэргэммэтэ?ин киэргэнэн, ?т??мс?йэ со?ус туттан, 14-с куорпуска уолаттарын кытта кэллэ. Дискотека са?а са?аламмыт бы?ыылаах. Кырааскаламмыт, туттубут-хаптыбыт кыргыттар фойе и?игэр т?тт?р?-таары киирэллэр-тахсаллар. Кинилэр ортолоругар Марина к?ст?бэт. 14-с куорпу?у кыыс дойдута диэн мээнэ?э ааттаабатах буоллахтара, барыта кыыс ??рэ. Уолаттар вахтаттан билиэт ыла охсон, ??к??гэ киирдилэр. Арай Миичик: «Тохтуу т??эн баран, киириэм», – диэн хаалла. Харахтара тохтоло суох кэлэр-барар о?олор диэки. Харахтара «ба?ар ал?аска Маринаны к?р??м» диирдии к?р??лэнэллэр. Арай кини аттынан Маринатын дь??гэтэ, намы?ах у?уохтаа?а, аа?ан и?эр эбит. ??к??гэ т??эр санаата да суох бы?ыылаах. Халааттаах, хонно?ун анныгар «доширак» лапса кыбыныылаах. Уол кыы?ы харытыттан харбаан ылла: – Ээ, кыысчаан, эн Марина дь??гэтэ?ин дии? – Уой, ки?ини куттаа??ын, – Аанчык улаханнык со?уйбут сирэйдээх. – Марина т??эр дуо? – Суох, би?иги проработка суруйа олоробут. ??к??л??р санаабыт суох. Чочумча са?ата суох туран баран Миичик: – Оччо?уна миигин хоскор киллэр, – диэн кытаанахтык эттэ. Аанчык бу уол ньо?ой майгылаа?ын тута сэрэйдэ. Кини к??стээхтик ыга туппут илиилэриттэн уонна соруйар былаастаах куола?ыттан кы?ыйа бы?ыытыйда эрээри, саарыы т??эн баран, дь??гэтэ кыы?ырбыт сирэйин саныы биэрэн, хо?угар киллэрбэтэ. – Ээ, Маришка с?б?л?? суо?а, – диэн хардарда. Миичик ма?ан сирэйэ эмискэ кубарыс гынна. «Хайа му?ун куота-тэйэ сылдьар кыы?ый? Иннин ылан баран тэйиллиэ», – дии санаата. – Суох, киллэр. Син биир б?г?н буолбата?ына сарсын, сарсын буолбата?ына ?й??н билсиэм. То?о миигиттэн куттана?ыт? Ытырыам да, ыстыам да суо?а. Уон биэс м?н??тэтэ миэхэ анаа?, бириэмэм б?ттэ?инэ тута хоскутуттан дь?гэлийиэм. Аанчык куттаммыт харахтарынан Миичиги к?р?н ылла: – Чэ, бардыбыт. Маришка?а бэйэ? бы?аараар. Мин атын хоско бардым. Сотору, уон биэс м?н??тэнэн, кэлиэм. Дьэ, сэрэн, ону-маны гына сылдьаайаххыный? – Эс, ама дуу? Аата, куттаныма, тугу да гыныам суо?а. Эр ки?и биир тыллаах. Арба, ааты? ким диэний? – Миичик санаата к?ннь??рб?тэ харахха тута быра?ылынна. – Аанчык, – кыыс т?б?т?н умса туттан кэбистэ. – 301-с хос ол турар. Миичик эрэйэ суох киирбититтэн санаата к?ннь??рэн ??р??, эрэл кынаттаах Аанчык ыйбыт хо?угар тиийэн, сэрэнэн ааны то?суйда. – Кимий? Киирэн и?иий. Аанчык, кэм да ??ннэнэ сылдьа?ын дуо? – хос и?иттэн намыын куолас и?илиннэ. Уол ааны сэрэнэн арыйан хоско киирэн кэллэ. Маришка кыра остуолга кинигэ б???т?н кэчигирэтэн, суруйа олорор эбит. Миичиги к?р?н олус со?уйда: – Хайа, бу кимий? То?о кэлли?? – кыыс, бу ыйытыыларын то?о биэрбитин бэйэтэ да ?йд??б?т?р, туо?ула?ар ки?и буолла. – Эйигин к?р??р?, билсэ кэллим, – уол хорсуннук остуол та?ыгар кэллэ. Маришка, куола?ын соното сатыы-сатыы, куттаммытын биллэримээри: – Ким эйигин киллэрдэ? Чуга?аама уонна… та?ыс! – диэн кыы?ырбытын уонна с?б?лээбэтэ?ин биллэрэн т??нэри хайыста. – ?т?? санаалаах Аанчык. Эс, ама да, ки?ини кытта ыраахтан ха?ыытаан билсэбин дуо? – диэн Миичик тахсар санаата суо?ун биллэрэн, Маришканы эргитэ тарта уонна тобулу уун-утары к?рд?. – Мин эн курдук сыста?ныы сылдьар нь?дь? балай уолаттары с?б?лээбэппин, – Маришка мантан салгыы уол тугу да гынар былаана суо?ун сэрэйэн, арыый холкутуйда. – С?б?л??? буолла?а дии. – Суох, с?б?л??м суо?а. – Ба?ар с?б?л???, – уол эппитин ?р?т ???э кэлиилии кэбэ турда. Миичик мичээрдээтэ, хос и?ин эргиччи к?рд?. – Мин аатым Мичил Харахутов, табаарыстарым уонна чугас дьонум бары Миичик дииллэр. Табылынна?ына, аны ?с сылынан историк учуутал буолуом. Мэ?э Ха?алас ыччатабын. 12-с куорпус 416-с хо?угар олоробун… Ийэлээх а?ам – учууталлар, биир убайдаахпын. Спортсмеммын… – Араспаанньа? тугун дьиктитэй? Харах уута диэнтэн тахсыбыт дии. Уонна? – Уонна дуо? Араспаанньам а?ам киэнэ. Билбэппин ээ, туох суолталаа?ын. Оттон эн? Манна Аанчыктыын иккиэн эрэ олоро?ут да? – Иккиэн, ?сс? тугу интэриэ?иргиигин? – Чурапчыларбыт диэбиккит дии, ханна ??рэнэ?ит? – Журналистика салаатыгар. – С?п, ха?ыс куурускунуй? – Бастакы… ?сс? интэриэ?иргиир буоллаххына, бииргэ т?р??б?т иккиэбит. Ийэм дайаарка, билигин бочуоттаах сынньала??а олорор. Чурапчы Мырылатыттан сылдьабын. Аанчык – Чакыр. ?сс?? – Марина, эн на?аа кыбыстыма уонна кыы?ырыма ээ, эйиэхэ олох барсыбат. Хайдах эрэ эн Мона Лизаны саната?ын дии. Ону билэ?ин дуу? – Ордук кулгаа?ы? майгынныыр диэ. Бу сырыыга Миичик ис и?иттэн тэбэнэттээхтик к?ллэ. Маришка бэйэтэ эппит тылларыттан эмиэ арыый сымныы бы?ыытыйан мичээрдээн ылла. Кыыс к?ннь??рб?т?ттэн эрэх-турах сананан, уол салгыы кимэн барда. – Марина, мин эйигин бастакы к?рб?т к?мм?ттэн олус с?б?лээтим… Таптаатым да диэххэ с?п. Орто дойдуга т?р??н баран эн курдук кыы?ы биирдэ да к?рс? иликпин. А?ыыр а?ым ас буолбат, утуйар уум уу буолбат, ??рэх эмиэ таах хаалла… Барыта, барыта эйигиттэн… эйигиттэн эрэ. – Эн ки?ини к?л?? гыныма эрэ. Мин эйигин букатын да билбэппин. Хайдах бастакы билсибит к????ттэн са?алаан ситэ билбэт ки?игэр тапталга билиниэххэ с?б?й? – Оттон ол и?ин билсэ кэллэ?им дии, – диэт, кыыс ха?ас илиитин нарын тарбахтарын ылан, иэдэ?игэр ыксары сы?ыарда. Бу дьикти турукка, со?уччу т?гэ??э, ?йд?мм?т бы?ыыга-майгыга куустаран турар эдэр с?рэхтэр эйэргиир эйгэлэрин эмискэ хоско к?т?н т?сп?т Аанчык ча?аарбыт куола?а ?рэйдэ: – Уой, бу тугуй? Уон биэс м?н??тэ ааста. Эчи, бу уол килэпээйин. Хайыыгыный ити? Бар, та?ыс! – ?т?? санаалаах аанньал Аанчык, туох да буолбата. Сибэкки хагдарыйбата, халлаан хара?арбата. Мин сыалбын-сорукпун ситистим, тылбын туту?абын. Билигин мин э?иги к?м?с уйа?ытыттан, к?нд? хоскутуттан тахсыам. Миэхэ к?м?л?сп?ккэр бар?а махтал, – диэн баран, Миичик с?р имигэстик кыыс иннигэр бокулуон о?уста. Аанчык бу дьикти уолтан со?уйан, мэктиэтигэр, сирэйин ханньаччы туттан мырды?натта. Онуоха эбии кинини ийэтиттэн тэйитиллибит э?э о?отугар майгыннатта. Ону бэлиэтии к?р?н, Маришкалаах Миичик к?лэн то?о бардылар. Мантан ыла Маришкалаах Миичик ураты, уустук сы?ыаннара са?аламмыта. * * * 1998 сыл. Эмиэ к??т??лээх сандал саас Сэргэлээххэ эргиллибитэ. К?н у?аан, халлаан лаппа сылыйан, та?ырдьа к??лэйдиэххэ, таптал долгунугар уйдарыахха бэрт да бэрт. Маннык ?т?? к?ннэргэ Маришкалаах Миичик икки ардыларыгар, хара куоска кыбыллыбытыныы, Аанчык убайа Ча?ыл уол ча?ылыйан киирбитэ. Кини былырыын ??рэ?ин б?тэрэн, куоракка ?лэлии сатаан баран, тыа?а тарды?ан дойдутугар Чурапчылаары сылдьара. Маришка бастаан Ча?ылы б?тэйдии с?б?л??р этэ, кэнникинэн кинини к?рб?т???нэ суохтуур, биир кэм ?й?ттэн та?аарбат буола сылдьыбыта. Онтукатын, бэл, баар-суох дь??гэтиттэн Аанчыктан кистиирэ. Б?г?н Миичиктээх Маришка аатырбыт «Титаник» киинэ?э барыахтаахтар. Дьон да?аны бу киинэ тула кэпсэтии б???. Сура?а, киинэ б?ттэр эрэ, к?р??чч?лэр бары астынан ытыстарын та?ыналлар эбитэ ???. Оннук к??стээх иэйиилээх киинэ диэн бэ?э?ээ Миичик кэпсээбитэ. Киэ?э, болдьоспут сэттэ чаастарын са?ана, Миичик Маришкалаах уопсайдарыгар кэллэ. Вахтёр уолу ?ч?гэйдик билэр буолан, бэрт т?ргэнник а?арда. Кини бэрт холкутук, муннун анныгар ки?инэйэ-ки?инэйэ, Байбал Сэмэнэп тапталга анаммыт биллэр ырыатын ыллыы-ыллыы, Маришка хо?угар кэллэ. Арай ааны то?суйан киириэх курдук гынан эрдэ?инэ, Маришка намыын куола?а: – Бу Кыайыы к?н?гэр. Аанчыгы к?р эрэ, хайдах туттубутун, – дии-дии к?лэн кычыгыратта. – Оттон бу кимий? – суон, с?? куолас сыыйан ыйытта. Бу т?гэ??э Миичик хоско киириэх курдук дугду?наан и?эн туттунна. Маришка с?? куоласка туох диэн хардарарын истээри, мэктиэтигэр тыынарын кыатана турда. – Ээ, бу Мичил Харахутов. К?нн?р? табаарыс, – Маришка ураты намыыннык эппиэттээтэ. «К?нн?р? табаарыс…» Эмискэ, к?ннээх халлаа??а эти? эппитинии, бу тыллартан Миичик тыына хаайтарда, уопсай дьиэ кыара?ас к?р?д??рэ ?сс? синньииргэ дылы гынна. Миичик, к??мэйин туох эрэ б??л?? анньан кэбиспиттии, тугу да гыныан билбэккэ биир сиргэ тэпсэ?нии турда. Ол да буоллар «сыы?а и?иттим ини» диэн б?чч?м эрэллээх ааны сэрэнэн то?суйда. Аан н????ттэн эппиэт кэлэрин к??ппэккэ, ыараабыт атахтарын аат эрэ харата со?он, хоско и?ирдьэ киирэн кэллэ. Арай к?рб?тэ, Маришката биир уоллуун Аанчык оронугар олорон, хаартыска к?р?лл?р эбит. Миичик, к?н??лээн хара?а ирим-дьирим да бардар, бу уол ким буоларын тута сэрэйдэ. Кини м?сс??н?н Аанчык фотоальбомугар ?г?ст?к к?р?р?. Арай к?рд???нэ, кыыстаах уол хайдах эрэ олус ыкса сысты?ан олороллор эбит. Миичик мэктиэтигэр у?ун бэйэтэ кыччаан, сытыы бэйэтэ сыппаабыт курдук буолла. Манныгы эрэ к?р??м диэбэтэх буолан, са?ата суох кыбылла-кыбылла, кыыс аттыгар олоро биэрдэ. Маришка эмиэ ону сэрэйдэ бадахтаах, эмиэ буруйдаммыт ки?илии туттан, кинини тулалаабыт уолаттар икки ардыларыттан туран кэллэ уонна долгуйбут куола?ынан: – Миичик, билсэн кэбис, бу Аанчык убайа Ча?ыл. Ча?ыл Толбонов. – Ча?ыл диэ… Ону мин хайыыбыный? – Мичил тыйыс со?устук хардарааччы буолла. – Эбэм биэрбит аата. Ки?и аата оло?ор улахан суолталаах диирэ, – уол, туох да буолбата?ын курдук, холкутук эппиэттиир. – Аанчык ханна баарый? – Миичик иккис ыйытыыта судургу уонна дьикти буолла. – Эдьиийбит аахха барбыта, сотору кэлиэ, – Ча?ыл эмиэ туох да буолбата?ын курдук хоруйдаата. – Оччо?уна эн манна тугу гына сылдьа?ын? – Миичик к?н??лээбит санаатыгар бу тыллар кини уо?уттан ?р да ?р ???ллэн т?ст?лэр. Ча?ыл эмиэ холку. Арай Маришка ыксаабыт к?р??нээх. – Балтым аахха кэлбитим, Марина?а кэлбитим. К?нн?р? кэпсэтэ, билсэ. Ордук ти?эх тылларыттан тэбиэ?ирэн, Миичик абарда а?ай, биллэрдик ???ргэннэ. ?сс? диэ, кини манна ?сс?… кини Маришкатыгар соруйан, Аанчык суо?ар, билсэ кэллэ?э. Ханнык быраабынан, ким этиитинэн, туох к???л?нэн… – Эс, табыллыбат буолла?а! – диэтэ да Миичик охсуох курдук уолга ?тт?й?н кэллэ. Бу к?рс???? тугунан т?м?ктэниэ эбитэ буолла? Араллааны со?уччу Ча?ыл Толбонов бы?аарда. Эппиэт биэрэр санаата суо?ун к?рд?р?н эбэтэр кэлэйбитэ бэрдиттэн, бу ки?илиин аахсан да диэн диэбитэ эбитэ буолуо, биир хоруй тыла суох т?б?т?н бы?а илгистэ-илгистэ, хос аанын сэгэтэн, тахсан баран хаалла. – Куттас! Кус с?рэх! Кэлимэ манна! Маришка миэнэ, миэнэ эрэ. ?йд??т??! – Мичил уол кэнниттэн, ар?а?ын ?рэйтэрбит э?элии, ха?ыытыы хаалла. – Миичик, уоскуй. Хайдах буоллу?? Б?т эрэ! Аата с?р?н, – кини кэннигэр уолуйбут, ыксаабыт са?аны истэн, Миичик дьэ ?йд?нн?. Эргиллэн, толору ойбон буола ууламмыт харахтаах Маришкатын к?р?н а?ына санаата. Ол эрээри кыыс Ча?ылга киниэхэ к?нн?р? табаарыс диэн эппитин санаан, т??рт атахтаах олоппос дуома турарын тыастаахтык туора ха?ыйда. Кы?ыйбыта, абарбыта билигин да ааспатах. – Маришка, эт эрэ, эн, миэхэ… мин, мин… эйиэхэ к?нн?р?… табаарыспын дуо? Кыыс са?арбат. Арай нарын бэйэтэ, к??стээх тыалга ?рдэрбит чэчир ма?ыныы, иэ?э?нээн ылла. Миичик Маришка синньигэс тарбахтарын бобо тутан, бэйэтин диэки ыксары тарта. – То?о са?арбаккын? Эбэтэр ити уолу таптааты? дуу? Сыста?наан бэрт с?рдээххин дии. Эйигин итинник эрэ буолуо дии санаабата?ым. – Эс, хайдах буола?ын, Миичик, – кыыс сэниэтэ суохтук харарда, илиитин уолтан ыла сатаата. – Оччо?уна тугу гына олордугут? – К?рб?т???? дуо? Хаартыска к?р? олорбуппут дии. Туох да кэтэх санаата суох. – Оччо?уна то?о миигин к?нн?р? табаары?ым диэти?? Ама мин эйигин таптаабаппын эбэтэр биир да таптал тылын этэ иликпин дуу? Маришка этэрим дуу, эппэтим дуу диэн и?игэр куутуйаламмыт санаатын ?р со?ус саа?ылаата. Онтон ээ, чэ, синэ биир дии санаат: – Миичик, бырастыы гын. Ол эрээри би?иги сы?ыаммыт хайдах эрэ… – Маришка хара?ын кистии туора хайыста. – Эс, ол аата?.. Мин тугу да ?йд??б?т?м… – Эн… дьи?эр, ку?а?ан уол буолбатаххын, ол эрээри мин эйиэхэ биирдэ эмэ таптал тылларын эппиттээ?им дуо? Уопсайынан, Миичик, мин эйигин таптаабаппын. К?н?т?нэн этэбин. Бэйэ? да билэ, таайа сылдьар инигин? – кыыс эр санаатын киллэрэн, б?г???? к???э тыын боппуруо?у т?ргэнник бы?аараары, киниттэн утары ыйытта. Миичик са?арбат. Арай тулата барыта к?л?г?рэн, б?д?г?рэн ыларга дылы гынна. – Оччотугар… барыта албын, сымыйа дуо… Эн би?иги сы?ыаммыт? Мин ыраас тапталым… – Сымыйа да буолуон с?п… Эн улаха??а эрэнэр буоллаххына… Мин эйигин ха?ан да албыннаабата?ым… Хара ма?найгыттан… Аны эн миэхэ кэлимэ. Туох да ыраата, дири?ии илигинэ. Мин атын уолу таптыыбын… – Маришка б?тэ?ик тылларын и?иллэр-и?иллибэт нэ?иилэ ыган та?аарда. Миичик эмискэ кыыс илиитин туппутун т?л? ы?ыгынна, эмиэ тыына хаайтарда, тахсар ааны былдьаста. Маришка эппит б?тэ?ик тыллара сытыы бы?ах кэриэтэ эдэр с?рэ?и хайыта сууралаатылар. «Атын уолу таптыыр, атын уолу таптыыр… кэ?эй-кэ?эй», – дии-дии, таптыыр кыы?ын са?ата ?й дуораана буолан, кулгаа?ар с???рг?, ньиргиэрдээх эти? буолан ньири?ийэн чанчыгар и?иллэргэ дылы. Тула ?тт? барыта туман курдук б?д?к-бадык. Хайдах уопсайын булан, хо?угар чопчу киирбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Арай Б??ккэ со?уйбут куола?а кинини «у?угуннарда». – Тыый, Миичик, туох буоллу??! Миичик туох да бы?аарыы биэрбэккэ до?оругар: – Табахта а?ал… уонна биир бытыылка буокката, – эрэ диэн б?т??хтээтэ. Б??ккэ до?орун ха?ан да маннык дь???ннээ?ин ?т?р?нэн к?рб?т?х буолан, туох эрэ б?р?к?тэ суох бы?ыы буолбутун тута ?йд??т? уонна истигэн о?олуу биир-биэс тыла суох, сиэбигэр табахтаах сылдьарыттан ороон ки?итигэр уунна. Ки?итэ т?нн?г?н бордуу?унатын да арыйбакка, тута и?сэлээхтик таба?ын уматтан, и?сэлээхтик оборбутунан барда. Бу т?гэ??э Б??ккэ туох эрэ ту?алаа?ы о?орон эрэринии, т?ргэн ?л?гэрдик та?на охсоот, 5-с ма?а?ыын диэки кыл тыынынан ыстанна. Миичик хо?угар со?ото?ун олорон, таба?ын буруотугар чачайа-чачайа, ?йэлээх саа?ыгар табах буруотун бастакытын э?ирийбитин, ма?найгы к??стээх таптал абыла?ыттан хомойбутун, хоргуппутун саныы-саныы, уйа-хайа суох ытыы олордо. ?й?гэр араас ?йд?мм?т санаалар киирэллэр: Маришка хайдах да кинини сирэр буолуон табыллыбат. Ама, хайа кыыс кинини сириэхтээ?ий? Урут дэриэбинэтигэр, билигин манна уопсайга, ??рэнэр да сиригэр, кэрэ а?аардар ээр-сэмээр кы?аста?алларын, кистии-саба с?г?р?йэллэрин эндэппэккэ сэрэйэрэ. Онтун ?рд?кт?к тутара. Сорохторун сэнии, мыына да к?р?р? баар суол. Бэл, сытыы со?устара тута билси?э охсон, киинэ?э ы?ыралларын, тапталга билиниилээх сурук б???т?н суруйалларын ахсаа??а да киллэрбэтэ. Онтунан холобурданан, уолаттарыгар ки?иргии т??эр ?гэстээ?ин до?отторо эмиэ бэркэ билэллэр. Арай ити Маришка эрэ кинини бол?омто?о ылбат. Ба?ар, соруйан гынара буолуо, к?н??лэтээри. Ол эрээри Маришка оннук буолуон сатаммат. ?сс? баран, кэпсэтэн к?р??н ба?арталаата. Ба?ар дьээбэлээбитэ буолаарай. Бээ эрэ, аны ити Аанчык убайын таптыыра эбитэ дуу? Ээ чэ, эмиэ к?н??лээтим дуу, сах. Маришка кимниин да сылдьыбат, мин ону бэркэ билэбин, сэрэйэбин. Ити курдук Миичик син уоскуйан, санаата ыраах ханна эрэ тиийэн, аны нухарыйыахча буолан эрдэ?инэ, хо?ун и?игэр Б??ккэтэ тыын бы?а?а?ынан тыынан, атыннык к?р?н-истэн к?т?н т?стэ. – Чэ, Б??ккэ, кут арыгыгын. ?йб?н с?тэриэхпин наада. Маришка миигин ??рдэ, атын уоллаахпын диэтэ. – Эс, ама? – Б??ккэ, туох буолбутун сэрэйдэр, т?р??тэ кыыска сытарын биллэр да, ?йд??б?т?х ки?илии, элээр-мэлээр к?р?-к?р? остуолуттан икки ыстакааны ойутан а?алан, орон диэки дьулурутта. – Дьэ оннук… – диэтэ Миичик. – Аны мин оло?ум суолтата суох. Таптаан да диэн… Били эбэм этэригэр дылы «сибиинньэ о?отун ииттэн да диэн»… Барыта таах сибиэ эбит. * * * Арай Миичик ?йд?мм?тэ ханна эрэ сытар… Т?б?т? ыа?астаах уу курдук. Онуоха эбии дэлби то?мут. Суор?ан баара буолаарай диэн онон-манан харбыаланан к?рб?тэ, мас адарайга сытар эбит. Эмиэ да хайа эрэ диэки чуга?ынан дьон тугу эрэ кэпсэтэн лаба?хала?аллара и?иллэргэ дылы. Са?а та?ааран са?араары гыммыта – куолайа кууран иэдэйбит, этэ-сиинэ б?т?нн?? таастыйбыт. Чаас ыраатта?а, пааратыгар барар кэмэ да кэллэ?э… Б?г?н ?сс? семинар буолар этэ дуу диэн туруох санаата баара да, илиитэ, ата?а дэлби к???йб?т, ?сс? ханан эрэ ыалдьар курдук ээ. «Хайдах-хайдах ба?айыный, бээ эрэ, бу ханна баарбыный?» – диэн тулатын к?р?нээри эргиллэн к?рб?тэ, до?оор, тимир эрэ?иэ?кэлээх, таас ?й?б?ллээх «дойдуга» кэлэн сытар эбит. Эмискэ Миичик т?б?т?гэр бэ?э?ээ??и к?н киинэ лиэнтэтин курдук онон-манан быста-быста, одо?-додо? элэ?нээн ааста. Бастаан Б??ккэлиин кыргыттар ку?а?аннарын, ??ннээхтэрин, ол быы?ыгар Маришка акаарытын ырытан эрэр этилэрэ. Дэлби чэпчээн хаалбыт курдуга. Онтон аны топпотох аатыран, биирдэ ?йд?мм?тэ ма?а?ыы??а турар эбит. Эмиэ да уопсайга киирэ сатаан тугу эрэ дакаастыы турар этэ, бада?а. Вахтёрдаах комендант дьэс алтанын курдук кыы?ыран, айахтара кытарымтыйа умайыктанан эрэрэ к?ст?рг? дылы… Салгыы кимниин эрэ охсу?ан эрэр этэ дуу, тугу эрэ то?ута сынньар этэ дуу, хайдах этэй? Оо, отой ?йд??б?т буолла?а. Эмиэ да кимниин эрэ уолукта?ан эрэр бы?ыылаа?а… Дьэ дьаабы бы?ыы буолбут бадахтаах… Аны арыгы и?иэ суохпун, кэбис. – Мичил Харахутов, та?ыс, – диэн тыйыс, суон куолас и?илиннэ. Миичик аат эрэ харата нэ?иилэ тымныы эркинтэн тирэнэн турда. Б?т?нн?? бадараан буолбут быата суох бачыы?катын булан, кэтэ сатыы турда?ына: – Харахутов, айгыста туруо? дуо?! Хамсанан ис, бэ?э?ээ киэптиири?, киэбирэри? бэрт этэ дии, – диэн формалаах милииссийэ ыххайбытынан барда. Миичик со?уйда, ол быы?ыгар олус кыбы?ынна. Ха?ан да?аны манныкка т?бэспэтэ?ин дьэ итэ?эйдэ. Хантан к??с-сэниэ ылбыта эбитэ буолла, хап-сабар тахсар аан диэки хардыылаата. Ол быы?ыгар «бу барыта т??л, сотору у?уктуом» диэн б?чч?м санаалаах формалаах ки?ини баты?ан истэ. Сотору-сотору к?л??с тыа?а хачыгырыыр, ыарахан ыйаа?ыннаах тимир аан а?ыллан кыыкыныыра и?иллэр. Миичик букатын манныгы киинэ?э эрэ к?рб?т буолан, хаайыы амырыын сытын отой с?б?лээбэтэ. Бу и?эн: «Билигин та?аараллара буолуо, Б??ккэ?э кэпсээтэхпинэ, араа?а, итэ?эйиэ суо?а», – дии саныы-саныы мас ааннаах хоско кэллилэр. Кинини арыаллааччы милииссийэ ааны то?суйда. Миичик син сырдык, ол эрээри барыта быылынан, кумаа?ынан «к?м?лл?б?т» кыара?ас хосхо киирэн, к??х формалаах, саас ортолоох ки?и иннигэр кы?ыл б?р????ннээх остуол аттыгар атахтарыгар туорайдаах олоппоско олордо. Милииссийэ Миичиги чочумча одуулаан олордо, онтон биир тыынынан: – Дьэ, табаарыс Харахутов, хас саастаах ыччаккыный, ханна ??рэнэ?иний? – диэн ыйытта. – Саа?ым с??рбэ, историк идэтигэр, СГУ-га ??рэнэбин, – киэн туттардыы Миичик хоруйдаата. – С?п, дьэ ?рд?к ??рэххэ ??рэнэр, инникитин педагог буолар ба?алаах эрээригин то?о арыгыны и?э?ин уонна ха?аа??ыттан амсайар буолбуккунуй? – Арыгыны да? Бэ?э?ээ бастакыбын боруобалаатым. – Эс, ама дуу? Устудьуоннар и?эллэрэ-а?ыыллара уруккуттан баар суол. Ийэ?ин, а?а?ын итинник албыннаа! – Пётр Петрович куола?а дьиппинийэн барда. – Кырдьык, бэ?э?ээ бастакыбын боруобалаабытым, итэ?эйбэт буоллаххытына бииргэ олорор уолум Б??ккэ Ракитинтан ыйыты?, – Миичик, кырдьыгын балыйтаран эрэрин сэрэйбиттии, ?р?с??э-?р?с??э са?арда. – Чэ, бастакыгын да буоллун… Ол эрээри Мичил Айаалович, эн манна арыгы эрэ и?эн тутуллубаты?, к?л?гээннээн олоро?ун. Ол эмиэ ту?унан ыстатыйа. То?о бэйэ? киэ??иттэн атын уопсайга тиийди?? – Мин даа? – Мичил улаханнык со?уйда. – Эн. ?сс? общественнай миэстэ?э айдаарбыты?, киэ?ээ??и чуумпуну уйгуурдубуту? та?ынан, эбии хос т?нн?г?н ?нт? сынньыбыккын. – Эс, мин даа?! – Миичик букатын да уолуйа со?уйда. Ама, тугу да ?йд??б?т. Бу иэдээни, сааты-сууту. Пётр Петрович кы?ыл паапка и?иттэн хас да кумаа?ыны ороон та?аарда: – Бу 14-с куорпус комендана Захарова, вахтёр Петрова, 301-с хос олохтоохторо Иванова уонна Толбонова сайабылыанньалара сыталлар. Манна этиллэринэн, туох да эбиитэ суох, бэ?э?ээ 10 чаас са?ана кэлэн, вахта?а айдаарбыккын, салгыы онно с?п буолбакка, аны 301-с хос т?нн?г?н то?ута сынньыбыккын. Хос олохтоохторун ыт ?рбэт, ынах ма?ыраабат гына ??хп?кк?н, кинилэргэ сааммыккын. Бы?ата, ку?а?ан дьыаланы о?орбуккун. Дьэ, туох диигин? Эмиэ сымыйа диигин дуу? Аны туран, уоскута сатаабыт табаарыс уолу? сы?аа?ын то?уппуккун. Ити ???с ыстатыйа?. – Кими? Б??ккэни дуо? Эс… Мин тугу да ?йд??б?пп?н, кырдьык этэбин… – Миичик т?б?т?н санньытан, кубарыччы барбыт кырааскалаах муостаны одуулуу олордо. – Дьэ, оччотугар то?о исти? уонна буруйу о?орду?? Син туох эрэ сылтах, нууччалыы эттэххэ, «мотив» баар ини, – Пётр Петрович ураты сымсатык суон, модороон тарбахтарыгар к??х ??н??х, ?т??ктээх платогун ылан, ачыкытын таа?ын кичэллээхтик сото олордо. – Ээ, туох… тапталтан…, кыыстан, чэ, диэххэ, – диэт, Миичик сирэйин эмиэ умса к?р?н кэбистэ. – ?а, кыыс, быстах таптал аайы итинник арыгылыыр эр ки?и дьыалата дуо? М?лт?х ки?и бы?ыыта. Бачча эдэр эрээри. С??с тапталы к?рс???. Оччотугар с??стэ маннык бы?ыылана?ын дуо? – Пётр Петрович кэлэйбитии сирэйин мырды?натта. – Чэ, уопсайынан, дьыала маннык: кыччаабыта усулуобунай син биир ыла?ын, силиэстийэ кэмигэр манна сыта?ын. Барыта бы?аарылынна?ына, иннэ-кэннэ билиннэ?инэ, сайабылыанньалаахтары кытта кэпсэтии барда?ына, суут буолла?ына эрэ босхолоно?ун. Барыта ?йд?н?р? – Пётр Петрович олус т?ргэнник са?аран добдугураппытын Миичик улаханнык ?йд??б?т?р да, т?б?т?н и?игэр бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйэн, ?л?бээй кэ?и?нии олордо. Эмиэ тимир к?л??с халыгыраата, хаайыы тимир эрэ?иэ?кэлээх ааннара к?лэн аллараспыттыы кычыгыраатылар, т?гэхтэн кэлэр дьаардаах сыт ыраас салгыны саба б?р?йдэ. Аппыт айа?ын сабар диэни билбэт адьарай дойдутун уйатыгар Миичик бастакы хардыыларын о?орон эрэрин куойа ма?кытыгар ситэ о?устарбакка, т??л?н-илэтин араарбакка, дьу?уурунайы кус о?отун курдук баты?ан истэ. * * * Маришкалаах Аанчык б?г?н, баскы?ыанньаны ?р?б?л к?н диэбэккэ, эрдэ у?угуннулар. Миичик кэлэн айдааран-куйдааран, т?нн?ктэрин то?ута сынньыа?ыттан 3 эрэ хонук ааста. Маришка эмиэ да бэйэтин буруйданар курдук. Барыта хайдах эрэ. Аанчык Миичиги акаары, арыгы?ыт, атаах эбит диэн наар дь??гэтин ?йд?т? сатыыр. Дьи?эр, хара ма?найгыттан Миичиги тэйитиэхтээх эбит, эрэл кыымын сахпакка. Ийэтэ куруук «Дьону ха?ан да сэнээбэт, ата?астаабат буол. Туох барыта сэттээх-сэмэлээх. Ки?и эйиэхэ ки?илии сы?ыанна?ар буолла?ына тэйиппэт буол» диэн такайыыта дьайбыта эбитэ дуу? Сарсыардаа??ы чуумпуну ?рэйэн, чэпчэки атах тыа?а уопсай синньигэс к?р?д??р?нэн то?угураан кэллэ уонна ала-чуо кинилэр ааннарыгар тохтоон, то?суйан тобугуратта. Онтон кыргыттар «даа-даа» диэн ха?ыыларын кэннилэриттэн ааннарын аргыый сэгэтэн, Маришка ханна эрэ к?рб?т эдэр дьахтара киирэн кэллэ. Ол эрээри, омос к?рд?хх?, эмиэ да эдэркээн кыыска маарынныыр курдук нарын бы?ыылаах, кэрэ сэбэрэлээх саас ортолоох дьахтар буоларын са?атыттан тута сэрэйдилэр. – ?т?? к?н?нэн. Бырастыы гыны?, сэрэтиитэ суох со?уччу кэлбиппэр. Дьахтар харда хоруй к?рд??б?кк?, аан аттыгар турар олоппоско олордо. – Мин Мичил ийэтэбин, Мария Ивановна диэммин. Э?иги кини тугу гыммытын билэ?ит. Чэ, онон ыраа?ынан эргитэ барбаппын. О?ом ?йэтигэр арыгы диэни амсайбата?а. Маннык бы?ыы-майгы буолбутуттан би?иги, чугас дьоно уонна аймахтара, олус айманныбыт. Онно э?иги эмиэ буруйдааххыт. Уолбун оннукка тиэрдибиккит. Ыраас тапталын сыыска-буорга тэпсибиккит. Ону туох… туохха кэллим. Э?иги о?обор ?т??н? эрэ ба?арар буоллаххытына, сайабылыанньа?ытын т?тт?р? ылы?. Мин харчы да биэриэм этэ. К???э к?рб?т со?отох чыычаахпын бу айылаах… – диэн баран, дьахтар уйа-хайа суох ытаан барда. Дьахтар ыстакааннаах ууну омуннаахтык омурдан, арыый уоскуйа бы?ыытыйда. И?итин остуолга т?тт?р? уураат, махтанар диэни да билбэккэ, дь???нэ уларыйа о?уста, дьэбир, дьиппиэн к?р??нэннэ. Кыргыттары ????ннээх хара?ынан иккиэннэрин биир-биир ?т?р?-батары к?р?тт??т?. Онтон хара?ын Маришкаттан араарбакка эрэ: – Эн дуо, Марина? – Мин… – диэтэ Маришка аат эрэ харата. – Мин буолан… Балыгы сиэбэтэх куоска курдук ньылбыйан олоро?ун. Дьон оло?унан оонньуурум сыы?а диэбэккин дуу? – дьахтар тыйыстык ыйытта. Бу кэм?э дьахтар хара?а уоттанан, уостуун-хаастыын у?уктанан, мунна кырыыланан, с?т?к баа?а сирэйигэр ойууланан олус дьулаан к?р??нэннэ. – Бээ эрэ, эн то?о тута Маришканы буруйдуугун? Миичиги кини арыгылаппыт ??? дуо? Маришка кинини таптаабат, ону хайдах гыныай?! Биитэр хара к??ск?т?нэн таптатаары гына?ыт дуу?! – диэн айа?а умайыктаммытын Аанчык бэйэтэ да кулгаа?а эрэ истэн хаалла. Дьахтар бу чобуо кыра кыыс тылларыттан ордук абарда бы?ыылаах: – К?р да маны, сиртэн быкпакка сылдьан эрэ, ?сс? улахан, саастаах дьону утары са?арбыт буола-буола. Бу дь??гэ? ол-бу араас буолан куйма?алаабата?а буоллар, ама, мин о?ом итинниккэ т?бэ?эр ?????!. Туох ол баайдаах, чулуу дьонноох буолан, мин о?обун бэйэтигэр тэ?нээбэтий?! Тугун сирэрий?! Маришка со?отох инбэлиит ийэлээх ыал о?ото буоларын хантан эрэ билэ-истэ охсубут бы?ыылаах диэн дьахтар тылыттан-???ттэн тута сэрэйдэ. Эмиэ ийэтигэр курдук, сэнэбил, ата?астабыл сы?ыанын аан бастаан о?отук ыраас дуу?атыгар ыарыылаахтык ылынна. – Ол мин со?отох инбэлиит ийэ о?ото буолбутум мин буруйум ??? дуо?! Хайдах ки?ини итинник кэрээнэ суохтук сирэй-харах анньыахха с?б?й?! – бу кэм?э киниэхэ Уйбаныаптар ?рг?ст??х хааннара у?уктубутун Маришка бэйэтэ да сэрэйбэтэ. – ?сс? толоон о?ото инигин… – дьахтар сэтэрээн киирэн барда. – Э?иги, уопсайынан, о?о?утун к?м?ск?? кэллигит дуу, биитэр, миигин ???э кэллигит дуу? Мин ийэм, кырдьык, т?рд?-уу?а биллибэт, тулаайах дьахтар, оттон а?ам Мэ?э Ха?аластан т?р?ттээх Иванов Руслан Иванович диэн ки?и кэрэмэ?э, ?т??тэ, киэ?, халы? аймахтаах т?р?т дьон т?р???э этэ дииллэр. ?сс?… – диэн эрдэ?инэ дьахтар сирэйэ к???рч? кубарыйан, ?сс? у?уурга дылы гынна: – Уой… ама… ама… хайаан оннук буолуой?! – диэт, айа?ын ыты?ынан б??лэннэ. Туох эрэ ынырыгы билбит курдук, харыс да сири халбарыйбакка, хара?а ордук кэ?ээн, тэбиэ?ирэ уоттанан, Маришканы чочумча тобулу одуулаан д?й?н олордо. Дьахтар итинник бы?ыытыттан кыргыттар да со?уйдулар. Будул?аннаах муора тута уостарыныы, дьахтар симэлийдэр-симэлийэн, бастаа??ы кэрэ дь???н?н кэттэ. Онтон сэрэнэ со?ус: – Эн оччотугар чахчы Руслан уонна Надя кыыстара?ын дуо? Павлик диэн убайдааххын? Чурапчы Мырылатыттан т?р?ттээххин? – диэн хос-хос ыйытала?а олордо. Маришка тугу да ?йд??б?т?. Ол эрээри бу дьахтар кинилэр олохторугар ханан эрэ сы?ыаннаа?ын, ону та?ынан а?алаах ийэтин, бэл, убайын хантан билэрин мунаахсыйа сатыы олордо. – Сир т?г?р?к диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Ба?ар со?уйуо?, Марина, ол эрээри эн… эн а?а? Руслан – мин бииргэ т?р??б?т убайым. Маришка тугу истибитин отой да итэ?эйбэтэ. Олус со?уйда, б?т? бэрдэрдэ. Мэктиэтигэр кулгаа?а куугунаан, онуоха эбии мэйиитэ эргийэн, хо?ун и?э кус-хаас тойугунан туолан, к??дэллэнэн барда, хара?а туймаарда. Ханна эрэ Аанчык ча?аарар куола?а айманар да айманар. Онтон ?й ылбыттыы, тулатын к?р?мм?тэ, оронугар ч?к?лл?н олорор эбит. Аанчык тугу эрэ айманарын, дакаастыырын тохтоппот. Арай хара?ын кырыытынан к?рд???нэ, Мария Ивановна икки хаа?ын т?рдэ?иннэрэн, к?н? мунна кырыыланан, т?нн?г? мы?ыы турар эбит. Араа?а улахан толкуйга киирбит бадахтаах. Тура т??ээт, дьахтар эмискэ кыыс оронун кырыытыгар кэлэн, сэргэстэ?э олордо. Тугу да ыйыппакка, т?нн?ккэ туран саа?ылаабыт санаатын барытын то?о тэбээн кэбистэ: – Дьэ, буолар да эбит. Ха?ан эрэ ким эмэ Руслан кыы?ын Миичигим таптаабытыттан о?ом маннык му??а-сорго тэбиллиэ диэбитэ эбитэ буоллар, ха?ан да итэ?эйиэ суох этим. Ол и?ин э?иги хоскутугар тута киирээт, эйигин ханна эрэ к?рб?т курдук санаабытым. Олох диэн дьэ дьикти… А?а? Руслан, оттон миэхэ убайым, миигиттэн биэс сыл а?а этэ. Кини кырдык, ити эн эппитиІ курдук, олус ?ч?гэй ки?и этэ. Оскуола?а киирэрбэр кини номнуо орто кылааска ??рэнэрэ. Ыал улахан о?ото буолан, куруук би?игини к?р?-истэ сылдьара. Мин онуоха эбии олус атаах этим. Соруйан о?олору кытта эти?эн, охсу?ан баран, убайбар кэлэн ??сээччибин. Оччотугар кини дьыаланы бэрт т?ргэнник бы?аара охсооччу. Ол да и?ин кинини дурда-хахха, эрэллээх эркин о?осторум. Оскуола?а, университекка да сылдьан, араа?а, биир басты? ??рэнээччи, устудьуон бы?ыылаа?а. Дьонум да киниэхэ олус эрэнэллэрэ. Бары кининэн киэн туттарбыт. Арай ??рэ?ин б?тэрэн баран, аспирантура?а ы?ырбыттарын аккаастаан кэби?эн, барыбытын улаханнык со?уппута. Кимтэн да ыйыппакка, с?бэни-аманы к?рд??б?кк? Чурапчылаан хаалбыта. Ол с?р?н т?р??т?нэн эн ийэ? буоларын кэлин билбиппит. Мырыла?а бэ?ис кууруска практикалана тахсан баран, Наадьаны таптаабыт этэ. Ол и?ин туох баарын умнан, тугу да быра?ан туран, дьонун тылын ылыммакка Чурапчылаабыта. Ол айыыта онон. К?р, оннук к??стээх тапталга ылларбыт этэ. Ону мин кэлин биирдэ ?йд??б?т?м. Оччолорго мин дьонум олус аймаммыттара. Ордук ийэлээх а?ам иэдэйбиттэрэ. Онтон ыла ийэ?ин илэ хаама сылдьар абаа?ы кыы?ыттан атыннык ааттаабат этилэр, толору ки?инэн да аахпат бы?ыылаахтара. Мин эмиэ оннук дии саныырым. Онтон кэлин оттомуран, олох олорон, Наадьаны а?ына саныырым элбээбитэ. Сурах хоту этэ??э олороргутун истэн, испэр ??рэр этим. Ол и?ин улахан аньыыбытыгар-харабытыгар Миичик эйигин таптаата?а буолуо. Ама да о?о саа?ыттан эйигин балтым дии сылдьыбыта буоллар манныкка тиийэр ???б??т? Кыаммат-т?гэммэт чугас дьо??ун тэйитэр, биллэн турар, иэстэбиллээх буолла?а… Мария Ивановна ити курус уонна ки?и ?й?гэр тута дэбигис саа?ыланан киирбэт кэпсээниттэн сылтаан Маришка элбэ?и эргитэ саныы сытта. Уйан, чараас дуу?атыгар эмиэ да аймахтарыттан кэлэйэн, эмиэ да ийэлээх Миичиги а?ынар санаата к?б?н, бу кэпсии олорор эдьиийэ Мария Ивановнаны ?йд?? сатыыр сырдык санаа с??рээнэ ?й?гэр охсулларга дылы. Арай ?йд??н к?рд???нэ, Миичик ийэтэ кини а?атыгар олус да маарынныыр эбит. Оо, бу т?гэ??э арай а?ам аттыбар баар буоллун? Туох диэ эбитэ буолла?.. Маришкалаах Мария Ивановна хаан-уруу аймахтар, эдьиийдии-балыс буоланнар эбитэ буолуо, бэйэ-бэйэлэрин биир тыла суох ?йд?ст?лэр. Аттыларыгар арай туора ки?и Аанчык, тугу да ?йд??б?т???, арай айа?а дьэ сабыллан, чуумпуран, эмиэ бэйэтин и?игэр элбэ?и эргитэ саныы, олох эридьиэстээх, ардыгар ки?и ?й?гэр ??йбэтэх-ахтыбатах ?тт?нэн кулахачыйа эргийбитин таайа сатыы олордо. * * * А?ыйах хонугунан Миичик та?ыста. Коменданы уонна вахтёру кытта кэпсэтэн, сайабылыанньаларын бэрт т?ргэнник ыллардылар. Маришкалаах Аанчык ту?унан этэ да барыллыбат. Ол ту?унан Мария Ивановналыын билсибит к?ннэригэр тута бы?аарсыбыттара. Онон Миичик тахсыбыт к?н?гэр ийэлээх а?ата уолларын куорат киинигэр турар 3 хостоох дьиэлэригэр а?алан, тото-хана а?атан баран, Маришка ту?унан бэрт эрэйинэн кэпсээтилэр, хайдах табылларынан ?йд?т? сатаатылар. Ол эрээри ийэлээх а?атын ки?ини итэ?эппэт сэ?эннэрэ Миичик ?й?н т??рэ ытыйан кэбистэ. Онуоха ийэтэ ыксаан уолугар убайын хаартыскатын к?рд?рд? да, ки?илэрэ отой ылыммат курдук туттар. Кини иннигэр хаартыска?а олорор ки?ини билэр эбит эрээри, Маришка а?ата буоларын отой итэ?эйбэт. Дьоно соруйан кыыстан араараары ону-маны са?араллар диэн ?й?-санаата утарыла?ар. Онтон сылтаан киэ?э аны дьоно бэрт эрэйинэн Маришканы булан дьиэлэригэр а?алан, уол иннигэр Маришка кыратыгар ийэлээх а?атын кытта т?сп?т хаартысканы к?рд?рд?лэр. Онно сырдык мичээрдээх, ыраас хааннаах кырачаан кыы?ы т??эхтэригэр олордубуттарын к?р?н, дьэ ?йд??р ийэтин убайа Маришка т?р?пп?т а?ата буоларын… Миичик биирдэ ?йд?мм?тэ та?ырдьа турар эбит. Дьоллоох Дьокуускай куорат киэ?ээ??и с?р??н салгынын т????гэр толору э?ирийэн, арыыйда чэпчииргэ дылы гынна. Ол эрээри бу а?ыйах хонук и?игэр т?ргэнник уларыйа охсубут оло?ун кылгас кэрчигин ?й?нэн-санаатынан, эт мэйиитинэн ылыныан ба?арбата. Хайдах Маришка кини балта, уруу-хаан айма?а буолуой? Эс, син биир ки?и итэ?эйбэт… Миичик чугас турар киоска диэки эрчимнээхтик хардыылата. Сиэбиттэн а?ыйах м????хт????нэн хаа таба?ы уонна биир улахан и?иттээх пиибэни атыыласта. * * * Онтон ыла к?н-дьыл Миичиктээх Маришкаттан ыйыппакка бэйэтин киэлитинэн оргууй устан истэ. Арай биир ?т?? к?н Миичик уопсайтан арыгылаан, охсу?ан ??р?лл?б?т?н, сааскы сессиятын саппата?ын та?ынан, биир да к?н ??рэнэ кэлбэтэ?ин ту?унан Маришка?а дь??гэтэ Аанчык, этэрбэс араадьыйатын ту?анан, сурах хоту кэпсии о?уста. Маришка эмиэ санаа?а ылларда. Убайыгар хайдах эмэ к?м?л????н санаталаата. Биир киэ?э сыал-сорук о?остон «са?а» аймахтарыгар тиийдэ. Бэрт эрэйинэн дьиэлэрин булла. ?н?р??н массыынанан сылдьыбыта да, саатар, суолун-ии?ин бы?а-та?ы умнан кэбиспит. Биэс этээстээх таас дьиэ?э кэлбитэ утары тимир домофон то?уйдук к?р?стэ. Онуоха эбии квартиратын н??мэрин чопчу билбэт. Хайдах киирэрин мунаара сатыы турда?ына, хата, ыт о?отун у?ун быанан сиэтэ сылдьар кыра саастаах нуучча кыы?а тахсан биэрдэ. Т?гэнинэн ту?анан, Маришка и?ирдьэ сылыпыс гынна. Сэрэнэн ?ктэнэн ???с этээскэ та?ыста уонна ха?ас ?тт?гэр баар аан звоногун баттаата. Квартиратын 33-с н??мэрдээ?ин дьэ ?йд??н к?рд?. Хаста да баттаабытын кэннэ тимир к?л??с хачыгырайа т??ээт, дьэ а?ылынна. Кыырыктыйбыт баттахтаах, сонос эрээри билигин да ?т?? сэбэрэтин с?тэрэ илик саастаах эмээхсин и?ирдьэттэн сыапка олуйуллубут аан н???? кылайан к?р?н баран, дьиктиргээбиттии Маришканы ?р одууласта. – ?т?? киэ?энэн… Мин бу Маришкабын ээ, Марина Ивановабын. Мария Ивановна баар дуо? – диэн дьиэлээх эмээхсинтэн толло со?ус ыйыталаста. Онуоха анараа??ыта били маа бэйэлээх сымна?ас сирэйэ таастыйан хаалла. Маришканы, уруккуттан билэр кыр ?ст????н со?уйа к?рб?т курдук харахтара уоттанан, ?т?р?-батары к?р?н, ба?ыттан ата?ар тиийэ кы?астаста. – Кимиэхэ ?т??, кимиэхэ м?к?… Сытыган ??дэн, сирэ?эс, о?обутун ситэри сиэбэккэ гынан баран, аны б?г?н кинини б?т?нн?? ыйыста кэлли? дуо?! – диэн кэ?иэ?ирэ барбыт куола?ынан б????нээн, иннэ-кэннэ биллибэт кырыыс-сата тылларын кутан киирэн барда. Маришка б?т? бэрдэрдэ. Куолайын туох эрэ б??л?? анньан кэбистэ. Ону кытта икки иэдэ?инэн хара?ын уута с??рб?т?н билбэккэ да хаалла. ?й?гэр араас санаалар киирдилэр. Кини иннигэр хайалара турарын кыыс тута сэрэйдэ. – Кимим баар диэ??ин эн манна кэлэн, ?сс? дьон ыйытала?а тура?ын?! Эмиэ ийэ?эр дылы илэ сиэхсит эбиккин. Биир о?обор топпокко?ут аны иккиспэр сананныгыт дуо?! Тыыннаа?ым тухары икки харахпар к?ст?мэ?! Урут да?аны харалдьыкка хараарбыты, саахха т?р??б?т? ылыммата?ым, билигин да ылыммаппын! Киэр бары?! Ба?айылар, сиэхситтэр! Дь?гэлийи?! – дии-дии эмээхсин байаатта?наан тахсан, икки илиитинэн охсуох курдук салгыны хайыта сууралаата. Маришка со?уччута бэрдиттэн са?арар да, эппиэттэ?эр да кыа?ын с?тэрэн, икки хара?ар тобус-толору уу ба?ыылаах тахсар аан диэки ыстанна. Та?ырдьа тахсан, сымы?а?ын бы?а ытыра-ытыра, ата?астабыл уонна сэнэбил тыйыс тыынын т?р?пп?т эбэтиттэн толору билэн, оптуобус тохтобулун диэки с??рэ турда. Онтон ыла Маришка майгыта тосту уларыйда. Аймахтарыгар кы?ыйан-абаран, ийэлээх а?атын сырдык ааттарыгар с?г?р?йэн туран, туох баар кыа?ынан, сатабылынан ??рэх-билии улуу муоратыгар т?б?т?н оройунан т?сп?тэ. Ол быы?ыгар ийэтин сырдык, ыраас ыратын, аймахтарын сэнэбиллэрин, ыар ата?астабылларын суурайан, ити санаата кэлин кэнчээри ыччат кэнэ?эскилээх сарсы??ытын устун дьулур?атык, олох тэтимин хоту устан, ханна эрэ ырыых-ыраах симэлийэн хааларга дылы… * * * Оо, олох, олох…. Эн дьол икки, сор икки аргыстаах, ардыгар т????лээх-тахсыылаах, эридьиэстээх, эндирдээх, арыт ыллык буолан тыргыллар, арыт киэ? аартык буолан арыллар, соро?ор эргэ ?т?х суолун омоонугар кубулуйар дьикти-дьиибэ тутуллааххын. Кими эрэ т?б?т?ттэн имэрийэн, албан ааты уруйдуур, кэскили т?ст??р, с?д? талааны, к????-к?дэ?и и?эрэр, уйгулаах баайы-дуолу куду анньар, иэйиилээх тапталынан кынаттыыр ийэлии амарах, уйа?ас дуу?алааххын. Ол эрээри т?рд?-уу?у, уруу-хаан айма?ы билиммэккэ, к?ннээн-к??нэхтээн сылдьар, мин а?ай дэммит, икки атахтааххын, ха?ан эрэ иннинэн сирэйдээх син биир эргиллэн кэлэн иэстэ?эр, бэйэтиттэн да буолбатар, бэдэриттэн сойуола?ар, кэнчээритин кэнниттэн кэтинчэ да буоларыгар наадыйбат, кими да бырастыы гыммат ураты сиэрдээх айылгылааххын… Татьяна Находкина-Татыйаана (III миэстэ) Таптал кыыма с???р?йбэт Учительскай аанын к??скэ тэлэччи а?ан, уон биирис кылаас салайааччыта Валентина Алексеевна тыастаахтык ?ктэнэн киирэн кэллэ. Кыы?ырбытыттан сирэйэ ?ллэн хаалбыт, тутан турар сурунаалын остуолга к??скэ бырахпытыгар, сурунаал хайа эрэ лии?э ортотунан хайа барар тыа?а и?илиннэ. – Кыы?ырбыккытын то?о сурунаалынан та?аара?ыт? – ??рэх чаа?ын сэбиэдиссэйэ Елена Егоровна с?б?лээбэтэ?ин биллэрдэ. – Алдьаммыт буолла?ына абырахтаныллыа, улахан эбит, – Валентина Алексеевна кыы?ырбыта ааспат, тохтоло суох илиитин мускунарын быы?ыгар т?тт?р?-таары учительскайы биир гына тилийэ хаамар. – Валентина Алексеевна, олор эрэ, туох ?л?гэрдээх кыы?ырды?? Туох буолла? – Елена Егоровна эйэ дэмнээхтик ыйытар. – Аркадий Анатольевич, ама да ирдэбиллээх учуутал аатырбытын и?ин, олус на?аалыыр. Бу ??рэх дьыла т?м?ктэнээри турда?ына, Николаев Ньургу??а «иккини» туруорбут. Ньиэрбэм барыта б?ттэ. Уол оскуолатын б?тэрдэ?инэ ??рэххэ эбэтэр аармыйа?а барыа этэ буолла?а. Кини да с?б?н и?эр дьонноох буолан эрэйи к?рд?. О?о кы?ал?атын ?йд??б?тт?р, – кылаас салайааччыта, сибилигин Аркадий Анатольеви?ы к?рс? т?стэ?инэ, аахсарга бэлэм курдук туттар-хаптар, идэтинэн бинсээгин тохтоло суох аллара тардыммахтыыр. – Ньургун Николаев, дьи?инэн, тылга ?ч?гэй. Кэпсиир дьо?урдаах. Мин саныахпар, историческайга эбэтэр юридическайга киириэн с?п, – Матрёна Григорьевна, история учуутала, кэпсэтиигэ кыттар. – С?пк? этэ?ин. Булкуллар, ол и?ин Биир кэлим эксээмэ??э историятын, обществоведениетын эмиэ талбыта ээ, – кылаа?ын салайааччыта с?б?лэ?эн, тохтоло суох кэ?и?ниир. – Валентина Алексеевна, чэ, уоскуй, ки?и на?аа ?л?р-быстар проблемата буолбатах эбит. Учуутал ??рэнээччи олус на?аалаабытыттан кы?ыйан туруорда ини. Уопсайынан, уон бииристэр учууталлары олус эккирэтиннэрэллэр. Эксээмэннэрэ муннуларын анныгар ыган кэлбитин да кэннэ кы?амматтар. Араастаан та?на-та?на уулуссаны эрэ кэриимнииллэр, – Альбина Николаевна, нуучча тылын уонна литературатын учуутала, бэйэтин санаатын биллэрэр. – Чэ, ол Николаев Ньургун араастаан уларыттар-симэнэр та?а?а да суох. Булан эттэххин, – Валентина Алексеевна ???ргэнэн, ааны к??скэ тыастаахтык сабан тахсан барар. – Ама да кылаас салайааччытын и?ин, олус к?м?скэс. Бэйэтин т?р?пп?т о?олоругар итинник ?л?н-быстан кы?аныа суо?а. – Оннук, ол и?ин ити кылаас учууталлары аанньа ахтыбат. Хаардыы хаамаллар. – Ити быы?ыгар кылаас салайааччытыгар, тустаахха, к?н ахсын и?эр-а?ыыр т?р?пп?т? кытта алты?ара эмиэ ыарахан. Дьи?инэн, ыарахан кылаа?ы ахсыстан ыла сы?ан-со?он с?рдээ?ин ?лэлэстэ. Хайа да учуутал ити кылаа?ы ылыан ба?арбата?а эбээт. О?олор т?р?пп?ттэринээ?эр да ?г?с бириэмэни атаарар бы?ыылаах, – учууталлар буолбут айдааны ырыты?ан, аймала?а т??эллэр. Ити кэм?э Аркадий Анатольевич сурунаал кыбыныылаах, илиитэ б?т?нн?? миэл буолан киирэн кэллэ. – Хайа, Аркадий Анатольевич, тыыннааххын дуу? Сибилигин Валентина Алексеевна сиэх-а?ыах курдук туттан-хаптан тахсыбыта, – Матрёна Григорьевна к?лэ то?уйар. – Суох… О?олорун к?м?скэ?эн дьаабыланар ини. Билигин к?р?д??ргэ утарыта аа?ыспыппыт. Ол и?ин ылардаах ба?айытык к?р?н ааспыта. Николаев Ньургу??а хайдах да «???» туруорар кыа?ым суох. ??рэппэт. ??рэтэрэ-аа?ара буоллар «т??ркэ» да ??рэниэн с?п. Эбиитин с?рэ?э суох, – Аркадий Анатольевич тирээпкэ булан илиитин соттор. – Чэ, у?ун перемена б?ттэ. Бары да о?олор тустарыгар бу?а-хата сылдьаммыт бэйэ-бэйэбитин кэрбэ?эн а?ай биэрэбит. Ньургун ?ч?гэйдик ??рэниэн дьиэтигэр усулуобуйата суо?ун бэркэ диэн билэбит, олус тутуспакка, ??рэ?ин б?тэртэрэн кэби?иэххэ баар этэ. Онтон кутуруктуу оонньоотохпутуна, бука, э?иил эксээмэн туттара кэлэрин, дьэ, билбэтим. Аармыйа?а барыа, онтон харахпыт ортотугар, ханна да ??рэммэккэ-?лэлээбэккэ, дэриэбинэ?э ускул-тэскил сылдьара чуолкай. Онон тугу ту?анабыт? – Анна Денисовна, кырдьа?ас учуутал, с?б?лээбэтин биллэрэр. – Оччо?уна то?о ??рэтэбит? ??рэппэккэ та?аартаан и?иэ?и? ээ, – Аркадий Анатольевич эппитин т?л?р?тэр санаата суох. – Баччаа??а диэри билии биэрдэрбит диэн ??рэтэ сырыттахпыт дии. Ол эрээри, оскуоланы б?тэрэллэрэ балтараа ый хаалбытын кэннэ, туту?ар-хабы?ар табыллыбат. О?о инники дьыл?атын эмиэ ?йд??ххэ наада, – Анна Денисовна, кэпсэтии б?пп?т?н т?м?ктээн, улахан тэскэйбит суумкатын ылан, тахсан барар. Кини алын кылаас учууталынан 35 сыл ?лэлээн, т??? да билигин 60 саа?ын туоллар, оскуола администрацията тохтотуон ба?арбат. ??рэнээччилэргэ чи? билиини биэрэринэн, улуу?у аа?ан, ?р?сп??б?л?кэ биир тарбахха баттанар ?т??лээх учуутала. Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «ЛитРес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=36057007&lfrom=688855901) на ЛитРес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.