Т??керіс. Пиесалар

Т??керiс. Пиесалар ?айыркелдi Руспаев Б?л кiтапта о?ырман?а ?р т?рлi жанрда жазыл?ан пиесаларымды ?сынамын: трагедия, драма, комедия, жастар мен балалар?а арнал?ан шы?армалар. Т??керiс Пиесалар ?айыркелдi Руспаев © ?айыркелдi Руспаев, 2022 ISBN 978-5-4483-7802-7 Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero Т??керiс ТРАГЕДИЯ Кейiпкерлер: ?абдуррахман – шейх, «?л-хизб» партиясыны? жетекшiсi. Ас?ар – мешiт имамы. Жамал – Ас?арды? зайыбы. Г?лн?р – Ас?арды? ?ызы, бойжеткен. Берiк – Ас?арды? ?лы. Иван – Г?лн?рды? жiгiтi. Мария – Иванны? шешесi. Лариса – Иванны? ?арындасы. Халел – ??К ?ызметкерi. ?ази, оны? хатшысы, сарбаздар, жендеттер, шейхты? к?мекшiлерi ж?не ?ылмыскерлер мен ку?герлер. ?ала т?р?ындары, стадионда?ы т?т?ындар мен к?зетшiлер. Пролог ?алалы? бау-ба?ша. А?аштар ?ызыл-сары жапыра?тар?а б?ленген, я?ни к?н к?з. Бiр орынды?ты? жанында, тынышты? таба алмай, Иван ерсiлi-?арсылы ж?рiп ж?р. Ол ?айта-?айта а?аш арасында?ы со?па??а к?з тастап ?ояды. Со жа?тан Лариса келедi. Иван. (?арындасына ?мтыла) Лариса, сенбiсi?? Г?лн?р ?айда? Лариса. (орынды??а отыра кетiп) Ол келмейдi. Иван. Неге? Сен о?ан менi? хатымды бердi? бе? Лариса. Бердiм, бердiм! Иван. Ал ол не дедi? Лариса. Ол келмеймiн дедi. Иван. Неге? Лариса. Неге, неге! Келмеймiн дедi, бiттi. Иван. Неге келмейдi? ?андай себеппен? Лариса. ?олым тимейдi дейдi. Иван. ?олы тимейтiндей не iстеп жатыр? Лариса. Демалып жатыр. Иван. Демалып?! О не деген с?з ?зi?! Лариса. Бiлмейсi? бе? Демалып жатыр дегенi – дем алып жатыр. Не т?сiнбейтiнi бар? Иван. (ашулана бастап) ?й, Лариса! ?ылжа?ты ?ойса?шы. Ж?нi?дi айт – Г?лн?р ?айда? Лариса. Кiм ?ылжа?атап т?р? Келмеймiн дедi, ?олым тимейдi дедi, дем аламын дедi. Ал са?ан ол… Иван. Не? Айтса?шы ендi! Не дедi ол ма?ан? Г?лн?р. (а?аш тасасынан шы?а келiп) Ол са?ан да демалсын дедi. Иван. Г?лн?р! (??ша?тай алып с?йгiсi келедi) Г?лн?р. (жiгiттi? к?кiрегiне ?олдарын тiреп с?йгiзбейдi) Сабыр, сабыр! (??ша?ынан сытылып шы?ып орынды??а отырады, Иван да оны? жанына жай?асады) ?мытпа, бiз м?нда жал?ыз емеспiз. Иван. (Лариса?а) Лариса, бар, ?йге кет! Лариса. Кетпеймiн. Иван. Бар дедiм ?ой! Лариса. (одан алыстап отырып, басын шай?айды) А-а! Бармаймын. Иван. (орнынан т?ра берiп) ?й! Мен са?ан не дедiм! Г?лн?р. Тиме, отыра берсiн. Ол бiзге б?гет болмайды. Иван. (?арындасына бiраз ?арап т?рады, сосын оны? ?оз?алмасына к?зi жеткенсо? орнына отырады да Г?лн?р?а б?рылады) Г?лн?р, менi?ше… Г?лн?р. Ваня, жанарлары?ды сондай ?ай?ылы ?ылмашы. Б?лай ?арайтындай еш себеп жо?. Иван. Неге себеп жо?! Менi?ше… менi?ше, бiздi? екеумiздi? болаша?ымыз… ?алай десем екен… менi?ше, бiздi? болаша?ымыз ?те б?лы??ыр. Г?лн?р. Неге сен солай ойлайсы?? Иван. Сен Ас?ар а?амен с?йлестi? бе? Г?лн?р. Папаммен бе? Не ж?нiнде? Иван. Екеумiз ж?нiнде. Г?лн?р. (к?лiп жiбередi, о?ан Лариса ?осылады) Сен де ?айда?ыны айтады екенсi?. ?алай мен ?кеммен ондай с?з ?оз?ама?пын? Иван. Жарайды. Ал Жамал апаймен с?йлестi? бе? Г?лн?р. Мамам б?рiн бiледi. Иван. Сонда ол кiсi не дейдi? ?арсы емес пе? Г?лн?р. ?алай деп айтсам екен… сен бiлесi? ?ой, папам да, мамам да сенi ?те жа?сы к?редi. Алайда, б?л м?селе ж?й м?селе емес. Иван. Неге? Осыны сен ?зi? ойлап тапты? ба? Г?лн?р. Жо?. Б?л мамамны? с?зi. Ал м?селе неде? М?селе папамны? имам бол?анында. Иван. Т?к т?сiнсем б?йырмасын! Имам болса не?.. Г?лн?р. Т?-?! Т?сiнбейтiн не бар! ?зi? ойлашы – имамны? ?ызы м?сылман емес адам?а т?рмыс?а шы?са не бол?аны? Иван. И?, не бол?аны?! Г?лн?р, сен Ас?ар а?амен с?йлесуi? керек едi. Мен бiлемiн – ол ?арсы болмайды. (пауза) Жо?! Мен ол кiсiмен ?зiм с?йлесемiн! И?, мен ?зiм с?йлесемiн. (орнынан т?рып, кетуге ы??айланады) Г?лн?р. (оны? ?олынан тартып орына отыр?ызады) То?тай т?р, Ваня. И?, папам ?арсылы? бiлдiрмес. Бiра? бiз оны? жа?дайын да ойлаумыз керек. Иван. Оны? жа?дайын? Г?лн?р. И?. Мешiттегi жама?ат не дейдi? Бiз соны да ойлауымыз керек. Папам жанында?ы а?са?алдарымен санаспай ?оймайды ?ой. Ал сол а?са?алдар екеумiздi? ?осылуымыз?а ?алай ?арайды? Мамамны? айтуынша, папам мен сол а?са?алдарды? арасында проблема пайда болыпты. Иван. Нелiктен? Екеумiз бiр-бiрiмiздi ?нат?анымыздан ба? Г?лн?р. (та?ы да к?ледi, о?ан та?ы да Лариса ?осылады) Жо?, ?рине! Олар ?лi екеумiз ж?нiнде еште?е бiлмейдi. Ол проблеманы тудыр?ан мамам. А?са?алдар мамамны? м?сылман ?йелге т?н киiм кимейтiнiн айтып папамны? бетiне басатын к?рiнедi. Ал мамам: «Мен мектепте п?ренже киiп ж?ре алмаймын», дейдi. Иван. И?-?, м?селе осыншама ?иындап кетедi деп ойламап едiм. Ж?не де Жамал апай д?рыс айт?ан екен – ?алай ?азiргi заманны? ?йелi, м??алима п?ренже киiп ж?рмекшi? Б?л ми?а сыймайтын ж?йт ?ой! Г?лн?р. Жо?, ?зiрше о?ан п?ренже ки деп т?р?ан ешкiм жо?. Папам: «?зын етек к?йлек, хиджап киi?дер» дейдi. Ал мамам: «Мен ?зын етек пен хиджап?а ?арсы емеспiн. Бiра? оларды ?йел ?з ?алауымен киуге тиiстi. Ерiксiз, д?ре астына алып киiндiрген д?рыс емес» дейдi. Мен де солай ойлаймын. Ал папам… ол болса… мен ?зi оны кейде аяймын да. Менi?ше, ол ?мiр мен дiндi с?йкестiре алмай ж?рген сия?ты. Дiн ?зiнi? ?а?идаларын ?стануды талап етедi, ал ?мiр… ол ?зi бас?а ба?ытпен кетiп бара жат?ан жо? па. Иван. Жа?сы, ол солай-а? болсын. Алайда, егер сен ?зын етек к?йлек пен хиджап кисе? мен ?арсы болмас едiм. А?са?алдардiкi де д?рыс шы?ар – ?азiргi ?ыздар мен келiншектер тым жала?аш ж?редi. Ал егер… егер де Ас?ар а?а бiздi? ?осылуымыз?а ?арсы болса бiз не iстеймiз? Г?лн?р. Бiлмеймiн… жо?, ол м?лдем ?арсы болмау?а тиiстi. Бiра?… (жiгiтiне ?арап к?лiмсiрейдi) Ваня, сен осы… ислам дiнiн ?абылдаса? ?айтер едi, ?? Иван. (та?ыр?а?ан кейiпте Г?лн?р?а б?кiл денесiмен б?рылады) Ислам дiнiн?! Мен?! ?абылдасам?! Г?лн?р. И?. Неге сен соншама та?ыр?айсы?? Мешiт жама?атыны? арасында бiр орыс м?сылман бар екен, онда т?р?ан не бар? Иван. Жо-жо?, мен ислам дiнiне еш ?арсылы?ым жо?. Алайда… бiз христиан емеспiз бе… (?арындасына ?арап ?ойып) бiз православие дiнiнi? ?кiлiмiз ?ой. Г?лн?р. Сонда сен не – сондай дiндар адаммын дейсi? бе? Сен не – шiркеуге барып ж?рмiсi?? Иван. Жо?… бiра?… Г?лн?р. Ваня, сен еште?енi ойлама. Мен са?ан «ислам дiнiн ?абылда» деген шарт ?ойып т?р?ан жо?пын. ?зi? бiл. Алайда, егер сен м?сылман дiнiн ?абылдаса? бiзде еш проблема болмас едi. Папама да еш?андай с?з келмеушi едi. Ал ма?ан келсек… ма?ан б?рiбiр, менi? к?йеуiм м?сылман болсын мейлi, христиан болсын мейлi, православиенi ?станатын адам болсын мейлi. Тiптi атеист болса да! М?мкiн сен ислам дiнiн ?абылда?асын ата-баба?ды сатып кетемiн деп ойларсы?. Ал менi?ше оны? б?рi т?кке т?рмайтын н?рсе. ?арашы ?зi? – ?азiргi жастар т?рлi секталар?а ?тiп жатыр. ?айда?ы жо? ку?герлер мен кришнаиттер де болып жатыр. Ал бiра?, тату-т?ттi ?мiр с?руде. Менi?ше, е? бастысы – бiз бiр-бiрiмiздi шын с?йсек, бiр-бiрiмiздi сыйлап ?тсек бол?аны. Солай емес пе? Иван. И?-?… (с?л ойланып ?ндемей отырып ?алады) Г?лн?р. (оны? басын сипап отырып) Ж?, ?айтесi?, ойланбай-а? ?ой. Мен ?зi сенi? басы?ды тым ?атырып жiберген сия?тымын. Иван. Жо?, Г?лн?р. ?атыр?ан жо?сы?. ?йткенi б?л ?те ма?ызды м?селе. Бiзге ?азiр б?кiл м?селелердi? басын ашып ал?ан д?рыс болады. Ал ма?ан келсек, мен, Г?лн?р… ?зi? бiлесi? ?ой – мен сен ?шiн б?рiне дайынмын. Сен ?шiн, сенi? махаббаты? ?шiн, бiздi? болаша?ымыз ?шiн. Керек болса, ислам дiнiн де ?абылдау?а дайынбын. Ол ?шiн не iстеу керек? Лариса. (атып т?регелiп ?ол шапала?тап жiбiредi) Ала?ай! Менi? а?ам м?сылман болады! Оны ендi с?ндетке отыр?ызады! (Г?лн?р шек-сiлесi ?ата к?ледi) С?ндетке отыр?ызады! Иван. ?ап б?лем, мына ?ызды? ызасы ма! (орнынан атып т?регелiп ?арындасына ?мтылады, бiра? ?ыз орынды?ты айнала ?ашып ?статпайды) Лариса. И?, и?! Сенi с?ндетке отыр?ызады. Сосын сенде мы-ына-андай са?ал болады! Мы-ына-андай сапси?ан са?ал! Г?лн?р. (к?лкiсiн зор?а тыйып, ?арындасын орынды?ты айнала ?уып ж?рген Иванды то?татады) Ваня! Лариса! ?ойы?дар ендi. М?селе с?ндетке отыр?ызуда емес. Мен папамнан с?рап бiлейiн, ислам дiнiн ?абылдау ?шiн не iстеу керек екенiн. М?мкiн сен ?зi? онымен с?йлесерсi?? Иван. (ентiгiн зор?а басады) И?! И?! Д?рыс! Д?рыс, мен Ас?ан а?амен ?зiм с?йлесемiн. (кетуге ы??айланады) Ол ?азiр ?айда? Мешiтте ме? Г?лн?р. То?та, отыр. Ол ?азiр ?алада жо?, жол ж?рiп кеткен. Ерте? келедi. Сонда с?йлесесi?. Тек о?ан: «Ислам дiнiн сiздi? ?ызы?ыз?а ?йлену ?шiн ?абылдаймын» деп ж?рме. Онда бар шаруаны б?лдiресi?. Иван. ?рине, олай демеймiн. Менi м?лдем а?ыма? деймiсi?? Мен ?з ы?ыласыммен м?сылман боламын. ?йткенi мен Ас?ар а?аны сыйлаймын. Сонды?тан оны? дiнiн де сыйлау?а тиiстiмiн. Ал мамам… мамам ?арсы болмайды. Ол бiр с?зiнде: «Егер мен православие дiнiнде тумасам, м?сылман болар едiм», – деген. Ж?не ол: «Осы екi дiнде айтарлы?тай айырмашылы? жо?», – дейдi. Мамаммен Ас?ар а?а екеуi ?рдайым дiн ж?нiнде ??гiмелеседi, ал соларды? с?з таластырып, бiрiнi? дiнiн бiрi жо??а шы?арып жат?анын к?ргенiм жо?. Сонды?тан менi? м?сылман болатын шешiмiме мамам ?арсы келмес. Менi?ше, ол менi т?сiнуге тиiстi. Г?лн?р. И?, Мария т?те ?арсылы? бiлдiрмесе жа?сы болар едi. Ал ендi кетейiк, ма?ан университетке бару керек. Иван. Ал онда кеттiк, мен сенi жеткiзiп тастайын. (екеуi кетедi) Лариса. Ой, ?андай ?ызы?! Мен де ислам дiнiн ?абылдасам ?айтер екен? Ма?ан ?зi хиджап жараса ма? Киiп к?ру керек. Осы бiздi? ?алада хиджап сата ма екен? ?лде паранжа киiп аламын ба… (паранжа киген ?йелдi? ж?рiсiн келтiрiп кете барады) Бiрiншi к?рiнiс Спортзал. Ішiнде ?ос-?остап б?лiнiп, шы?ыс жекпе-жек к?рестерiнi? бiр т?рiмен жатты?у ж?ргiзiп жат?ан жiгiттер. Оларды? ?стiнде бiркелкi униформа. Барлы?ы шетiнен ?ара ?аба са?алдылар. Оларды? арасында бiр мос?ал адам ж?р, ол жатты?тырушы. Ол, кезекпен, бiр ж?птан екiншi ж?п?а жа?ындап келiп, жекпе-жектi то?татып ескерту жасайды. Сонан кейiн к?рес та?ы да жал?астырылады. Жiгiттер емiс-емiс ай?айлап ?ояды, дауыстары спортзал iшiнде жа??ырып т?р. ?абдуррахман шейх келедi. Оны? ?стiнде шапан, басында а? с?лде, ая?тарында м?сi. Шейх кiрiсiмен жатты?тырушы к?рестi то?татады да жiгiттер ?абдуррахман?а ж?здерiн б?рып т?ра ?алады. ?абдуррахман. Ассалам? ?алайк?м, уа рахматулла?и уа барак?т??! Жiгiттер. Уа ?алайк?м ассалам, уа рахматулла?и уа барак?т??! ?абдуррахман. М?сылмандар! ?лы Халифат орнату ?шiн басталатын жи?ад?а дайын болы?дар. Рухтары?ды да, денелерi?дi де шыны?тырып, пай?амбарымызды? зульфикар семсерiндей ?ткiр болып шы?далы?дар. ?йткенi бiз жа?ын арада исламны? жасыл туын к?теремiз. И?, бiздi? ?атарымыз ?лi сирек, сарбаздар ?лi аз, бiра? бiз к?ннен к?нге к?бейiп келе жатырмыз. Бiздi? туымызды? астына жа?ын уа?ытта ж?здеген, мы?да?ан м?сылман ?осылады. Ол к?н алыс емес. Ол к?н келедi, сонда бiз б?кiл жаманды? атаулыны, б?кiл к?н??арлар мен ?ылмыскерлердi, б?кiл к?пiрлердi жер бетiнен жойып жiберемiз. Алла?ты? сарбаздары! Сол к?нге дайын болы?дар! Л? ил??а иллалла?, М?хаммад расулулла?! Жiгiттер. Л? ил??? иллала?, М?хаммад расулулла?! ?абдуррахман. (о? ?олыны? ж?дыры?ын жо?ары к?терiп отырып к?терiнкi дауыспен) Алла?? Акбар! Жiгiттер. Алла?? Акбар! ?абдуррахман. Алла?? Акбар! Жiгiттер. Алла?? Акбар! ?абдуррахман. Алла?? Акбар! Жiгiттер. Алла?? Акбар! Бас?а бiр есiк ашылып бiр жiгiт Ас?арды ертiп кiредi. Имамны? ?стiнде тон, басында б?рiк – осыны? б?рi к?ннi? ?ыс екенiн ай?ындап т?р. Ас?ар. Ассалам? ?алайк?м, м?хтарам жама?ат! Жама?ат. (бiрауыздан) Уа ?алайк?м ассалам! ?абдуррахман. (имамды ?арсы алып, с?лемдесiп екi ?олын бередi) Ассалам? ?алайк?м. Ас?ар. (шейхты? ?олын алып) Уа ?алайк?м ассалам. Менi? есiмiм Ас?ар. Мен осы ?аланы? мешiтiнi? имамымын. Менi осында ша?ыр?ан сiз бе? ?абдуррахман. (Ас?арды? сырт?ы киiмiн шешiсiп есiктi? жанында?ы iлгiшке iлiп жатып) И?, мен. Асеке, сiзбен таныс?аныма ?те ризамын. Менi? есiмiм ?абдуррахман. Мен бiздi? ?йымымызды? шейхiмiн. Ас?ар. ?йымымызды?? ?андай ?йымды айтасыз? Мына жiгiттердi? киiмi бiрт?рлi ?ой. Сiздер ?зi ?ай жа?тан келiп едi?iздер? ?абдуррахман. Асеке, жо?арлаты?ыз. Отыры?ыз. Сосын саспай ??гiмелесейiк. (екеуi залды? бiр жа?ында?ы кiлем т?сеп тастал?ан жерiне жай?асады, жiгiттер де жаттыры?тырушыны? белгiсiмен ?атар-?атар, мешiтте отыр?андай имам мен шейхтi? ?арсы алдына отырады) Б?л жiгiттер ж?й жiгiттер емес. Б?л жiгiттер – бiздi? партиямызды? негiзi, орталы?ы, ж?дыры?ы. Ас?ар. Ол ?ай партия айтып т?р?аны?ыз? ?абдуррахман. «?л-хизб» партиясы. Ас?ар. ?л-хизб? Ондай партия бар ма едi? ?абдуррахман. Бар. Ендi бар деп есептеуге болады. Бiра? б?ны бiзден бас?а ешкiм бiлмейдi. Мiне, к?рдi?iз бе, бiз сiзге е? ма?ызды ??пиямызды ашып отырмыз. Ас?ар. Сонда не? Партия?ыз ??пия партия ма? Тiркеуден ?тпеп пе едi? ?абдуррахман. (мырс етiп) ?андай тiркеудi айтып отырсыз? Ас?ар. ?андай тiркеу болушы едi? За? бойынша кез-келген ?йым ?дiлет министрлiгiнде тiркеуден ?туге тиiстi. Тiркелмеген партия за?сыз саналады. ?абдуррахман. Бiзге ондай тiркеу ?ажет емес. Ал за?ды-за?сызды?ына келсек… бiздi? мемлекетiмiзде ?азiр б?рi за?сыз. ?йткенi сiздi? за? деп отыр?аны?ыз за? емес. Алла?ты? бiр-а? за?ы бар – ол шари?ат за?ы. Бiз сол за??а ж?гiнемiз, сол за?ды ??птаймыз, сол за?мен ?мiр с?ремiз, ж?не сол за?ды мемлекет за?ы ету ?шiн к?ресемiз. Ас?ар. М-м… Бiра? бiздi? мемлекет – зайырлы мемлекет, ал шари?ат за?ын ?абылдау ?шiн б?кiл мемлекет ж?йесiн ?згерту керек. Ата за?ымызды ?згерту керек. ?абдуррахман. Мiне, сол мемлекет ж?йесi мен ата за?ды ?згерту ?шiн бiз осы партияны ?йымдастырды?. Ас?ар. Сонда ?алай оларды ?згертпексiздер? ?абдуррахман. Т?сiлдер к?п. М?селен, мемлекеттiк т??керiс н?тижесiнде билiктi ?ол?а алып мемлекеттiк ж?йенi де, за? ж?йесiн де ?згертуге болады. Ас?ар. Т??керiс?! Сiз мемлекеттiк т??керiс ?йымдастырайын деп ж?рсiз бе? ?абдуррахман. И?, ол да м?мкiн. Бiра? ?зiрше м?ндай ма?сат бiздi? к?н т?ртiбiмiзде т?р?ан жо?. Бiз жа?а ?ана ??рыл?ан ?йымбыз. Партия ?лi жас, ?атарымыз ?лi аз. Ал мемлекет билеу ?шiн мы?да?ан жа?тастарымыз болуы керек. Ал сол жа?тастарымыз шари?ат за?ын бiлуi тиiс. Осында отыр?ан жiгiттердi? ?зi сол за?ды д?рыс бiлмейдi. Ал менi? барлы?ына ?олым тимейдi, мен ?йымдастыру ж?мысынан шы?а алмаймын. Сонды?тан да бiз сiздi ?зiмiздi? ?атарымыз?а ша?ырып отырмыз, осы жiгiттерге ?стаз болы?ыз деп ?сыныс жасап отырмыз. Сiздi? дiни бiлiмi?iз жо?ары, сiз б?лен жыл М?кк?-М?динада д?рiс алды?ыз, ендi шари?атты сiз бiлмесе?iз кiм бiлмек? Ас?ар. Жiгiттер, сiздер ?ауiптi жол?а т?сiпсiздер. ?рине, мен бiзде ислами мемлекеттi? ??рыл?анын ?олдаймын. Бiра? шари?ат за?ын т??керiс ар?ылы орнату?а ?арсымын. Б?л жол ?лкен ?ант?гiске апарып со?ады. Мемлекеттiк ж?йенi, за?ды ?згерту бейбiтшiлiк т?рде ж?зеге ас?аны ж?н. Ж?не де сол за??а бiртiндеп к?шу керек, е? алдымен ?о?ам сол за?мен ?мiр с?руге дайындалып, да?дылану керек. ?азiргi бiздi? ?о?ам шари?ат за?ымен ?мiр с?руге дайын емес. Бас?а ?лт ?кiлдерiн айтпа?анда да бiздi? хал?ымыз дайын емес. Ж?не де халы?ты сол ?шiн айыптау?а да болмайды. Шари?ат за?ынан аластатыл?анына бiр жарым, екi ?асырдай уа?ыт ?ттi. А?и?атына ж?гiнсек, ?аза? жерiнде шари?ат за?ы толы? т?рде еш?ашан ?олданыл?ан да емес. Ж?не де бiздi? мемлекетiмiзде бас?а ?лт ?кiлдерi, бас?а дiн ?стан?ан миллионда?ан адамдар бар. Олар?а шари?ат за?ымен ?мiр с?р деген д?рыс бола ма? ?абдуррахман. Шари?ат за?ы орна?аннан кейiн сол ?лт ?кiлдерi, бас?а дiн м?шелерi сол за??а ба?ын?ысы келмесе ?здерiнi? ата мекенiне, отанына ?айтсын. Бiз ешкiмдi ерiксiз ?стамаймыз. Жал?ыз олар емес – ?аза?ты? iшiнде м?сылман бол?ысы келмейтiн к?пiрлердi де ?стамаймыз. Бiра? ?азiр ?ай ?аза?тан с?рамаса? – м?сылманмын дейдi. Ал сол м?сылман ?алай ?мiр с?рiп жатыр? Сiз ?зi?iз бiлесiз – бiздi? ?о?амымыз ислам дiнiнi? ?а?идаларынан м?лдем алыс жерде ж?р. Бiздi? халы? айдалада адасып ж?р. ?бден азып-тозып, жынойна??а, к?н??а белуарынан батып, не о?ын, не солын бiлмейдi. ?ыз келiншектерiмiз к?шеде тыр жала?аш ж?р деуге болады, отандастарымыз ?бден жабайы т?рге айналудан аз а? ?алды. Ендi осылай бiр он жылдан кейiн к?шеде, ж?ртты? к?зiнше бiр-бiрiне, мал ??сап артылып жатса ?ажап емес. Б?л мас?араны то?тату керек. ?алай? Мен, шари?ат за?ын ?абылдап, ?атал болса да ?дiл жазаларды? к?шiмен то?тат?аннан бас?а жол к?рiп т?р?ан жо?пын. Ас?ар. И?, сiздi? айт?аны?ыз орынды болар. Алайда адам, ?ай ?лтты? ?кiлi болмасын, ?андай дiн ?стануын ?зi шешуi керек. Ж?не де ?андай за?мен ?мiр с?рудi халы? ?зi шешуi тиiс. Сонды?тан сiз партия?ызды ?азiргi за? бойынша тiркеп, халы? арасында ?гiт-насихат ж?ргiзiп, ашы? сайлау н?тижесiнде билiкке келгендерi?iз ж?н. Еш?андай ?арулы к?терiлiссiз, ?ан т?гiссiз, м?селен, партия?ызды? м?шелерiн м?жiлiс депутатты?ына сайлап, парламент к?пшiлiгiн ??рып, за? ?згерту ар?ылы мемлекеттiк ж?йенi ?згертуге болады. Ал ?о?амны? б?зыл?анына келсек… ?о?амды, адамдарды д?рыс жол?а к?шпен, зорлы?пен т?сiре алмайсыз, олар?а тиiстi т?рбие беру керек, Алланы? жолын к?рсету керек, содан кейiн олар ?здерi де сол тура жол?а басады. ?абдуррахман. Бiздi? ?азiргi за? ж?йесi екiж?здi. Егер де бiз, сiз айт?андай, м?жiлiске сайланып, парламент к?пшiлiгiн ??рып ата за? ретiнде шари?ат за?ын е?гiземiз десек, президент «б?л парламент за?сыз» деп жариялайды да таратып жiбередi. ?азiргi за? о?ан сондай ???ы? берiп т?р. Мен ол ж?нiнде еш к?м?нiм жо?. Ж?не де сiздi? н?с?ап отыр?ан жолы?ыз – тым ?за? жол. М?селен, сiз осы ?аланы? мешiтiнi? имамы бол?аны?ыз?а бес жыл болыпты. Сол мерзiмде жама?аты?ыз ?анша пайыз?а ?стi? Ас?ар. Мен ондай арнайы есеп ж?ргiзген жо?пын. ?абдуррахман. Сонда да… ж?й, тек м?лшерлеп айт?анда, неше пайыз?а ?стi сiздi? жама?ат? Ж?не оны? саны ?стi ме? Ас?ар. ?суiн ?стi ?ой… тек… мойындау керек – айтарлы?тай к?п ?скен жо?. ?абдуррахман. Мiнеки! Менi? естуiмше, осы ?ткен бесжылды?та м?сылман ?атарына он бес, к?п болса, жиырма адам ?тiптi. Ал сол адамдарды на?ыз м?сылман деуге бола ма? Оларды? к?бi ж?й тек Ж?мабектер ?ой. Ас?ар. (та?ыр?ап) Ж?мабектер?! ?андай Ж?мабектер? ?абдуррахман. (к?лiп жiбередi, онымен бiрге б?лмеде отыр?андар да к?ледi) Ж?мабек дегенiмiз ла?ап атама, ол – тек ?ана ж?ма намазына ?атысушы, к?нделiктi бес намазын ?темейтiн м?сылман-сыма?. Ас?ар. Мен сiздi? б?лай мыс?ылдауы?ызды ?олдамаймын. Адам кейде дiнге тiкелей жолмен емес, к?рделi де, ?за? та жолдармен келедi. Мен ?шiн сол сiз айт?ан «ж?мабектердi?» ы?ыласы, ниетi ?ымбат. Тек сол ниеттерiн Алла та?ала ?абыл алса екен деп тiлеймiн. Ал сiздi? солар?а жо?арыдан т?мен ?ара?аны?ыз д?рыс емес, б?л к?з?арас – т?к?ппарлы?ты? белгiсi. Ал Алла та?ала ??ран К?рiмде т?к?ппарларды с?ймейтiнiн айт?ан. ?абдуррахман. (?аба?ын т?йiп, дауысын зiлдендiрiп) Б?л т?к?ппарлы? емес, б?л тек жала?аш фактты мойындау. Ал сiз айты?ызшы – Алла? та?ала парыз еткен бес мезгiл намазды ?темегендердi с?йе ме? Ондай адамды м?сылман деуге бола ма? Ас?ар. ?рине, егер кiмде-кiм ислам дiнiнi? бес парызыны? бiрiн елемесе, оны? иманы ?лкен к?м?н тудырады. Алайда, намаз о?ымайтын кiсiнi к?пiр деген д?рыс емес. Е? бастысы – адамны? ж?регiнде иманы, Алла?а деген сенiмi болу?а тиiс. Мiне, егер ондай сенiм, иман болмаса – мейлi ма?дайын жарып алсын к?нi-т?нi с?ждеге ?ойып – ол адам еш?ашан м?сылман бола алмайды. ?абдуррахман. Ал мен бiлетiн хадис шарифке ж?гiнсек, пай?амбарымыз М?хаммад, салалла?у ?алай?и уассалам, «адам мен иманны? арасында намаз т?р» деген. Я?ни, иман?а жету ?шiн адам ?уелi намазды игеруi керек. Ас?ар. Ж?н-а?! Бiра? сол хадистi сiз бiлесiз, мен бiлемiн… ал ?арапайым адам, ?азiргi бiздi? замандасымыз бiле ме? Бiлмегенi ?шiн оны кiналау?а бола ма? Ол бала кезiнен советтiк, атеисттiк т?рбие ал?ан, совет ?кiметi тара?аннан кейiн де т?рбие мен бiлiм беру саласы атеисттiк болмаса да зайырлы т?рде ж?ргiзiлiп келедi. Сонды?тан ?арапайым азаматты намаз о?ымады? деп к?пiр ?атарына жат?ыз?ан д?рыс емес. Ал бас?а дiн ?стан?андарды алса?, м?селен, христиандарды, оларды да мен к?пiр деп есептемеймiн. ?йткенi олар да бiз сия?ты Жарат?ан?а иман келтiрiп отыр. Ал олар бес мезгiл намаз ?темейдi, к?бiсi аптасына бiр рет, жексенбi к?нi шiркеулерiне барып сыйынады. Сонда не? Оларды Жексембай дейiк пе? (б?лмеде отыр?андар к?лiп жiбередi) ?абдуррахман. (?аба?ын т?йiп к?лгендерге ?арайды – олар жым болады) Христиандарда ж?мысым жо?. Олар м?сылман емес, олар на?ыз м?шрiктер – бiр Алланы ?шеу дейдi. Олар?а айтатыным: «Бiздi? дiнiмiздi ?абылда?дар, шари?ат за?ымен ?мiр с?рi?дер, немесе бiздi? елiмiзден кетi?дер!» Бiттi ??гiме! Ас?ар. Ал сонда олар, не ислам дiнiн ?абылдамай, не кетпей осында отыра берсе не iстейсiз? Олар бiздi? республикамызды ?здерiнi? отаны деп санайды, к?бiсiнi? ата-бабалары осында туып-?скен, ?алай сiз оларды ?з отанынан ?уасыз? ?абдуррахман. Бiз ешкiмдi ?умаймыз. Бiз тек шари?ат за?ын орнатамыз, сол за?ды ?олданамыз, ал сол за?ды мойындама?андар, сол за??а ?айшы ?рекет iстегендер ?ылмыскер деп танылып тиiстi жазасын алады. Ас?ар. Сонда олар?а ?андай жаза бермексiз? ?абдуррахман. Шари?ат за?ы ?андай жаза берудi талап етсе, сондай жаза беремiз. М?селен, мен ?азiргi мемлекетiмiздегi за?-сыма?ты мойындамасам, со?ан ?айшы келетiн ?рекет жасасам, соны? тарауларына с?йкес жазаланамын. Бас бостанды?ымнан айырыламын ба, айып п?л т?леймiн бе, ?лде ?лiм жазасына кесiлемiн бе – оны сол тараулар бiледi. Ал бiз, билiктi ?ол?а алысымен, ?ылмыскерлерге шари?ат за?ыны? тараулары бойынша жаза та?айындаймыз. Зындан?а тастау керек пе, д?ре со?у керек пе, таспен атып ?лтiру керек пе ?лде атып тастау керек пе – соны? б?рiн шари?ат за?ы мен соты белгiлеп тиiстi жаза та?айындайды. Ас?ар. Шари?ат за?ы к?бiнесе адамды бас бостанды?ынан айырмайды. К?бiне айып-п?л т?леумен, д?ре со?умен шектеледi. ?рыларды? ?олдарын шауып тастайды. Ауыр ?ылмыс жаса?андарды ?лiм жазасына кеседi. Кiсi ?лтiргендерге, ?лген адамны? туыстарыны? ?алауынша, немесе ??нын т?летедi, немесе ?зiн ?лтiредi. Бiра?, мен та?ы да ?айталаймын: шари?ат за?ына к?шудi ?о?ам ?зi та?дап алуы тиiстi. Ерiксiз, к?шпен, зорлы?пен ?о?амды сол за?ды ?абылдау?а м?жб?р етуге болмайды. ?абдуррахман. Неге? М?селен, мен ?з басым ?азiргi за?дарды ?дiл деп санамаймын. Алайда, сол за? менi? пiкiрiммен санаспайды. Мемлекет менi сол за?ды ?стануыма м?жб?р етiп отыр, зорлы?пен, к?шпен м?жб?р етiп отыр. Жал?ыз менi емес – мiне осында отыр?ан м?сылмандарды, та?ы да бiз сия?ты мы?да?ан адамдарды. ?ай за? болмасын – ол к?штi?, зорлы?ты? белгiсi. ?ай за? болмасын ?о?амны? бiр тобыны? бас?а топтарына к?рсетiп отыр?ан ?стемдiгi. Ал шари?атты алса?, ол адам за?ы емес, ол Алла?ты? за?ы. Алла?ты? ?стемдiгi, Алла?ты? к?шi, Алла?ты? н?с?ауы. Солай емес пе? Ас?ар. Жо?! Алла та?ала зорлы??а ?арсы. ??ран К?рiмнi? бiрiншi аяты не дейдi? «Бисмилла?ир-Рахман ир-Рахим!» – «Мейiрiмдi, Ра?ымды Алланы? атымен!» Б?л аят ?асиеттi ??ранны? басынан ая?ына шейiн б?лен рет ?айталанады. Ал осы аятты ?айталай отырып бiз ?алай ?ана мейiрiмсiз, ра?ымсыз болма?пыз, а? (осы жерде Ас?ар ?абдуррахман?а тесiрейiп ?арайды – ол ?ндемейдi) М?селен, Алла? та?ала к?пiрлерге: «Сендер менi? дiнiмдi, за?ымды ?станасы?дар, ?стан?ылары? келмесе де ?станасы?дар, к?шпен, зорлы?пен ?стандырам» деген жо?. Керiсiнше, Кафирун с?ресiнде Ол былай деген: «Айт: ?й к?пiрлер! Сендердi? табын?андары?а табынбаймын. Сендер де менi? ??лшылы? ?ыл?аныма ??лшылы? ?ылмайсы?дар. Сендердi? дiндерi? ?здерi?е, менi? дiнiм ?зiме». ?йткенi Алла? мейiрiмдi, ра?ымды, ж?не де ол б?кiл адамдарды? м?сылман бол?анын ?аламайды. Егер ол соны ?ала?анда б?кiл адамзат бiр к?нде, бiр с?тте м?сылман болып шы?а келушi едi. М?хаммед пай?амбар да, саллалла?у ?алай?и уассалам, ?з отанында шари?ат за?ын орнатуды? алдында е? ?уелi отандастарыны? ислам дiнiн ж?ректерiмен, сана-сезiмдерiмен ?абылдауын ?амтамасыз еттi, ж?не де сол уа?ыз ?за? уа?ыт?а созылды – жиырма ?ш жыл бой?ы ?гiт-насихат н?тижесiнде ислам дiнi ?абылданды. Мiнеки, бiз де солай iстеуiмiз керек. ?уелi шари?атты, ислам дiнiн, оны? ?а?идаларын бiздi? отандастарымыз?а уа?ыздап, насихаттап, т?сiндiрiп, адамдарды т?рбиелеп, дiнiмiздi ж?ректерiмен, санасымен ?абылдауын ?амтамасыз етiп е?бектенсек, содан кейiн сол адамдар шари?ат за?ын мемлекет за?ы ретiнде ?здерi де ?абылдап алады. М?ны? б?рi бiр к?ндiк ж?мыс емес. Егер пай?амбарымыз, саллалла?у ?алай?и уассалам, Алланы? тiкелей ?олдауымен, ислам дiнiн уа?ыздауына жиырма ?ш жыл уа?ыт ж?мсаса, ал бiзге, бiздi? шектеулi ?абiлетiмiзбен, бiзге ?анша уа?ыт ?ажет? Сiздердi? алдары?ыз?а ?ой?ан ма?саттары?ыз д?рыс, тек ?ана сол ма?сат?а бiр к?нде жетемiз деп ойлама?ыздар. ?абдуррахман. Б?рбiр еш?ашан, еш за?ды б?кiл ?о?ам, б?кiл халы? жаппай ?абылда?ан емес. К?пшiлiк ?абылдаса не?айбiл. К?бiнесе ?о?амны? бiр тобы, ж?не де ша?ын, кейде е? аз тобы, сол за?ды ?абылдайды да, ?ал?ан топтарды ?абылдау?а м?жб?р етедi. Кез келген жа?а за? к?шпен, зорлы?пен орнайды. Ал сол за?дардан шари?атты? не кемшiлiгi бар? М?селен, пай?амбарымыз да, саллалла?у ?алей?и у?ссалам, кейбiр кезе?дерде ?олына ?ару алу?а м?жб?р бол?ан. Осыны бiлмеймiн дей алмассыз. Ас?ар. Бiлемiн. Бiра? сiз бiр н?рсенi ескерi?iз – пай?амбарымыз М?хаммед, саллала?у ?алей?и у?ссалам, ?олына ?аруды еш?ашан ?з еркiмен алма?ан. Тек ?ана Алланы? тiкелей н?с?ауымен ал?ан. Ал сiзде сондай н?с?ау бар ма? (жiгiттер та?ы да к?лiп жiбередi) ?абдуррахман. (ашулана бастап жама?ат?а к?зiн алайтып ?арайды – к?лкi пыша? кескендей тыйылады) Имам! Сiз не – менi келемеждеп отырсыз ба? ?зi бiздi? ??гiмемiз айтыс?а айналып кеткенге ??сайды – сiз бiздi? жiгiттерге шари?ат за?ы ж?нiнде д?рiс беруге келiсесiз бе, ?лде бас?а ?стаз iздеуге тура келе ме? Сiз соны айты?ыз. Ас?ар. (бiраз уа?ыт ойланып отырып, а?ыры басын к?терiп) ?рине, мен еш?ашан шари?ат ж?нiнде д?рiс беруден бас тартпаймын. Мен ?зi ?рдайым мешiтте жама?ат?а уа?ыз айтып отырамын. Сiздердi? бiздi? жама?аттан жiктелiп, о?аша д?рiс ал?андары?ыз д?рыс емес… ?абдуррахман. (с?зiн б?лiп жiберiп) Жо?! Сiз айты?ыз – бiзге, осында отыр?ан жiгiттерге шари?ат за?ы ж?нiнде д?рiс бересiз бе, жо? па? Осы с?ра??а жауап берi?iз! Ас?ар. (к?рсiнiп алып) Жа?сы, мен сiздерге д?рiс берейiн. ?абдуррахман. Б?рекелдi! Мен сiзден бас?а жауап к?тпеп те едiм. Шынын айтайын – мен сiз ж?нiнде тек ?те жа?сы лебiз естiп ж?рмiн. ?ай м?сылманнан с?рамаса?, сiздi адал адам, на?ыз м?сылман деп сипаттайды. ?азiргi заманда кейбiр молдалар, имамдар Алла?ты? за?ын ?мытып, а?шаны? со?ына т?сiп кеткенi сiзге м?лiм болар. Ал сiз ?з ж?мысы?ыз?а адал к?рiнесiз. Сонды?тан да бiз сiздi ?зiмiздi? ?атарымызда к?ргiмiз келедi. Ж?не бiздi жатыр?ама?ыз – сiз бен бiздi? ма?сатымыз бiр. Ас?ар. Ма?сат бiр бол?анмен, жолымыз бiр ме? Мен сiздерге д?рiс беруге келiсiм бергенде, бет ал?ан жолдары?ыздан тосып, Алланы? д?рыс, тура жолына т?сiремiн деген оймен келiсiм бердiм. Иншалла, осы ниетiм ж?зеге асып сiздер ?лi ?ателiктерi?iздi т?сiнесiздер. ?абдуррахман. Асеке! Кiмнi? ?ателесiп, кiмнi? тура жолда екенiн бiр Алла? ?ана бiледi. Солай емес пе? Ас?ар. ?рине, солай. Сонды?тан да бiз ?рдайым Алладан бiздi тура жол?а сал?анын тiлеп сиынамыз. ??ран о?ып д??а тiлейдi. Жама?ат та ?ол жайып сол д??а?а ?осылады. Ас?ар. И?, жаратушы ием! Бiздi? ?ателiктерiмiз бен к?н?мiздi кешiре г?р. Бiздi ?зi? н?с?а?ан тура жол?а бастай г?р. Мемлекетiмiзге тынышты?, бейбiт ?мiр н?сiб ете г?р. Би рахматика и? ?рх?м?р рахимин, Алла?? акбар! ?абдуррахман. Алла?? акбар! Жама?ат. Алла?? акбар! Екiншi к?рiнiс Ас?арды? п?терiнi? iшкi к?рiнiсi. Балкон есiгi ашы?, самал жел т?рулi перделермен ойнап т?р. Сыртта ?сiп т?р?ан а?аштарды? жай?ал?ан жапыра?тары к?рiнедi, я?ни, к?н жаз. Телевизор iстеп т?р, онда Чайковскийдi? «А??улар айдыны» балетi ж?рiп жатыр. Жамал диванда отыр, бiрде?е то?ып отырып анда-санда телевизор?а к?з тастап ?ояды. Ол ?азiргi кездi? ?йелдерiндей киiнген, басында ша?ын орамал. Ас?ар кiредi. Жамал. (iсiн ?оя салып, пульт ар?ылы телевизорды? дыбысын б?се?детедi, алайда музыка м?лдем ?шпей, анда-санда к?шейiп, б?се?деп ерлi-зайыптыларды? диалогыны? фоны болып т?рады) ?, келiп ?алды? ба? Ш?й iшесi? бе? То?тай т?р! Сенi? т?рi?е не бол?ан? ?зi? ауырып ж?ргеннен саумысы?? Кешеден берi ?аба?ы?ды ?ар басып кеткендей бiр ашылмады. Ас?ар. (Жамалды? жанына отыра кетiп ауыр к?рсiнедi) Е-е?… Бiр м?селе мазалап т?р?аны… Жамал. Ол нендей м?селе? (орнынан т?рып, электр ш?йнектi iске ?осады да б?лменi? ортасында т?р?ан стол?а дастархан жайып, шай?а ?зiрлеп ж?рiп с?йлеседi) Ас?ар. (с?л ойланып отырып) Жамал, егер мен бiр за?сыз, жасырын, ??пия партияны? м?шесi болдым десем не дер едi?? Жамал. (?олында?ы бiр ыдысты салдыр еткiзiп т?сiрiп алады) Астафиралла! ?айда?ыны ?алай айтасы?! ?лде б?л ?зiлдi? бiр т?рi ме? Ас?ар. Жо?, м?ндай н?рсемен ?зiлдеуге бола ма? Бiра? мен ол партияны? ?атарына ?лi кiрген жо?пын. Мен ?лi ойланып ж?рмiн. Жамал. Ол ?андай партия ?зi? Ондай партия бiзде бар ма едi? Ас?ар. Бар екен, Жамал. ?л-хизб деген партия. Соны? жетекшiсi менi партиясыны? м?шелiгiне ?туге ?гiттеп ж?р. Жамал. Сен не дедi?? Ас?ар. Не деушi едiм? Ойланайын дедiм, сенiмен а?ылдасайын дедiм. Жамал. Ал ол ше? Не дедi ол? Ас?ар. «Ойланы?ыз, а?ылдасы?ыз» дедi. «Тек ?ана бiздi? ??пиямыз ашылып ?алмасын» дедi. Жамал. Мен ?секшiл келiншек емеспiн, к?рген-естiгенiмдi елге жаятын. Ал сонда, ??пия дегенде нендей ??пиясы бар сол партияны?? ?кiметке ?арсы ма? Ас?ар. И?… солай деуге болады. Жамал. Алла са?тай г?р! Сонда сен… сен ?кiметке ?арсы шы?па?сы? ба? Ас?ар. Ж-жо?. Жа?а?ы айтып отыр?ан партияны? ма?саты – бiздi? елде шари?ат за?ын орнатып, ислами мемлекетiн ??ру. Сол партияны? м?шелерi б?л ма?сат?а мемлекеттiк т??керiс н?тижесiнде жетпекшi. Ал мен о?ан ?арсымын. Мен бас?а жолдарды, бас?а т?сiлдердi к?рсетiп отырмын. Жамал. (орынды??а отыра кетiп, ?олында?ы ыдысын стол?а ?оя салады) Бас?а жолдарды?! Б?л с?зi?дi ?алай т?сiнуге болады? Сен сонда бiзде шари?ат за?ын орнатпа?пысы?? Ас?ар. ?рине! Мен бiр ?аланы? имамы бола т?ра, м?сылман бола т?ра, сол за?ды ?олдама?анда кiм ?олдау?а тиiстi? Шари?ат за?ы – е? ?дiл за?. Ол Алла та?аланы? за?ы. Мен тек сол за?ды зорлы?-зомбылы?сыз, ?ант?гiссiз ?абылдауды ?сынып отырмын. Ал «?л-хизб» басшылары… Жамал. (орнынан т?рып кетiп, ж?ре с?йлейдi) Ал менi?ше – шари?ат за?ын ?азiргi заманда ?олдану?а болмайды. ?зi? ойлашы, ?алай ?ана жиырма бiрiншi ?асырды? ?о?амына орта ?асырлы? за?ды ?сынба?сы?? ?азiргi ?о?ам – дамы?ан, демократиялы? ?о?ам. Ас?ар. Жа?сы. Ал бiздi? за? демократия?а сай келiп т?р ма? Жамал. ?лбетте! Бiздi? за? – е? гуманды за?. ?лде демократия?а шари?ат за?ы с?йкес келе ме? Егер ?ателеспесем, шари?ат бойынша ?ылмыскерлерге д?ре со?у, таспен ?рып ?лтiру жазалары ?олданылады. ?рыларды? ?олын шауып тастау деген сия?ты… Ашы? т?р?ан балкон есiгi ар?ылы бiр алыс г?рiл естiледi; ол бiрте-бiрте к?шейе т?седi, бiра? с?зталас?а кiрiсiп кеткен ж?байлар оны ?лi а??ара ?ой?ан жо?. Балет музыкасы мен т?сiнiксiз г?рiл бiр-бiрiмен тайталасып ?атар шы?ып т?рады. Ас?ар. Жамал, мен б?гiннен бастап шари?ат за?ын е?гiзу керек деп т?р?ан жо?пын. Жо?, е? ?уелi адамдарды дiни т?рбиеден ?ткiзу керек. Мемлекет азаматтары, м?сылмандар, адамдарды? сотынан, жазалауынан ?оры?пай, Алланы? сотынан, жазалауынан ?ор?у?а тиiстi. Адам сотын алдап кетуге болар, адам ойлап шы?ар?ан за?ды айналып кете аларсы?, ал Алланы алдай алмайсы?, оны айналып кете алмайсы?, ?йтеуiр бiр алдына барасы?. Осыны адамдар т?сiнген к?нi, осы?ан сенген к?нi ?ылмыс да тиылушы едi. Сонда шари?ат за?ы тек иманы жо?тар?а, шайтанны? арбауына т?скендерге, iблiстi? олжасы бол?андар?а ?ана ?олданылар едi. Сонды?тан бiз халы??а дiни т?рбие беруiмiз керек. Мен осыны? б?рiн «?л-хизб» партиясыны? м?шелерiне т?сiндiрiп ж?рмiн. Оларды ал?аш?ы ойларынан, шари?ат за?ын т??керiс ар?ылы орнатамыз деген ниеттерiнен тайдыру?а тырысып ба?удамын. Менi?ше, оларды? к?бiсi ойлана бастады, к?ннен-к?нге менi? пiкiрiмдi ?олдаушылар саны артып келедi. Жамал. Е, онда несiне мазасызданасы?? Ас?ар. (ол терезе жа??а ?арайлап ?ояды, т?сiнiксiз г?рiл оны? санасына жете баста?ан сия?ты) Кеше партия ?йымыны? ке?iтiлген жиналысы ?ттi. Сол жиналыста мен полковник Ысмаиловты кезiктiрiп ?алдым. Полковник – бiздi? ?скери гарнизоныны? ?олбасшысы, генерал Жа?ыповты? орынбасары. Алды??ы к?нi генерал демалыс ?йiне емделуге аттанып, орынына Ысмайыловты та?айындап кеткен. Ендi бiлiп жатырмын – полковник Ысмаилов партияны? бас?ару ал?асыны? м?шесi екен. Тiптi, ?абдуррахман шейхтен кейiн екiншi адам екен. Жамал. ?абдуррахманы? кiм ?зi? Ас?ар. Ол партияны? жетекшiсi, рухани лидерi. Полковник Ысмаиловты? тiркеуден ?тпеген партияны? басшылы?ында ж?ргенi менi жаман састырды. Ол бiздi? за?ымыз бойынша ?ылмыскер болып табылады. Мiне, ?андай м?селе менi? басымды ?атырып т?р?аны. Жамал. (ол да терезе жа??а ?арай ала?дай бастады) Ас?ар, мына айтып отыр?аны?ны? б?рi менi де мазасыздандырып жiбердi. Менi?ше, бiздi? ?ала?а бiр ?ауiп т?нiп т?р?ан сия?ты. (телевизорды н?с?ап) Мына балет б?гiн мiне ?шiншi рет к?рсетiлуде. Ж?не ?алалы? каналдан бас?а бiр де бiр канал ж?мыс iстемей т?р. Бiздi? ендi жайбыра?ат отыруымыз д?рыс болмайды. Сен б?л жа?дайды ?ауiпсiздiк комитетiне хабарлау?а тиiстiсi?. Онда ?зi? барасы? ба, ?лде телефон шаламыз ба? КНБ-ны? телефон н?мiрi ?андай едi? (Ас?ар ?нсiз басын шай?айды) Н?л-то?ыздан бiлуге болатын шы?ар. (телефонды ?зiнi? жанына ?арай жа?ындатып т?т?асын к?тередi) Ас?ар. (оны? жанына келiп т?т?аны ?олынан алып орнына ?ояды) Жо? Жамал, мен ондай сат?ынды??а бара алмаймын. ?абдуррахман да, ?ал?ан «?л-хизб» партиясыны? м?шелерi де, менi адам деп, м?сылман деп ?здерiнi? ??пиясын ма?ан сенiп тапсырды. ?алай мен ендi сол сенiмдi ая? асты ?ылып оларды сатып жiберемiн? Жо?, менде тек бiр ?ана жол ?алды – ?гiт-насихат ар?ылы оларды бет ал?ан ба?ытынан тайдыру… Осы кезде сырттан танк моторыны? ыш?ын?ан г?рiлi, шынжыр табандарыны? ша??р-ш??ыр еткен дыбысы естiледi. Ас?ар терезе жа??а ?арап ?ндемей ?алады. Жамал не болып жат?анын бiлейiн деп балкон?а ?арай ?мтыла берегенде, сыртта жарылыс болады да, балконны? сырт?ы есiгi сарт етiп жабылады, ?йнектерi к?л-тал?ан болып ?шып т?седi. Жамал шы??ырып жiберiп керi ?арай шегiншектеп кетедi. Ас?ар оны бассалып кейiн тартып, сосын екеуi диван?а ??лай кетедi. Ас?ар зайыбын денесiмен ?ор?алап астына басады. К?шеден бiреулердi? б?йры? берiп ай?айла?ан ащы даустары, бiреулердi? шы??ыр?аны естiледi. Автомат пен пулемет г?рсiлдейдi. Бiраз уа?ыттан кейiн атыс басылып танкты? шынжыр табаныны? шы?ырла?ан дыбысы бас?а жа??а ауып, бас?а бiр жерде та?ы бiр шай?ас бастал?аны белгiлi болады. Жамал. (басын к?тере берiп) Б?л не?! Не шай?ас б?л? Ас?ар. Бiлмеймiн… Жамал. (телевизор?а к?зi т?сiп кетiп) Ас?ар, телевизорды? дыбысын ?осшы… Ас?ар диванда жат?ан пультты алып телевизор?а дыбыс ?осады. Балет то?татылып, ?алалы? телеканалды? жа?алы?тар студиясыны? к?рiнiсi шы?ыпты. ?адуррахман с?йлеп отыр. Оны? ?стiнде «?л-хизб» партиясыны? жаса?тарыны? униформасы, денесi белбеу мен портупеялармен та?ылып таста?ан, белiнде тапаншаны? сауыты. ?абдуррахман. ?ала т?р?ындары! Менi? есiмiм – ?абдуррахман. Мен шейхпын, «?л-хизб» партиясыны? жетекшiсiмiн. Бiз жа?а ?ана ?аланы? билiгiн ?ол?а алды?. Осы са?аттан бастап ?алада т?тенше жа?дай жарияланып, комендантты? са?ат енгiзiлдi. Кешкi са?ат оннан та??ы жетiге дейiн к?шеде ж?руге тиым салынады. Осы уа?ыт аралы?ында к?шеде тек арнайы р??сат ?а?азбен ?ана ж?руге болады. Кiмде-кiм р??сатсыз к?шеге шы?са, бiздi? ?скери патруль еш?андай ескертусiз аба?ты?а ?амайды, ал ?арсылы? бiлдiргендер сол жерде о??а ?шады. Осы са?аттан бастап ?алада ислами автономия жарияланады. Автономия болаша?та ислами мемлекеттi?, одан ?рi – ?лы халифатты? iргетасын ?алама?шы. Б?рын?ы за?дар осы к?ннен бастап ?з к?шiн жо?алтты, бiз ендi шари?ат за?ымен ?мiр с?ремiз. Сонды?тан, кiмде-кiм ?зiн м?сылманмын деп санамаса, м?селен орыс ж?не орыс тiлдес ?лттарды? ?кiлдерi, исламнан бас?а дiн ?кiлдерi, м?селен христиандар, бiздi? ислами автономиямыздан, я?ни бiздi? ?аламыздан алыстатылады. Ол ?шiн осы атал?ан топтар?а жататын т?р?ындар ?здерiнi? е? ?ымбат заттарын, а?шалары мен ??жаттарын алып орталы? стадионда жиналуы тиiс. Олар арнайы к?лiкпен обылыс орталы?ына жеткiзiледi. ?ала т?р?ындары! Естерi?iзде болсын – бiз ешкiмдi ?аладан ?уып отыр?ан жо?пыз! Егер кiмде-кiм ислам дiнiн ?абылдап бiздi? автономиямызды? м?шесi бол?ысы келсе – мархабат! Ондай адамды, ?андай ?лт ?кiлi болмасын, бiз ??ша?ымызды жайып ?атарымыз?а ?абылдаймыз. Ал ?алада ?алып м?сылман боламын деген адам б?гiннен бастап шари?ат за?ымен ?мiр с?ретiн болады. Я?ни, бес мезгiл намаз о?итын болады, ?ятты жерлерiн жабатын киiм киетiн болады. М?сылманша киiм тiгу ?аланы? б?кiл тiгiн ательелерi мен тiгiн фабрикасында ?йымдастырылады. Бiрiншi киiм тегiн тiгiледi, ал келешекте ?ркiм ?зiне ?на?ан матадан, ?на?ан фасонды киiм тiктiрiп алады. М?сылманша киiнуге бiр к?н мерзiм берiледi, бiр к?ннен кейiн кiмде-кiм м?сылман адам?а с?йкес киiнбей к?шеге шы?са шари?ат сотыны? ?кiмi бойынша жазаланады. Осы к?ннен бастап орталы? мешiтте, вокзал намазханасында, ж?не мектептердi? негiзiнде ?йымдастырыл?ан медреселерде намаз ?йрену курстары ашылады. Намаз о?у бiле ме, бiлмей ме – ?аланы? ?р т?р?ыны азан ша?ырылысымен мешiтке, немесе жа?ын арада?ы мектеп-медереселерге намаз?а баруы шарт. Намаз?а бармай ?ал?ан ер адамдар ?йлерiнен к?штеп шы?арылады, бiра?, менi? ойымша, ондайлар бiздi? ?атарымыздан табыла да ?оймас. Б?л ?ыс?аша хабарландыру. Толы? ?ндеу ?р ?йдi? кiреберiсiне, к?шедегi хабарландыру тумбаларына, ?алада шы?атын газеттердi? беттерiнде жарияланады. Ал, ?зiрше хош сау болы?ыздар! Алла?? Акбар! Телевизорды? экранында ислам дiнiне с?йкес сурет пайда болады да ??ран о?ыла бастайды. Жамал. (пультпен телевизорды с?ндiредi де Ас?ар?а б?рылады) Б?л не? М?ны ?алай т?сiнуге болады? Ас?ар. (телевизордан к?зiн айырмай басын шай?айды) ?-?й, ?абдуррахман, ?абдуррахман! Б?кiл шаруаны б?лдiрдi? ?ой! Жамал. Ендi не iстемекпiз? Ас?ар. (есiкке бетейдi) ?абдуррахман?а барамын. Б?л б?лiктi то?тату керек. Жамал. Ас?ар! Ас?ар. Не? Жамал. Барма. Ол сенi ты?дамайды… ол ендi ешкiмдi ты?дамайды. Ол тым ?атты кеттi… к?рмейсi? бе не болып жат?анын? Одан да отыр, а?ылдасайы?. Бiз не iстеймiз, соны аны?тап алайы?. Ас?ар. Бiз? Сен ненi айтып отырсы?? Ма?ан ?абдуррахманмен жолы?ып б?лiктi то?тату керек. Жамал. Сен о?ан ендi еште?е iстей алмайсы?. Сен ?лi т?сiнбедi? бе – ол сенi алдап со?ты. Менi? ойымша, бiзге кету керек. Б?гiн кету керек – ерте? кеш ?аламыз. Ас?ар. Кету керек? ?айда? Жамал. Бiлмеймiн. Е? ?уелi, жолдарды жауып тастамай т?р?анда, ?аладан шы?ып кету керек. Ал сосын табармыз ?айда баруды… м?селен, бiздi? ауыл?а барайы?. Бiр-екi апта ?кейдi? ?йiнде бола т?рармыз, м?мкiн, о?ан дейiн б?л б?лiк те басылар. ?кiмет, президент ж?й ?арап отырмас. Ас?ар. Жо?, Жамал, болмайды. Д?л ?азiр мен еш?айда кете алмаймын. ?алай мен халы?ты, жама?атты тастап ?ашып кетпекпiн? Мен оларды? имамы емеспiн бе! Ж?не ?ашатындай бiзге ?ауiп т?нiп т?р?ан жо?. Д?л бiздi? отбасымыз?а ?ауiп т?нiп т?р?ан жо?. Жамал. Оны ?айдан бiлесi??! Мына б?лiкшiлерден не хайыр к?туге болады? Ерте? менi, не ?ызы?ды п?ренже кимедi? деп д?реге жы?са не iстейсi?? Ас?ар. Ендi киiнi?дер адам сия?ты! Ешкiм «п?ренже ки» деп т?р?ан жо?, хиджап, кимешек, ?зын етек к?йлек, бастары?а жаулы? киi?дер! Неше жыл мен са?ан ?а?сап келемiн – сенi? мына киiм кисi?мен менi? к?зiмдi ш??ып бiттi ?ой а?са?алдар! Ана ?ыз да кисiн хиджап, б?л киiм м?селесi ж?нiнде мен ?абдуррахманды ж?з пайыз ?олдаймын. ?йткенi ?азiр м?сылмандар?а бiздi? к?шелермен ж?руге болмайды – б?кiл ?ыз-келiншек жала?аш ж?р. ?здерi?дi м?сылманмын деп санаса?дар, м?сылман?а т?н киiм киi?дер, намаз?а жы?ылы?дар – ?абдуррахманны? б?л талаптары орынды. Б?л оны? да талабы емес – б?л Алланы? талаптары. Менi? тек шейхпен келiсе алмайтыным – бас?а ?лттар мен бас?а дiн ?станушылар?а «?аладан кетесi?дер» дегенi. Ж?не бiрт?тас мемлекетiмiздi б?лшектеп автономия ??рамын дегенi – б?л ?те ?ауiптi авантюра. Президент еш?ашан о?ан келiсiм бермейдi. М?ны? б?рi ?лкен ?ант?гiске апарып со?ады. Осы мезетте телефон шыр етедi. Ас?ар аппарат?а жетiп барып т?т?аны к?тередi. Ас?ар. Алло, б?л кiм? ?абдуррахманны?дауысы. Ассаламу ?алайк?м! Мен ?ой, ?абдуррахман. Асеке, сiз тезiрек «А? ?йге» жетi?iз, менi? ж?мыс орыным ендi сонда, б?рын?ы ?кiмнi? кабинетiнде. Шари?ат сотын ?йымдастыру керек. Сол м?селе ж?нiнде а?ылдасайы?. Ас?ар. ?абдуррахман! Б?л не?! Б?л на?ыз авантюра ?ой! Ж?не ?те ?ауiптi авантюра. Бiз б?лай келiспеген едiк… (Жамал к?йеуiнi? жанына келiп ??гiмеге ??ла?ын тосады) ?абдуррахман. Асеке, екеумiздi? арамызда еш?андай келiсiм бол?ан жо?. Ас?ар. Сiз менi алдап со?ты?ыз! Сiз т??керiстi ж?зеге асырып отырсыз, ал мен м?лдем бейхабар отырмын. Б?л ?алай? Партияны? минимум-жоспарында еш?андай т??керiс ж?нiнде, еш?андай автономия ж?нiнде бiрде-бiр с?з жо? едi ?ой. Кеше ?ана ?ткен жиналыста б?л с?ра? к?н т?ртiбiне… ?абдуррахман. (с?зiн б?лiп жiберiп ?атал ?нмен) Имам! Сiз ?лi бiздi? партиямызды? м?шесi емессiз. Менен жауап талап ететiн сiздi? еш?андай ???ы?ы?ыз жо?. Т??керiс – партияны? iшкi iсi. Ас?ар. ?ателесесiз, шейх! Б?л с?мды?, б?л авантюра – бiздi? ?аламызды? т?р?ындарына, б?кiл республикамызды? хал?ына тiкелей ?атысы бар. Мен сiздi д?л осындай авантюризмге баратын а?ыма? деп санамап едiм. ?абдуррахман. Б?л а?ыма?ты? емес. Авантюризм де емес. Б?л… Ас?ар. Ендi не? Сiз сонда не – ?кiмет басшылары, президент сiздi? мына за?сыз ?рекеттерi?iзге жайбыра?ат ?арап отырады дейсiз бе? Сiздi? жариялап отыр?ан автономия?ыз?а келiсiм бередi деп ойлайсыз ба? Менде еш?андай а?парат жо?, сонда да – м?мкiн д?л ?азiр бiздi? ?ала?а ?арай ?скери б?лiмшелер аттанып жат?ан болар. ?ара да т?ры?ыз – б?гiн-ерте? бiздi? ?ала ?оршау?а алынады. Содан кейiн сiздi? алды?ыз?а президенттi? ультиматумы тарс етiп т?спесе ма?ан келi?iз. ?абдуррахман. (?ар?ылдап к?ледi) То?тай т?ры?ыз, Асеке! Менi а?ыма?тар санатына ?осу?а асы?па?ыз. Президент ма?ан емес, мен ?зiм оны? алдына ультиматумды тарс еткiземiн! Ас?ар ашуланып телефон т?т?асын тастай бередi. Ас?ар. (Жамал?а б?рылып) Мен кеттiм. ?зiмен к?збе-к?з с?йлесу керек… Жамал. Ас?ар! Менi?ше б?л есуаспен с?йлесудi? ?зi бекер. Естiген жо?сы? ба – президентке ультиматум ?оямын дейдi. Ас?ар. И?, оны? есi д?рыс емес. Сонда да оны бiрде?е ?ылып к?ндiру керек. ?йтпесе м?ны? б?рi ?лкен ?ант?гiске айналып кетедi. Жамал. Ас?ар, сен оны ендi то?тата алмайсы?. М?мкiн, кеше ондай м?мкiндiк бол?ан да шы?ар. Ал б?гiн тым кеш ?алды?. Ендi сен ?зiмiздi? ?амымызды ойла. Машина?да бензин бар ма? ?лгi ?ыз ?айда ж?р? (соткасын алып ?ызына ?о?ырау шалады) Г?лн?р! Сен ?айдасы?? Ваняны? жанында? ?ай жердесi? деймiн! ?алада екенi?дi бiлiп т?рмын ?ой! ?алай ала?дамайын, ?алай ала?дамайын?! К?рмейсi? бе не болып жат?анын! Не? Са?ан ?ауiп т?нiп т?р?ан жо? деймiсi??! ?й! ??гiменi до?ар! ?йге ?айт! Кетемiз. И?, сендер келгенше жол?а алатын киiм дайындап ?оямын. Ал, тезiрек ?айт. К?шеде бай?ап ж?р, абайла. (соткасын с?ндiрiп Ас?ар?а ?арайды) Не ?ып т?рсы?? Бар, Берiктi мектептен алып кел, Г?лн?р ?азiр келедi. Ас?ар. Жамал… Жамал, ты?дашы – мен ?аладан еш?айда кетпеймiн… мен кете алмаймын. Д?л ?азiр, бiздi? ?ала?а ?ауiп т?нiп т?р?анда, мен еш?айда кете алмаймын. ?зi? ойлашы – ?алайша мен, бас имам бола т?рып, б?рiн тастап, бас сау?алап ?ашып кетпекпiн? Жо?, мен олай iстей алмаймын. Сен де кетпейсi?… ешкiм еш?айда кетпейдi. Мен ?азiр Берiктi ?келiп тастаймын. Сонсо? ?ыз бен ?л?а ие болып ?йде отыра т?р. Менi?ше, ?за? отырмассы?дар. Б?л б?лiк к?пке созыла ?оймас. (шы?ып кетедi) Жамал. ?й, ?айдам. Ж?регiм бiр жаманды?ты, бiр с?мды?ты сезiп т?р?ан сия?ты. Кетпей, ?алып ?ой?анымыз ?шiн ?лi ?кiнемiз бе, Алла бiледi. (соткасымен баласымен байланыс?ысы келедi, бiра? ол iсiнен еште?е шы?пайды) Алло! Алло! Алло деймiн! Т?-?, мына байланыс?а не бол?ан, бiресе бар, бiресе жо?. Ол соткасын стол?а ?оя салып сыпыр?ыш пен ?ала? алып келiп ?йнек сыны?тарын сыпырып жинайды да балконны? iшкi есiгiн жабады. Осы кезде Берiк пен Мария кiрiп келедi. Берiктi? басы бинтпен та?улы. Берiк. (шешесiнi? жанына ж?гiрiп келедi, Жамал оны ??ша?тай алады) Мама! Бiз не к?рдiк – бiлесi? бе? Жамал. (баласыны? та?улы басын екi ?олымен ?стап зерттей ?арайды) Сен не? ?атты жара?аттанды? ба? Берiк. (шешесiнi? ?олдарын басынан алып тастайды) ?! Еште?е емес! Танк г?рiлдеп бiздi? мектептi? жанына келгенде бiз терезеден ?арап т?р?анбыз, содан ол зе?бiрегiнен г?рс еткiзiп ат?анда ?йнектер к?л болып ?шты да кеттi. Сонда бiр шыныны? сыны?ы ма?дайыма тиiп кеттi. Мария. (Жамал?а жа?ындап келiп Берiктi? иы?ына ?олын ?ояды) Жарасы тере? емес, с?л ?ана сызып ?ттi. ??дай са?тады. Берiк. И?, ж?й тек сызып ?ттi. Еште?е емес. Мен басымды та?байын деп едiм, Мария Петровна болмады. (Мария?а ?арайды) Жамал. Жарайды, еште?е етпес. ?йтеуiр аман-есен ?йге жеткенi?е т?убе. Ал ана ?ыз ?ашан келедi екен? Берiк, сен бар, жинал. Бiз жол ж?ремiз… Джинсы? мен бiр-екi к?йлек ал, тiс щетка? мен паста?ды рюкза?ы?а сал. (баласын б?лмесiне ?арай итермелеп жiбередi де Мария?а б?рылады) Маша, кел, отыр, шай iшiп алайы?. Мына о?и?алар ауыз кептiрдi (екеуi шай?а отырысымен ?она?ына шай ??йып берiсiмен) М?, печеньеден ал. Мария. (шайдан бiр-екi ?рттап алып) Жо?, тама?тан ас ?тпейдi. Не iстерiмдi бiлмей отырмын. Ал сендер не – кететiн болды?дар ма? Жамал. Ендi не iстемекпiз? Мен кеткiм келедi – бiра? Ас?ар к?нбей т?р. Ол кете алмаймын дейдi, жама?атымды тастап ?айда барамын дейдi. М?мкiн о?ан ?арамай, балаларды алып тайып отырам ба… Ал сендерге кету керек. Мария. И?, мен де соны ойлап отырмын. Бiра?, Ваня… ол… сен еште?е бiлмейсi? бе? Жамал. Не ж?нiнде? Мария. Оны? ислам дiнiн ?абылда?анын бiлесi? ?ой. Жамал. И?, бiлемiн. Ас?ар айт?ан. Мария. Ал ендi мен жа?а ?ана бiлiп отырмын – ол ж?й ж?рмей ?лгi «?л-хизб» партиясыны? м?шелiгiне ?тiп кетiптi. Мына аласапыран басталысымен о?ан телефон шалып, «?аладан кетейiк» деп едiм, ол «мен еш?айда кетпеймiн, мен партия м?шесiмiн, бiз ислами автономия ??рып шари?ат за?ын орнатамыз» демесiн бе. Сол жерде ??лай жаздадым! «Бiз еш?айда кетпеймiз, бiзге еш?андай ?ауiп т?нiп т?р?ан жо?» дейдi. Ендi мiне – не iстерiмдi бiлмей отырмын. Жамал. ?й ?айдам, д?л осындай с?здi жа?а Ас?ар да айтып едi. Ал мен бiр с?мды? боларын сезiп т?рмын. Менi? са?ан беретiн ке?есiм – м?мкiндiк барында б?л ?аладан шы?ып кет. Ерте? ?лгi шейх ислам дiнiн ?абылда деп б?йырса не iстейсi?? Ларисаны ал да кет! Ал Ваня – ол ?зi бiлсiн. Ол ендi бала емес, ?зiнi? а?ылымен ?зiнi? та?дырын ?зi шешкенi д?рыс шы?ар. Тек ?ана б?ларды? барлы?ы ?з а?ылымен ж?ргенге ??самайды. ?лгi шейх ?абдуррахманны? ы?палына т?сiп кеткенге ??сайды. Ал ол ше – ол адамдарды алдап-арбап ал?ан. ?не, Ас?арды да алдап со?ты. Ас?ар оны? т??керiс дайындап ж?ргенiн бiлiптi. И?, Ваня да оны бiлдi. Ал ол бозбаладан не с?райсы?! Ол ?лi тым жас. Ж?не де ол Ас?арды? со?ынан ерiп ж?р. Ол ?зi ислам дiнiн Ас?ар ?шiн ?абылда?ан жо? па. Мария. Ал менi?ше – ол ислам дiнiн Г?лн?р ?шiн ?абылда?ан сия?ты. Ж?не де Ас?ар сол партия?а м?ше болма?ан к?рiнедi… Жамал. И?, ?рине, ол «?л-хизб» ?атарына кiрген жо?. Бiра? та ол соларды? ??пия жоспарларын бiлiп ж?рiптi. Сол партияны? жиналыстарына ?атысып ж?рiптi. Ал шейх ше – ол Ас?арды? м?сылмандар арасында?ы беделiн пайдаланып, жастарды, гарнизонны? офицерлерiн ?зiнi? ы?палына т?сiрiп ал?ан?а ??сайды. Оларды? барлы?ы Ас?ар мен ?абдуррахманны? iсi бiр деп ж?рген ?ой. Мария. Сонда олар бiрге емес пе? Жамал. И?, Ас?арды? айтуынша, екеуiнi? жоспары бiр. Алайда, Ас?ар сол жоспарды т??керiс ар?ылы ж?зеге асыру?а ?арсы болыпты. Мария. Ендi Ас?ар не iстемекшi? Жамал. Бiлмеймiн. Ол ендi не iстей алады? Ол ендi еште?е iстей алмайды! Шейх ендi о?ан ??ла? та аспайды, ол ?зiнi? дегенiне жеттi. Жо?, кету керек! Жол ашы?та кетiп ?лгеру керек! Ас?ар жама?атын тастай алмаймын дейдi. М?мкiн со?ан ?арамай, балаларды алып кетiп отырсам ?айтедi, ?? Мария. Бiлмеймiн. ?рине, балаларды? жа?дайын ойлау керек. Бiра?, сендерге ?ауiп т?нiп т?р?ан жо? т?рiздi. Жамал. ?й, ?айдам! Кiмге ?андай ?ауiп т?нiп т?р?анын кiм бiледi? Мен… Осы жерде Г?лн?р мен Иван кiредi. Иванны? ?стiнде «?л-хизб» жаса?тарыны? униформасы. Белдiгiнде тапанша. Г?лн?р. С?леметсiз бе, Мария т?те. Мария. С?лемет пе, Г?лн?р. Иван. С?леметсiз бе, Жамал т?те. Жамал. (жiгiтке тесiрейiп ?арап т?рып) С?леметпiз… Ваня. Сенi тану ?иын, ?стi?дегi киiмi? бiр т?рлi… Г?лн?р. (жiгiтiнi? абыржы??ырап т?р?анын сезiп ал?а шы?ады) ?алада не бол?анынан хабардарсыздар ма? Жамал. (?атал ?нмен, к?здерiн Иваннан айырмай) Е! Кере?, со?ыр болып кеткен жо? шы?армыз! Сен ?айда ж?рсi?? Г?лн?р. Бiз бе? Бiз орталы?та болды?. Онда… Жамал. (с?зiн б?лiп жiберiп) Онда со?ыс болды! Сен ?зi?е ?андай ?ауiп т?нiп т?р?анын бiлдi? бе?! Г?лн?р. Мен Ваняны? жанында болдым. Жамал. Сонда не? Иван. Жамал т?те, сiз ол ?шiн ала?дама?ыз. Бiзге еш?андай ?ауiп т?нген жо?. Жамал. Сен не – путчист болып кеткенбiсi?? Иван. Жо?, бiз путчист емеспiз? Жамал. Сонда кiмсi?дер? Сендер емес пе за?ды ?кiмет орындарын ??лат?ан! Иван. Жамал т?те, олай деме?iз. Бiзде бол?ан ?кiмет за?ды емес едi. Ал бiз ендi на?ыз за?ды ?кiмет ??рамыз. Бiр Алланы? за?ына с?йенген ?кiмет ??рамыз. Мария. (Жамал?а) Б?лармен с?йлесудi? ?зi бекер! Б?лар тек шейхтi? ауыздарына салып берген с?здерiн ?айталаумен ?лек. Иван. Олай емес, мама! Мен ?з еркiммен «?л-хизб» партиясыны? м?шесi болдым, ?з еркiммен бiздi? за?сыз билiктi ??лату?а шешiм ?абылдадым. Хазiретi шейхтi? басшылы?ымен бiз ?о?амды Алланы? тура жолына жетелеймiз. Бiз… Жамал. Там???а жетелейдi сенi? хазiретi шейхы?! От?а т?сiредi! Г?лн?р. Мама! Не болды сонша Ваня?а ш?йiлiп! Жамал. Ендi не iсте дейсi?? «?лтiр, ?ыр, жой!» дейiн бе?! Г?лн?р. Кiм ?ырып-жойып жатыр?! Жамал. ?ырып-жойма?анда не ?алды?! ?не, ?ара ?зi? терезеден, полиция б?лiмшесiнi? не бол?анын. Сонда бiреу тiрi ?алды деймiсi?? Танктi? зе?бiрегiмен тал?андал?ан ?йде кiм тiрi ?алушы едi! Кiм сол ?имаратты тал?анда?ан? ??! М?мкiн Ваняны? хазiретi шейхы емес шы?ар? Г?лн?р терезеге беттей бергенде даладан бiрде?е г?рс ете т?седi де, ендi балконны? iшкi есiгi шал?асынан ашылып, ?йнектерi к?л-тал?аны шы?ып шашылады. ?ыз шы??ырып жiбередi де керi шегiнiп кетедi. Иван оны ??ша?тай алып денесiмен ?ор?алайды. Жамал мен Мария б??ып ?алады. Берiк. (келесi б?лмеден ж?гiрiп келiп балкон?а шы?ады) О! ?ара?дар – Абылайханны? ескерткiшiнi? к?л-паршасы шы?ыпты. Жамал. Берiк! (баланы? жанына жетiп барып оны б?лмеге к?штеп кiргiзедi) ?ле алмай ж?рмiсi?, сорлы бала?! Берiк. ?оры?па, мама, бiттi, ендi еште?е болмайды. Жамал. (баласын ?зiне ?ысып к?шеге к?з тастайды) И?! Ендi Абылайханны? ескерткiшi кiмге б?гет болды екен? Мария. Б??ан та?ыр?ау?а болмайды. Ендi ?алада?ы б?кiл ескерткiштер ??латылады. Бюсттер мен барельефтер тал?андалады. Мекемелер мен м?ражайда?ы суреттер де жойылады. ?сiмдiк, жануар ж?не адам бейнесi ислам дiнiнде харам болып есептеледi. Жамал. Е-е! Б?л со??андар тек ?ана бейнелердi ??ртумен шектелсе жарар едi. Сурет пен м?сiндерден кейiн адамдарды? ?здерiн ??рта бастамаса. (Иван?а ?арайды) Иван. (Г?лн?рды ?олынан тартып есiкке ?арай беттейдi) Ал, бiз кеттiк. Жамал. Бар, бар! ?ыр, жой, жар, ??лат! ?лтiр! Тек ?ана Г?лн?рда ж?мысы? болмасын. Ол ендi са?ан жо?. Г?лн?р. (Иванмен кетуге ы??айланып) Мен ?азiр келемiн, мама. Жамал. (?ызыны? жанына жетiп барып оны? ?олын жiгiттi? ?олынан ж?лып алып) Жо?, сен еш?айда бармайсы?! (бас?а б?лменi? есiгiне ?арай итермелеп) Бар, киiмi?дi жина, бiз кетемiз. Г?лн?р. Кетемiз?! ?айда? Жамал. ?зiрше бiлмеймiн, ?йтеуiр осы ?аладан шы?ып кетсек бол?аны. Г?лн?р. Ал папам ше? Папам да кете ме? Жамал. Кетпегенде не?! Оны осында, мына есуастарды? арасына ?алтырып кетпекпiсi?? Г?лн?р. Бiлмеймiн. Папам имам емес пе едi… Жамал. Имам болса не?! Иван. Жо?, Ас?ар а?а еш?айда кетпеуге тиiстi. О кiсi… Жамал. Сен ?лi осындамысы??! Иван! ?з отбасымызды? м?селесiн ?зiмiзге шешуге р??сат беретiн шы?арсы?! Иван. А! И?, и?… кешiрi?iз. Ал, мен кеттiм… (кетiп бара жатып есiк алдында б?геледi, Г?лн?р да келесi б?лменi? есiгiнi? алдында то?тап, екеуi бiр мезгiл бiр-бiрiне ?нсiз ?арап т?рады да шы?ып кетедi) Мария. (?лын к?зiмен шы?арып салып Жамал?а б?рылады) И?, б?ларды тез арада то?татпаса, б?лдiредi талай iстi! Жамал. То?тататын шы?ар. Президент б?л б?лiкке жай ?арап отырады деймiсi?. Бiр шара ?олданар. Мария. И?, ?кiмет ?арап отырмайды. Жарайды, мен кеттiм. ?лгi Лариса ?айда ж?р екен? Соны аламын да кетемiн. Облыста?ы а?ама барып уа?ытша паналармыз. Ал Ваня ?ал?ысы келсе – ?алсын. Ендi ол бала емес. Жамал. (??рбысын шы?арып салып) Аман-сау кездескенше, Мария. Жолдары? болсын. Мария. Сау бол. Сендерге де о? сапар тiлеймiн. М?мкiн, жа?ын арада ?айтып келiп кездесермiз. Жамал. М?мкiн… (Марияны? со?ынан есiк жабылысымен) Ия, м?мкiн жа?ын арада кездесермiз. Ал, м?мкiн, бiз еш?ашан бiр-бiрiмiздi к?рмеспiз. Алла бiледi, ендi не болатынын… ?шiншi к?рiнiс Мешiт ала?ы. Ала? темiр тормен ?оршал?ан. Арт?ы планда мешiттi? ?имараты. Темiр шарба?ты? о? жа?ынан ?кiмшiлiктi? ?имараты к?рiнiп т?р, оны? т?бесiнде ислам дiнiнi? жасыл туы желбiреп т?р. Ала?да, мешiттен берi ?арай, интiрескен халы?, к?бiне м?сылманша киiнген ер-жiгiттер мен ?ыз-келiншек. Арасында орта жаста?ы а?айлар мен же?гейлер, а?са?алдар мен ?жейлер де бар. Оларды? да кигенi шапан мен та?ия, кимешек пен хижап. Сахнаны? бiр жа?ында ?йiлiп жат?ан ж?дыры?тай ж?мыр тастар, екiншi жа?ында – адам?а д?ре со??анда кiсендеп ?оятын ба?ан. Ж?мысшылар а?ашты? дi?iн алып келiп ?ояды. Та?ы бiр ж?мысшы ?асапшыны? балтасын ?келiп дi?ге ?адайды. Дi? мен балтаны к?рген ж?рт шуласып кетедi. Топты? iшiнен бiр дауыс. Мына балта мен дi? не ?шiн керек? Екiншi дауыс. ?ылмыскерлердi? басын шабу ?шiн! Бiрiншi дауыс. Кет ?рi! Екiншi дауыс. И?! Б?лар сенi «?ке-к?ке» демейдi. ?ылмысты болды? ба, к?н??а батты? ба – ?олма ?ол басы?ды алады. ?шiншi дауыс. ?й! Т?к бiлмесе? ж?ртты бекер д?рлiктiрмей ж?й т?р. Балта мен дi? ?рыларды? ?олын шабу?а керек. Бiрiншi дауыс. Б?се! Басын шабады дегенi… Халы? та?ы да гу-гу. Ала?ны? бiр жа?ын ?оршап «?л-хизб» партиясыны? ?арулы жаса?тары келiп сап ??рады. Оларды? белдiктерiнде тапанша, ?олдарында резе?ке шо?пар. Ал ала?ны? екiншi жа?ына автомат асын?ан гарнизон сарбаздары келiп сап т?зеп жатыр. Сахнаны? бергi бетiнде, к?рермендерге ?ырын берi?кiреп ?стел т?р, оны? бiр жа?ында ?ш орынды?, орта??ысыны? ар?асы ?ал?ан екеуiнен биiгiрек. ?ази келiп орта??ы орынды??а жай?асады. Оны? со?ынан, ?олында арнайы д?птерi бар хатшы келедi де ?азиды? сол ?олында?ы орынды??а отырып, д?птерiн ашып, ?аламын алып бiрде?е жаза бастайды. Оларды? со?ынан, к?мекшiлерiн ертiп ?абдуррахман шейх келедi. Шейхтi? ?стiнде шапан, басында с?лде, ая?ында м?сi, ?олында ?амшы. ?абдуррахман. (о? ?олын ?амшысымен бiрге кеудесiне басып) Ассаламу ?ал?йк?м! Топтан бiр-екi дауыс. Уа ?ал?йк?м ассалам! ?абдуррахман. М?сылмандар! А?айындар! Б?гiнгi к?н тарих?а кiретiн к?н. ?йткенi ?азiр, бiздi? жерiмiзде бiрiншi рет, шари?ат соты ?тпек. Бiз к?п уа?ыт за?сыз ?мiр с?рдiк. ?лгi б?рын?ы за?-сыма? бiздi? адамдарды тек аз?ындыруымен болды. ?йткенi ол за?сыма?тарды адамдар ойлап шы?ар?ан. Ал шари?ат за?ы – ол Алла?ты? за?ы! Кейбiреулер ол за?ды тым ?атал дейдi. Б?л жал?ан! ?тiрiк! Шари?ат за?ы – е? ?дiл за?. И?, на?ыз ?ылмыскерлер мен к?н??арлар ?шiн ол ?атал болар. Алайда, бейк?н? адамды б?л за? жазаламайды. Мына м?сылманды мен ?зiмнi? ?мiрiмен ?ази етiп та?айындадым. Б?л кiсi шари?ат за?дарын жа?сы бiледi. ?ази, б?рын?ы сот-сыма?тар?а ?ара?анда ?те ?дiл, за?ны? б?рмалауына жол бермейдi, пара алмайды, ?йткенi ондай ?ылмыс ?шiн Алла?ты? алдында жауап бередi. ?рине, б?рын?ы сот-сыма?тар да Жаса?анны? алдына барады, бiра? олар оны бiлмедi, олар о?ан сенбедi. Олар ?здерiнi? ?ылмыстарын ж?рт?а бiлдiрмей ба?ты. Алайда, Алла?тан еш н?рсенi жасыра алмайтынын ойламады. Ал, ендi к?п с?зге бармай, Алла?ты? атымен бастайы?. Бисмилл??! ?ази. Бисмилл??! (?шiншi орынды? шейх ?шiн ?ойыл?ан деп ойлап сол орынды?ты н?с?ап) Келi?iз, хазiретi шейх, отыры?ыз. ?абдуррахман. Жо?, б?л орын?а бiздi? хазретi имам отырма?. Ол кiсi сiзге к?мек к?рсетедi. (жанында?ы бiр к?мекшiсiне) К?не, мешiтке барып кел, имам?а сот басталайын деп жатыр, тезiрек жетсiн де. (к?мекшi кетедi) ?ази. И?, и?, тезiрек жетсiн де! (шейхке) Ал, бастайы?! Кiм бар? ?абдуррахман. (?амшысымен м?сiнi? ?онышын а?ырын сабап т?рып, жанында?ы к?мекшiлерiне) К?не, ?келi?дер ?ылмыскерлердi. К?мекшiлерi екi ?ызды алып келедi. Бiрiншi ?ызды? б?тында денесiмен бiр болып жабыс?ан, ар?ы жа?ынан б?кiл б?ксесi ай?ын к?рiнiп т?р?ан «лосина» деген дамбал т?рiздi бiрде?е. Толы? ?ызды? ??йры? жа?ы тырсиып т?р. Екiншiсi тым жас, б?тында джинсы, джинсы мен ?стiндегi топик деген ?ыс?а бiрде?енi? арасы ашы?, ?ызды? кiндiгi к?рiнiп т?р. Толы? ?ыз ашулы, ал жас ?ызды? ж?зi ?рейлi. ?абдуррахман. Б?л не деген батпан ??йры?, ен далада жат?ан ??йры?! (?ызды? майлы ??йры?ынан ?амшымен тартып жiбередi – ?ыз шы??ырып ?алып ж?л?ынады, бiра? екi жа?ынан ?стап т?р?ан шейхтi? екi к?мекшiсi жiбермейдi) Бiрiншi?ыз. А-ай! Неге ?расыз?! ?абдуррахман. ?рма?анда не iстейiн? Сипа деймiсi?? Бiрiншi?ыз. Жо?, сипамай-а? ?ойы?ыз. Бiра? неге ?расыз, мына ?амшы?ыз жаман тидi ?ой. И-и… ?абдуррахман. Ендеше неге к?тi?дi ашып ж?ресi?? Бiрiншi ?ыз. Ашып ж?рген жо?пын. ?абдуррахман. ?й! Ашпа?анда не ?алды? Арт жа?ы? тырсиып анадайдан менмендеп ай?айлап т?р?ан жо? па! (халы??а ?арап) Б?л баланы? ата-анасы бар ма? Анасы кiм екен ?зi? Топтан бiр ?йел шы?ып шейхтi? жанына келiп то?тайды. ?ызды? анасы. (к?з жасын с?ртiп) Мен… мен б?л бай??сты? шешесi. ?абдуррахман. ?ызы?ызды ?алай т?рбиелегенсiз? ?алай ?ана мына т?рiмен к?шеге жiбергенсiз? ?ызды? анасы. Е-е… б?лар ?азiр бiздi ты?дай ма? Мода солай болды дейдi. К?йлек кисе?шi десем, арт жа?ы?ды жапса?шы десем, «менi? арт жа?ым ?демi, сексуальный, оны жауып ?айтемiн?» дейдi. Немесе «барлы?ы ?зiмнi? байлы?ым – ешкiмнен ?рлап ал?ан жо?пын» дейдi. ?абдуррахман. О Алла?! А?ыр заманы? жа?ын болар. ?ыздарымызда мынадай был?ылда?ан батпан ??йры?тан бас?а байлы? ?алмаса, а?ыр заманны? келмесi не?! А?ыл, парасат, инабат, ?ят, – б?рi ?дiрем ?алды. ?аза?ты? ?ызына т?н ажарлы келбет, с?лу дидар, бота к?з, ?алам ?ас, ойма? ерiн, к?рiктi де сымбатты бейне – м?ны? б?рiнi? ?ажетi болмай ?алды. Ма?тан т?татын бiр-а? байлы? ?алды – тек мынадай, майдан тырсылдап жарылайын деп т?р?ан к?т! (та?ы да ?ызды? арт жа?ынан ?амшымен салып ?алады; ?ыз та?ы да шы??ырып б?л?ынады) ?абдуррахман. (?азиден) Хазiретi ?ази, мына ?ыз?а ?андай жаза та?айындайсыз? ?ази. Жиырма д?ре берiлсiн. ?абдуррахман. Д?рыс. (?ызды ?стап т?р?ан к?мекшiлерiне) К?неки, апары?дар, берi?дер тиiстi д?ресiн. Айт?ан а?ыл ??ла? ар?ылы ?онбаса санасына – арт жа?ынан ?онатын шы?ар. Шейхты? к?мекшiлерi ?ызды д?ре со?атын ба?ан?а апарып ?олдарын кiсендейдi. Жендет ?ызды ?амшымен ?ра бастайды. Бiра?, ?рысы тым ?лсiз. ?абдуррахман. (жендеттi? жанына жетiп барып) ?й, м?ны? не? Д?ренi осылай со?а ма? Сен м?ны ?амшы?мен сипап т?рсы? ?ой. Жендеттi орнынан ы?ыстырып ?ызды ?амшыны? астына алады ?ыз ай?ай?а басып ала?ды басына к?тердi, о?ан ?арайтын шейх жо?, д?ренi? санын жария санап т?р. Халы? гу-гу, кейбiреуi к?лiп жатыр, кейбiреулерi ?ызды кекетiп бiрде?е деп жатыр, кейбiреулерi шейхпен бiрге д?ре санап т?р. Д?ре со?ылып бол?асын жендеттер ?ызды босатады, ол арт жа?ын ?стап, а?са?дап ж?йiне кетедi. Ол жылап барады, топты? iшiнен ?ызды кекетiп-м??атып жатыр, ?ыз олар?а бiрде?е деп жауап ?атып барады. ?абдуррахман. (?азиды? жанына оралып келiп, екiншi ?ыз?а) Кiндiгi? неге ашы?, ??! (?ызды? кiндiк т?сын к?здеп ?амшысын сермейдi, ?ыз шы??ырып жiберiп, iшiн екi ?олымен басып, б??ып ?алады, оны ?стап т?р?ан шейхтi? к?мекшiлерi оны? бойын т?зетiп т?р?ызады) Екiншi ?ыз. А?атай! ?рма?ызшы! Кешiрi?iз, мен ендi кiндiгiмдi ашпаймын. Кешiрi?iз, а?атай, кешiрi?iз, мен ендi д?рыс киiнiп ж?ремiн! (жылап жiбередi) ?абдуррахман. Киiнесi?, ?рине киiнесi?! Ендi жал?ыз сен емес, барлы? ?ыз-келiншек адам сия?ты киiнiп ж?ретiн болады. (?ази?а) Мына ?ыз?а ?андай жаза та?айындайсыз? ?ази. Бала тым жас екен. Сонды?тан бiрiншi ретке кешiрсек ?айтедi? ?абдуррахман. Менен несiн с?райсыз – б?л жерде ?ази сiз емес пе! Шари?ат за?ы бойынша жаза берi?iз. Та?айында?ан жаза?ыз тым же?iл болса, немесе орынсыз кешiрiм жасаса?ыз Алла?ты? алдында жауап бересiз. ?ази. И?, и?, ?рине. Ал б?л бала?а он д?ре берiлсiн. ?абдуррахман. (к?мекшiлерiне) Апары?дар ба?ан?а, со?ы?дар он д?ре! Халы? шуласып кетедi. «Аяса?даршы, ?аршадай баланы ?алай сабайсы?дар!» «М?лдем с?би ?лi, ?алай ?ана ?олдары? к?терiледi?!» деп жатыр. ?абдуррахман. Тынышталы?дар! Б?л не шу? Он д?реден ешкiм ?лмейдi. ?айта жа?сы саба? болады. ?зiне де, бас?а ?ыз балалар?а да. Жандары? ашыса б?рын ?айда болды?дар? Неге жала?аш ж?ргiзiп ?ойды?дар балалары?ды? Осыларды? барлы?ы сендердi? алдары?да ж?рмеп пе едi! Жала?аштанып, к?н??а белуарынан батып ж?ргенде аямады?дар, ал ендi ?дiл жаза аларында аяп ?алыпсы?дар. (к?мекшiлерiне) Не?ып т?рсы?дар? Апары?дар, байла?дар ба?ан?а. ?ызметшiлер ?ызды ба?ан?а кiсендейдi де, жендет ?ызды? жалынып-жалпай?анына, к?з жасына ?арамастан д?ре со?ады. Халы? гу-гу. Сонсо? б?л ?ыз да босатылып ж?йiне кетедi. ?ази. Ендi кiм бар? ?абдуррахман. Келесi ?ылмыскердi ?келi?дер. Шейхты? к?мекшiлерi бiр жас жiгiттi алып келедi. ?ази. Б?л жiгiттi? ?ылмысы неде? ?абдуррахман. Б?л ?ры. ?алта ?а?ып тазартатын ?ры, ?олыны? жылбыс?асы бар. Бiр азаматты? к?м?жнiгiн ?рлап жат?ан жерiнде ?сталыпты. ?ази. Ку?герлер бар ма? ?абдуррахман. Бар. Ку?герлер, жа?ында?дар. (екi ку?гер келедi) ?ази. Б?л ку?герлер сенiмдi ме? ?абдуррахман. ?лбетте! Б?л м?сылмандарды бiздi? хазiретi имам сенiмдi адамдар деп сипатта?ан. Екеуi де б?рыннан намазхан екен. ?ази. Жа?сы. (бiрiншi ку?герге) Мына жiгiттi? ?рлы? жаса?анын ?з к?зi?iзбен к?рдi?iз бе? ?рлан?ан адам. (топты? iшiнен шы?ып ?азидi? жанына келедi) ?рине! Б?л ?рыны? ?олынан мен ?зiм ?стап алдым. Мен б?л жiгiттi ?атал т?рде жазалауы?ызды с?раймын. (шейхке) Мен сiздi ж?з пайыз?а ?олдаймын. Б?л ?рылар мен ?ылмыскерлер ?бден ??тырып алды. Осылай ?атал жаза ?олданып тыймаса болмайды. ?абдуррахман. Тыямыз, бiз ендi б?кiл ?ылмысты тыямыз. Ол ж?нiнде ешкiм к?м?нданбасын. Ал сiз орны?ыз?а бары?ыз, шари?ат сотыны? ж?мысына кедергi жасама?ыз. ?рлан?ан адам. Жа?сы, мен кеттiм. (кетедi) ?ази. (бiрiншi ку?герге) Мына жiгiттi? ана кiсiнi? к?м?жнiгiн ?рла?аны ж?нiнде ку?лiк етесi? бе? Бiрiншi ку?гер. И?! Б? жiгiттi? ана кiсiнi? к?м?жнiгiн ?алтасынан алып шы??анын мен ?з к?зiммен к?рдiм. ?ази. К?м?жнiгiн ?рлады ма, ?лде ?алтасынан алып шы?ты ма? Бiрiншi ку?гер. (та?ыр?ай ?арайды) Сiз ?ызы? екенсiз. Осы екi с?здi? ?андай айырмашылы?ы бар? ?ази. Айырмашылы? бар. Егер б?л жiгiт к?м?жнiктi ?рласа, ?ш??ду – «б?л жiгiт жа?а?ы м?сылманны? к?м?жнiгiн ?рлады» деп ку?лiк ет. Ал егер ол к?м?жнiктi ж?й ?алтадан алып шы?са, онда м?селе бас?а. Бiрiншi ку?гер. (мырс етiп к?ледi, топта?ылар да о?ан ?осылады) ?ры к?м?жнiктi ж?й ала ма? ?абдуррахман. Ку?гер, сiз мыс?ылдамай ?азиды? с?ра?ына д?рыс жауап берi?iз. Бiрiншi ку?гер. (к?лкi пыша? кескендей тиылады) Жарайды. ?ш??ду, ку?лiк етемiн – б?л жiгiт жа?а?ы м?сылманны? к?м?жнiгiн ?рлады. ?ази. Жа?сы. (екiншi ку?герге) Ал сiз не дейсiз? Екiншi ку?гер. И?, ?ш??ду, ку?лiк етемiн – б?л жiгiт жа?а?ы м?сылманны? к?м?жнiгiн ?рлады. Мен базарда сауда жасаймын, ал б?л жiгiт ?рдайым сонда ж?редi, ж?не ж?й ж?рмейдi, сатушыларды да, сатып алушыларды да ?ан ?а?сатып ж?редi. ?олынан шап берiп ?стал?ан к?нде де ??тылып ж?рдi. Б?ны? ?рлы?ы ж?нiнде б?кiл базар бiледi, тек мына екумiзден бас?а ешкiм ку?гер бол?ысы келмедi. Илла?и, осы жiгiт ?ры! Баукеспе ?ры! ?абдуррахман. Мiнеки, бiз ?рыларды ?шкерелеп жазалауды? орнына ?ылмысын жасырып ба?амыз. Содан кейiн «?ылмыскерлер саны к?ннен к?нге артып бара жатыр» деп байбалам саламыз. Жа?сы, сiздер боссыздар. (ку?герлер кетедi) ?ази. (?ры?а) Ал, жiгiтiм, сен не дейсi?? ?ры. Кешiрi?iз, мен ендiг?рi еште?е ?рламаймын. ?абдуррахман. Сен ?зi неге ?рлы?пен айналысасы?? ?рламаса? аштан ?атасы? ба? ?ры. Жо?. ?атпаймын… ?абдуррахман. ?лде ж?мыс iстей алмайтын м?гедекпiсi?? ?ры. Жо?, мен ??рылыста ж?мыс iстеймiн. ?абдуррахман. Жала?ы? аз ба? Отбасы?ды асырау?а жетпей ме? ?ры. Жетедi. Отбасы дейтiн ешкiмiм жо?. ?ке-шеше, а?айын-туысым жо?, мен ?зiм жетiмдер ?йiнде т?рбиеленгем. Ж?не ?лi ?йленген жо?пын. ?абдуррахман. Онда не керек са?ан?! Не жетпейдi? ?ры. Бiлмеймiн. (о? ?олын к?терiп) Менi? ?рлы?ыма мына ?олым кiн?лi. Осы ?олымнан к?ретiн болдым! К?лiк iшiнде, базарда, ?йтеуiр к?пшiлiк iшiнде ж?рсем болды – дуылдап ?ышиды-ай кеп. Содан бiрде?е жым?ырма?анымша ?ышуы басылмайды! Не iстерiмдi бiлмеймiн! ?абдуррахман. Не iстеуi?дi сен бiлмесе? бiз бiлемiз. (?ази?а) ?андай жаза та?айындайсыз? ?ази. Б?л жiгiттi? ?олын бiлезiктен шауып таста?дар. Содан кейiн ?рлауын ?оймаса екiншi ?олынан да айрылады. ?абдуррахман. Д?рыс! (?ры?а) Ж?р, жазайы? ?олы?ны? ауруын. ?андырайы? ?ышуын. ?ры. А?ай! Шаппа?ызшы ?олымды! Мен ендi еште?е ?рламаймын. ?абдуррахман. И?, и?, мен б?л с?зi?е ?бден сенемiн. Жал?ыз сен емес – ?олы?нан айырыл?аны?ды к?рген кез келген адамны? ендi ?рлы??а баруы екiталай. Сонды?ан да бiз шари?ат сотын енгiзiп отырмыз. (к?мекшiлерiне) Не ?ып т?рсы?дар? Орында?дар ?азиды? ?кiмiн. К?мекшiлерi жiгiттi ойбайлатып апарады да ?олын дi?ге ?ояды. Жендет балтаны к?терiп, ?ай жерден шабатынын к?здеп бiраз т?рады. Жiгiт аппа? ?удай болып ?арап т?р. Жендет балтасын тарс еткiзiп т?сiргенде, демiн iшiне тартып т?р?ан жiгiт ай?айлап жiберiп орнынан атып т?рады да, ?ан саула?ан ?олын екiншi ?олымен ?ысып алып зытып бередi. Халы? шуласып кетедi. Бiр дауыс. ?й! То?таты?дар ?лгiнi! ?ансырап ?ледi ?ой! ?уып жетiп ?олын та?у керек! (бiр-екi жiгiт ?рыны? со?ынан кетедi) Екiншi дауыс. О?ба?андар! ?анiшерлер! ?шiншi дауыс. ?анпезерлер! Хайуандар! ?абдуррахман. Ей! Сендер не бiлесi?дер?! Б?л жiгiттi бiз жазалады деймiсi?дер? Жо?! Оны Алла? та?ала жазалады! Ж?не б?л жаза Жаса?анны? ра?ымы. Б?л жiгiт ?олынан айрылды, ал оны? есесiне шайтанны? аз?ыруынан ??тылды. Ол ендi ?рлы? жасамайды, к?н?сiн ?зiнi? ?анымен жуып-шайып адал ?мiр с?руге м?мкiндiк алды. Иншалла, Алла? ендi м?ны? ?ылмыстарын кешiредi. ?йткенi Алла? адамды екi рет жазаламайды. Т?сiндi?дер ме ендi? (к?мекшiлерiне) К?нi, ?келi?дер келесi ?ылмыскердi ?ази. Осымен до?арса? ?айтедi, хазiретi шейх? Б?гiнгiге жетер… ?абдуррахман. О не дегенi?iз! Б?л тек бастама ?ана. Хал?ымыз ?ылмыс пен к?на?а белуарынан батып ж?р. Жергiлiктi т?рме iстi бол?ан ?ылмыскерлерге лы? толы, ?азiр онда ая? басар жер жо?. Ара? iстеп сататындар мен iшетiндер, есiрткi тарататындар мен наша?орлар, жез?кшелер мен зина?орлар, ??мар ойын ?йымдастырушылар мен ойнаушылар, пара алушылар мен пара берушiлер, а?шаны ?сiмге берушiлер мен а??ау е?бекшiлдердi алуан т?рлi ?ит?р?ы ?дiстермен алдап байитын арамтама?тар, кiсi ?лтiрушiлер мен зорлаушылар, ?рылар мен адам тонаушылар, еркек пен еркек жынысты ?атынас?а т?сушiлер, ?йел мен ?йел ?осылып отбасын ??рушылар ж?не сол сия?ты т?рлi-т?рлi аз?ындар ?здерiнi? соттарын тосып отыр. Осындай ?ылмыскерлер мен аз?ындардан арылмай бiз на?ыз ислами мемлекет ??ра алмаймыз. Сонды?тан ерiнбей, шаршамай-шалды?пай, бiлегiмiздi т?рiп алып iске кiрiсейiк. ?ази. Жарайды, ?келi?дер келесi ?ылмыскердi. Шейхтi? к?мекшiлерi бiр жас келiншектi алып келедi. Осы жерде имам Ас?ар келедi. ?абдуррахман. (?азиды? жанында?ы бос орынды н?с?ап) Хазiретi имам, келi?iз, мiне сiздi? орны?ыз. (Ас?ар отырады, оны? екi к?зi ?ылмыскерде) ?ази. Б?л келiншектi? ?ылмысы неде? Ас?ар. Не б?лдiре ?ойды екен б?л бала? ?абдуррахман. О хазiретi имам! Сiз адамны? сырт?ы пiшiнiне ?арама?ыз. Осындай, т?к бiлмегенсiп, ?лбiреп т?р?андарды? iшiнде ?лген ит жатады. Б?л о?ба?ан жа?а ту?ан н?рестесiн перзенханада тастап кетiптi. Ас?ар. (не дерiн бiлмей ?алып) М-м… кеткен екен бiр ?ателiк… жас ?ой… ?ази. Ку?герлер бар ма? ?абдуррахман. Бар. Бiр д?рiгер ж?не екi медбике. Ку?герлер жа?ындайды. Д?рiгер ер адам. ?ази. (д?рiгерге) Сiз мына келiншектi? ?з н?рестесiн перзентханада тастап кеткенiн растап ку?лiк етесiз бе? Д?рiгер. И?, ?ш??ду, ку?лiк етемiн – б?л келiншек ?з баласын перзентханада тастап кеттi. ?ази. Жа?сы. (медбикелерге) Ал сiздер ше? Екi медбике. (бiрлесiп) ?ш??ду, ку?лiк етемiз – б?л келiншек бала табысымен одан бас тартты да тастап кеттi. ?ази. Жа?сы, сiздер кете берi?iздер. (келiншекке) Бала?ды неге тастап кеттi?? К?йеуi? ?айда? Келiншек. К?йеуiм жо?. Менi бiр жiгiт алдап кеттi – аламын дедi де екi?абат болып ?ал?анда тастап кеттi. Сосын, баланы асырай алмайтын бол?асын оны тастау?а м?жб?р болдым. ?абдуррахман. Б?л себеп емес. Айнала?а ?арашы – не? Ж?рт баласын асырай алмай аштан ?ырылып жатыр ма? Б?л не сандыра?ы?? Неке ?иыспай еркектi? ?ойнына неге жатты?? (келiншек ?ндемейдi) Ал, жарайды, шайтанны? аз?ыруына ?шыра?ан екенсi?, некесiз бiр аз?ынны? ?ойнына жат?ан екенсi?, екi ?абатты болып ?ал?ан екенсi?, бала тап?ан екенсi? – не болмай жатыр ?азiргi заманда. Неге сен ?зi?нi? с?биi?дi, бейк?н?, титтей н?ресте?дi тастап кеттi?? Содан кейiн ?алай жер бетiн басып ж?ремiн деп ойлады??! (келiншек т?мен ?арап ?ндемейдi, шейх ?ази?а б?рылады) ?андай жаза та?айындайсыз? ?ази. Ж?з д?ре. Ас?ар. Мен м?ндай жазамен келiспеймiн. Ж?з д?ре дегенi?iз – ол ?лiм жазасымен бара-бар! Елу д?ренi? ?зi жетiп жатыр б?л бала?а. ?абдуррахман. Жо?, хазiретi имам! Б?л жерде аяушылы? дегендi ?ою керек. ?ылмыскерлердi аяп бiз ?о?амды д?рыс жол?а бастай алмаймыз. Ас?ар. ?ылмыскер ?ылмысына сай жаза алу?а тиiстi. Баланы тастап кеткенi ?шiн ?лiм жазасына ?ию?а бола ма? ?абдуррахман. Ал м?ны? некесiз б?тен еркектi? ?ойнына жат?анын ?айда ?оясыз? Сiздi?ше, ол ?ылмыс емес пе? Б?л жазамен бiз бала тастап кететiндерге ?оса зина?орлар?а да саба? бермекпiз. ?лде сiз зина?орлы?ты ?олдайсыз ба? Ас?ар. Жо?, ?олдамаймын. Б?л баланы алда?ан жiгiт ?айда екен? Оны да жауап?а тартып осы ж?з д?ренi екеуiне б?лiп беру керек. ?абдуррахман. Ол сабазы? iсiн тындырып алып iзiн суытыпты. О?ай ??тылдым деп ж?р ?ой, сiр?. Алланы? жазасынан ??тыла алмасын бiлмейдi ?ой ол сорлы. (к?мекшiлерiне) Сонымен, ?ази ж?з д?ре та?айындады. Апары?дар, берi?дер ?ылмыскердi? тиiстi жазасын! Халы? та?ы шуласып кетедi. Бiр дауыс. Ойбай-ау! Ж?з д?реге б?л бейшара шыдай ма?! ?лiп кетпей ме! Екiншi дауыс. И?, ?айдан шыдасын! Б?лар оны ?дейi ?лтiрейiн деп т?р! ?абдуррахман. Тынышталы?дар! Егер ажалы келсе – ?лер. Ал егер сызы?ына жетпесе – тiрi ?алады, ?мiрiн жа?адан бастайтын м?мкiндiк алады. Не болса да б?л бейба??а хайыр – жа?а айт?ан жо?пын ба, Алла та?ала ?ылмыскердi екi рет жазаламайды деп! Келiншек. (?зiн не тосып т?р?анын жа?а ?ана т?сiнгендей тiзерлеп отыра кетiп) А?атай! К?кетай! Кешiрi?iз! Мен ж?з д?реге шыдай алмаймын. ?лiп кетемiн! ?абдуррахман. ?лсе? – ?рем ?ап! Сенi? жер бетiнде ж?ргенi?нен не пайда? Егер сен ?з iшi?нен ту?ан бала?ды аямай тастап кетсе? – бiз сенен не ?айыр к?те алма?пыз? ?зi? ойлашы – кiмге сенi? ?мiрi? ?ажет? Бiздi? жа?а ?о?амымызда сендей к?кектерге орын жо?! Келiншек. (е?iреп жылап жiбередi) Кешiрi?iзшi! Мен баламды ?айтып аламын! Б?гiн барып аламын! ?азiр барамын! Т?сiндiм ?ателiгiмдi, т?сiндiм! ?абдуррахман. ?й, ?ара?ым! Кiм ендi о баланы са?ан бередi? Бiр рет тастап кеткен м?й?ыла?а баланы сенiп беруге бола ма? (топ?а б?рылып) Бiздi? ислами автономиямызда балалар ?йi деген, тастанды бала деген болмайды. Балалар ?йiндегi б?кiл балаларды бiз, «?л-хизб» партиясыны? м?шелерi, ?зара таратып алды?. Мен ?зiм бiр ер бала мен бiр ?ыз баланы асырап алдым. Бiз сол балаларды на?ыз м?сылман етiп т?рбиелеймiз. (к?мекшiлерiне) ?й, не?ып т?рсы?дар?! Апары?дар, байла?дар ба?ан?а! Берi?дер ?дiл жазасын! ?ызметшiлер келiншектi с?йреп ба?ан?а апарып байлайды. Екi жендет екi жа?ынан сабай бастайды. Келiншек жылайды, шы??ырып ай?айлайды, бiраздан со? тек ы??ылдап ы?ырсы?аны ?ана естiледi, ая?тарында т?ра алмай, кiсендерде асылып салбырап ?алады, бiраздан кейiн м?лдем ?нi ?шiп ?оз?алыссыз ?алады. Халы? тол?ып, кейбiрелер: «Жетер! То?таты?дар! Хайуандар! Жауыздар!» деп жатыр. ?абдуррахман. Кiм б?л жерде жауыз? А? Сендер не бiлесi?дер?! Осы с?здi айт?ан адам кезiнде тастанды бала болды мекен? Шырылдап осы д?ниеге келе сала, ?зiн ту?ан анасы оны т?рк етiп тастап кеттi мекен? Содан есейiп жiгiт бол?анша, «Анам келiп менi алып кететiн шы?ар…» деген ?мiт пен «Жо?! Ол келмейдi. Мен о?ан керек емеспiн, мен б? д?ниеде ешкiмге керек емеспiн!» деген ?асыреттi? арасында дел-сал болып ж?рдi мекен? А? (халы? ?ндемейдi) ?ндемейсi?дер! Ал мына алдары?да т?р?ан адам, (?зiн ?зi с?? сауса?ымен н?с?айды) «жауыз» деп жаз?ыр?ан адам кезiнде сондай тастанды бала бол?ан, сол адам к?ндердi? к?нiнде, есейiп, жiгiт болып, ?зiн ту?ан анасы… анасы емес-ау! ?зiн ту?ан аз?ынны? ендiгi келмейтiнiне, ендiгi алып кетпейтiнiне к?зi жеткенде о?ан «Жауыз!» деген. Сосын сондай жауздарды тудыр?ан, сондай аз?ындар?а жол берiп ?ой?ан ?о?ам?а со?ыс жарияла?ан. Жи?ад жарияла?ан! ?зiнен ту?ан баласын тастап кететiн жауыздар?а жи?ад жарияла?ан! Мiне, б?гiн сол жи?адты? да уа?ыты келдi… Осыны айтып ол айналып кетедi. Ж?ртта ?н жо?. ?зiнi? дауысын ретке келтiрiп ?абдуррахман с?зiн жал?астырады. ?абдуррахман. Егер бiз б?л ?ылмысты жазаламай, тастанды балаларды? саны азаймайды. Сендерге сол керек пе? А? Неге ?ндемей ?алды?дар? Ендеше ?ара?дар – ойнас жасап бала тауып, бейк?н? с?бидi тастап кеткендерге бiздi? ислами мемлекетiмiзде аяушылы? болмайды! Халы? ?ндемейдi. Ж?з д?ре берiп жендеттер то?тайды. ?ызметшiлер келiншектi? ?олдарында?ы кiсендi а?ытады – ол сыл? етiп ??лап т?седi. ?абдуррахман. Д?рiгердi ша?ыры?дар! (носилка ?ста?ан екi санитар ертiп д?рiгер келедi де ?йелдi? пульсын бай?айды, кеудесiне ??ла?ын тосады да орнынан т?рады) Не? Д?рiгер. ?тiп кеттi… (ала?андарымен бетiн сипайды) ?абдуррахман. (бетiн сипайды) Алла?? акбар! Сахнада?ы барлы? ж?рт беттерiн сипап «Алла?у акбар» дейдi. Топты? iшiнде к?бiр-к?бiр, гу-гу ??гiме басталып кетедi. Санитарлар келiншектi? ?ан-?ан бол?ан м?йiтiн носилка?а салып алып кетедi. ?абдуррахман ?стi-басын ?а?ып орнына ?айтып келедi. Жамал. (топты жарып шы?ып шейхты? алдына келiп то?тайды) ?анпезер! ?анiшер! Тойды? ба ?ан?а, ??з?ын? Осыдан кейiн кiм сенi м?сылман, момын дейдi? ?абдуррахман. ?шiр ?нi?дi, арсыз ?атын! (?олында?ы ?амшыны сермеп ?алады да, лезде есiн жиып, к?терген ?олын т?мен т?сiредi) Жамал. (шейхке ?мтыла) ?р! ?р! Жы? д?реге! Саба! Неге то?тап ?алды??! ?р, ?ыр, ?лтiр, жендет! ?оры?паймын сенен! (шейх терiс айналып кетедi, Жамал ?зiн сабыр?а ша?ыру ма?сатымен жа?ында?ан Ас?арды итерiп жiбередi) Осы с?мды?ты? б?рi сенi? мойны?да! Сен б?рiне кiн?лiсi?! Сен осыны? б?рiне жол аш?ан. Сенiмен бiр отбасылы? бол?анша м?лдем байсыз ?ткенiм арты?. (?абдуррахман?а) Мен б?л ?аладан кетемiн. Балаларымды да ?алтырмаймын. Б?л ?ала жын-шайтанны? ордасына айналды, б?л жерде денi д?рыс адам?а орын жо?. ?абдуррахман. Жа?сы. ?азiр сiздi стадион?а жеткiземiз, онда ?аладан шы?уды тосып отыр?ан бiраз адамдар бар. Сосын арнайы к?лiкпен ?аланы? сыртына шы?арып тастаймыз. ?рi ?арай ?айда баруы?ызды ?зi?iз бiлi?iз (бiр к?мекшiсiне) Мына кiсiнi балаларымен бiрге стадион?а апарып таста. Ас?ар. Жамал! То?та! ?аладан ?лi бiр де бiр адам шы?арыл?ан жо?. Стадион миналанып тастал?ан. Онда?ы б?кiл халы? ?лiмге кесiлген. Оларды? б?рi аманат ретiнде ?сталып отыр. ?ала?а шабуыл жасалса стадион б?кiл т?т?ындармен бiрге к?кке ?шады. Ал шабуыл жасалады, ?ашан екенiн бiлмеймiн, бiра? жасалатыны ха?. Жамал. Солай ма! (?абдуррахман?а) Ал хазiретi шейх не деп едi? «?аладан кеткiсi келетiндер стадион?а жиналсын, содан арнайы к?лiкпен облыс орталы?ына жеткiземiз» деп едi ?ой. Соны? б?рi ?тiрiк бол?аны ма? М?сылман?а, хазiретi шейхке ?тiрiк айту?а бола ма? ?абдуррахман. М?сылманны? к?пiрге ?тiрiк айт?аны айып емес. Мен м?сылмандар мен к?пiрлердi айырып алу ?шiн солай iстедiм. Жамал. Сен жа?а менi де алдады? емес пе? ?абдуррахман. И?, алдадым. ?йткенi сiздi м?сылман деуге болмайды. Иманды, ибалы ?йел м?сылман?а, шейхке тiл тигiзбеуге тиiстi едi. Жамал. Сен к?пiр дегенмен мен к?пiр бола ?алмаспын. Сендей ?анiшермен бiрге м?сылман атан?анша к?пiр атан?аным арты?. (халы? тобына беттей бере) Г?лн?р! Берiк! Ж?рi?дер, кетейiк б?л жерден. Ас?ар. (со?ынан iлесiп) То?тай т?р, Жамал! ?айда барасы?? Жамал. (Ас?ар?а б?рылып, ?олыны? ишаратымен оны то?татады) Тала?! Тала?! Тала?! Сенi? екi ?олы? ?ан?а малын?ан. Бiз сендей ?анiшермен бiрге т?ра алмаймыз. Ас?ар а?ырап ?ала бередi. Жамал балаларымен бiрге кетедi. Осы жерде мешiттен азаншыны? дауысы естiледi. Халы? тарай бастайды. ?ази мен хатшы ?а?аздарын жинап алып кетедi. Офицер сарбаздарын ?кетедi. Шейх жаса?тарын ?олыны? ишаратымен аттандырады да имамны? жанына келiп ?олын оны? иы?ына салады. Ас?ар. (селк ете т?седi) ??! Не?! Шейх. Азан ша?ырылып жатыр, хазiретi имам. Мешiтке барайы?, намаз о?иы?. Ас?ар. ?, и?, и?… (басы т?мен салбыра?ан к?йде шейхты? со?ынан ерiп кете барады) Т?ртiншi к?рiнiс Орталы? стадион. Кеш. Футбол ала?ында жат?ан-отыр?ан халы?. Динамиктерден ??ран о?ы?ан ?ариды? дауысы естiледi. Б?л дауыс к?рiнiстi? басынан ая?ына дейiн толастамайды, тек кей кезде а?ырындайды да, кей кездерi зорайып кетедi. Стадион т?т?ындарыны? арасында к?бiр-к?бiр ??гiме, балаларды? жыла?ан, ?ы??ылда?ан ?ндерi, бiреулердi? ы?ырсы?ан, ?ар?ап-сiлеген дауыстары. Сахнаны? орта т?сында, Ларисаны? ая?тарына басын жастап Мария с?лап жатыр. Мария. (сандыра?тап жатыр) Су… су… Лариса, су бершi… Лариса. (жыламсырап) Мама! Суды ?айдан алайын? Шыдашы! Стадионда?ылар ?оз?алмайды, тек анда-санда бiреулер ж?ре бастаса, прожектор жары?ына шалынып, мегафон ар?ылы ж?рiстi то?татуды талап етiп б?йры? берiледi. Бiр уа?ытта аспаннан ?ша?тарды? г?рiлдеген дыбысы естiледi, г?рiл к?шейе т?седi. Прожектор с?улелерi к?кке шаншылып, ауе зе?бiректерi мен пулеметтер тарсылдатып о? жаудырады. Т?т?ындар бас сау?алап жата кетедi. Аспаннан ша?ын парашюттерге iлiнген ?апшы?тарда азы?-т?лiк, пластик б?телкедегi су, ?ызыл крес пен ?ызыл ай бейнеленген ?ораптарда д?рi-д?рмек т?се бастайды. Ж?не к?птеген жапыра? ?а?аздар т?седi. Ларисаны? жанына бiр бума пластик б?телкелер ?онады, ?ыз олар?а ?олын соз?анымен ?олы жетпейдi. Ол шешесiнi? басын жерге ?ойып пластик б?телкелерiн ?стай бергенде, бiр бала ?лгi буманы парашюттi? жiптерiнен ?стап алып с?йрей ж?неледi. Лариса б?телкелерге жармасып айырылмайды. Лариса. ?й бала! То?тай т?р! Бiр б?телкесiн ма?ан тастап кет – мамам ш?лден ?лейiн деп жатыр. Бала то?тай ?алып бумадан бiр б?телкенi алып берейiн дегенде униформа киген стадион к?зетушiлерi жетiп келiп тартып алады. Оларды? белдерiнде тапанша, ?олдарында резе?ке шо?пар. Лариса. Бiр б?телке! Тым ??ры?анда бiр б?телке берi?iзшi! (б?телкеге жармасып ба?ады, бiра? к?зетшi б?телкенi ж?лып алып, ?ызды итерiп жiбередi; Лариса ??лап т?седi, сосын жылап шешесiнi? жанына ?айтып келедi) К?зетшiлер стадионны? бас?а т?т?ындарыны? ?олында?ы азы?-т?лiк салын?ан ?апшы?тарды, су мен д?рi-д?рмектердi тартып алып жатыр. Стадионны? т?т?ындарынан екi жiгiт олар?а килiгедi. 1-шi т?т?ын. ?й, о?ба?ан болмаса?дар, тым ??ры?анда балалар?а су берсе?дершi! К?зетшi. Бiз о?ба?ан емеспiз. Ал су беруге р??сат жо?. 2-шi т?т?ын. Бiз сендерден су с?рап т?р?ан жо?пыз, мына су мен азы?-т?лiк аспаннан т?скен жо? па! К?зетшi. Айт?ан жо?пын ба – б?йры? жо? деп! (тапаншасын суырып алып) К?нi, кетi?дер! Орындары?а бары?дар! 1-шi т?т?ын тапанша?а ?арамастан iлгерi ?мтылады, ал 2-т?т?ын оны? ?олына жармасып керi тартады. 2-шi т?т?ын. ?ой, сен о?ан еште?е iстей алмайсы?. Текке о??а ?шасы?. К?зетшi. Мен де соны айтамын! Ж?й ж?рi?дер. Жо?арыдан б?йры? болса б?рiн беремiз. Су да, азы?-т?лiк те, д?рi-д?рмек те аласы?дар. (к?зетшiлер азы?-т?лiк пен д?рi-д?рмектердi алып кетедi) 1-шi т?т?ын. (со?дарынан ж?дыры?ын т?йедi) О?ба?андар! ?анiшерлер! (не iстерiн бiлмей жан-жа?ына ?арайды, жерде шашылып жат?ан жапыра? ?а?аздарды к?рiп бiреуiн к?терiп о?и бастайды) Отандастар! Сiздердi? ?андай ауыр жа?дайда отыр?андары?ызды бiз жа?сы бiлемiз. Мына азы?-т?лiк, д?рi-д?рмекпен ж?рек жал?ай т?ры?ыздар, бiз к?нде осындай к?мек к?рсетiп отырамыз. ?ала бiздi? мы?ты ?оршауымызда, экстремисттердi? бiрi де ?ашып ??тыла алмайды. Бiз олар?а к?нде елшi жiберiп сiздерге бостанды? берiлсiн деген талап ?оюдамыз, бiра? б?лiкшiлер ?зiрше бiздi? с?зiмiзге ??ла? асып отыр?ан жо?. Бiз б?л б?лiктi ?ант?гiссiз басу?а тырысып ба?удамыз, алайда, к?пке соза да бере алмаймыз. Жа?ын арада бiз ?аланы азат етемiз, ал ?зiрше сабыр мен т?зiмдiлiкке ша?ырамын. Сiздер жал?ыз емессiздер – бiздi? б?кiл хал?ымыз, б?кiл республикамыз сiздермен бiрге. Жалынды с?леммен, Республика Президентi. К?зетшiлер ?айтып келедi, же?iнде «кезекшi» деген жазуы бар бiреуi т?т?ынны? ?олында?ы ?а?азды ж?лып алады. К?зетшiлер жерде жат?ан ?а?аздарды жинай бастайды. Кезекшi. (?а?аз?а к?з ж?гiртедi де) Б?ны? б?рi бос ??гiме! Президент еште?е тындыра алмайды. Тындырса б?лен к?н ?ттi емес пе – не?ып жатыр? Оны? б?л с?зiне сенбесе?дер де болады. (к?зетшiлер ?а?аздарды жинап алып, бiр-бiрiмен дабдырлап с?йлесiп, к?лiсiп кете барады) Мария. (та?ы да сандыра?тап) Ваня! ?й, Ваня деймiн! ?айда кете бересi?? Кел м?нда, жа?ында! Неге сен менiмен с?йлескi? келмейдi? ?лде сен бiздi к?пiр деп жоламай ж?рмiсi?? Бiра? мен сенi? ана? емес пе едiм! ?лде б?л с?з сен ?шiн ма?ынасын жо?алт?аны ма? А?! Кезекшi ?айтып оралады. Оны? со?ында Жамал, Г?лн?р ж?не Берiк келедi. Жа?адан келген т?т?ындар жан-жа?тарына тiксiне ?арайды. Кезекшi. (Мария мен Ларисаны? жанына келiп) Новиковтар сендермiсi?дер? Лариса. И?, бiз. (Жамал мен Г?лн?рдi к?рiп) Жамал т?те! Г?лн?р! (шыдай алмай жылап жiбередi) Жамал. (оны? жанына отыра кетiп басын сипайды) Жылама Лариса, ж?, жылама. Б?рi де жа?сы болады. (?ызды? к?з жасын с?ртiп) Мама?а не бол?ан? Лариса. (?ксiгiн баса алмай с?йлеседi) Мiне… ауырып ?алды… ж?регiнi? талмасы ?стады… ендi к?бiне… осылай ес-т?ссiз жатады… сандыра?тай бередi… Ваняны ша?ырумен болады. Су с?райды. Мария. Лариса! ?ызым! Су ?келiп бершi. Сондай ш?лдеп жат?аным! ?тiнемiн, су ?келiп бершi… Лариса. Мiне, су с?раумен болады… ?айдан аламын мен оны! Кiшкентай балаларды? ?зiне бермейдi. Жамал. Мария! ?й, Мария! Сен менi естiп т?рсы? ба? Мен Жамалмын ?ой! Мария. А-а… Жамал? Сен… сен… Жамал. И?, менмiн ?ой! Мiне, Г?лн?р да, Берiк те жанымда. Г?лн?р. Саламатсыз ба, Мария т?те. Мария. А-а… Г?лн?р… амансы? ба? Сен Ваняны? ?айда ж?ргенiн бiлмейсi? бе? Г?лн?р. Ж-жо?… бiлмеймiн. Мен оны осы к?ндерi к?рген жо?пын. Ол… ол… оны? ?олы бос емес… ?олы тимейдi. Берiк. (ол да жа?ындап келедi) Саламатсыз ба, Мария Петровна. Мария. А… Берiк? Амансы? ба… (Жамал?а басын б?рады) Б?л ?алай, Жамал? Жамал. Мiне, ?лгi шейх, е? ?здiк м?сылман, бiздi к?пiр деп осында ?амады. Мария. А… Ас?ар ше? Жамал. Ас?ар не! Ас?ар ендi барма?ын шайнап ж?р. (Марияны? ма?дайына ала?анын тигiзедi) Сен не – ауырып ?ал?анбысы?? Мария. Жо?… жо?, мен тек жаман шаршадым. И?, мен шаршадым. Кiшкене болса да демалсам деймiн… ?йы?тап, тыны?сам деймiн… бiра? ?йы?тай алмаймын. Ж?регiм ?ысып ?йы?ы бермейдi… содан… (та?ы да сандыра?тап кетедi) Ваня келмей ?ойды… А! ?не! Келдi! Ваня! Ваня деймiн! Берi келсе?шi, жа?ындаса?шы! Мен ?ой, мен, мама?мын ?ой! Не бол?ан са?ан? Сен не – менi танымай т?рмысы?? Неге ?ндемейсi?? ?лде танып т?рып жоламай ж?рсi? бе? ?айда кеттi? та?ы да? А? Ваня! Ва-аня! Лариса к?з жасын с?рте бастайды, Г?лн?р да жылап отыр. Мария. Су! Су! Лариса, су бершi. ?тiнемiн, су ?кеп бершi… Жамал. (жан-жа?ына ?арап) Не iстесек ендi? Лариса. Бiлмеймiн… Жамал. (орнынан т?ра берiп) Мен аналардан су с?райын. Лариса. Текке ?уре болма?ыз. Б?рiбiр бермейдi. ?аншама адам су с?рап шулайды, балалар?а, бала емiзiп ж?рген ?йелдерге де бермейдi ?ой! Жамал отыр?ан жерге т?т?ындар жа?ындап жинала бастайды. Бiр т?т?ын. (Жамал?а) Сiз жа?а ?ана ?аладан келдi?iз бе? Жамал. И?. Ер адам. Онда?ы жа?дай ?алай? Жамал. М?нда?ы жа?дайдан с?л жа?сы, алайда онда да ж?ма? орнай ?ой?ан жо?. Б?гiн шейх ?абдуррахман шари?ат сотын ашып бiр ?йелдi д?реге жы?ып, содан ?лгi бейшара к?тере алмай ?лiп кеттi. Бiр к?м?жнiк ?рла?ан жiгiттi? ?олын шауып тастады, ж?не екi ?аршадай ?ызды, «д?рыс киiм кимедi?» деп сабап жiбердi. Шейхтi? айтуынша б?л тек бастама ?ана, сотын тосып отыр?ан ?ылмыскерлер толып жатыр дейдi. Сонды?тан ол ?лi бiздi? адамдарды? ?анын суша а?ызады. ?алада азы?-т?лiктi? тапшылы?ы бiлiне бастады, нан мен ?ант, май мен с?т, ет пен ш?жы?, ?н, жарма ж?не макарон ?нiмдерi, ?йтеуiр, негiзгi азы?-т?лiк арнайы к?ртiшкемен норма бойынша сатылады. Бiр келiншек. (?олында емшектегi н?рестесi бар) Ал бiз ж?нiнде ж?рт не дейдi? ?зi стадионда м?ншама халы? азап шегiп жат?анын ?ала т?р?ындары бiле ме? ?лде бiздi «к?пiр» деп, «олар?а со керек» деп ж?р ме екен? Жамал. О не дегенi?iз! Сiздердi к?пiр дейтiн тек шейх пен оны? сардарлары ?ана. М?мкiн бiреулер бiлген де шы?ар, ал ?з басым б?гiн ?ана естiдiм. Айтайын ба – айтпайын ба, бiлмей т?рмын… бiра?, сiздер бiлуге тиiстiсiздер. Ба?ана к?йеуiм айтты: стадион басынан ая?ына шейiн миналан?ан екен. ?аланы ?оршау?а ал?ан ?скер шабуыл жасаса, шейх е? ?уелi стадионды жарып к?кке ?шырады. Сонды?тан да президент ?арулы к?штердi ?олдана алмай отыр. Келiншек. Сонда не? Бiз миналарды? ?стiнде отыр?анымыз ба? Жамал. И?, солай бол?аны ?ой. ?йтеуiр к?йеуiм солай дедi. Ер адам. Сiздi? к?йеуi?iз кiм едi? Жамал. (бiр мезет кiдiрiп ?алады) Менi? к?йеуiм имам. ?алалы? мешiттi? имамы Ас?ар. Бiлушi ме едi?iз? Ер адам. Естiгенiм бар, бiра? таныс емеспiн. Сонда не – сiздi? к?йеуi?iз экстремист пе? Жамал. Жо?, ол экстремист емес. Бiра? ол т??керiстен б?рын «?л-хизб» партиясыны? жиналыстарына ?атысып ж?рiптi. Шейх оны ?зiнi? партиясына ша?ыр?ан екен, ал к?йеуiм келiсiмiн бермептi. Ол экстремисттердi? мына iстерiн ?олда?ан жо?, бiра?, ?кiнiшке орай, олар?а ?арсы т?ра алмады. Ал мен б?гiн, шари?ат сотында, к?пшiлiктi? к?зiнше не ойлайтынымды шейхтi? бетiне басып айтып салдым. Сол ?шiн ол менi осында ?амады. Ер адам. ?-?… К?йеуi?iз де осында ма? Жамал. Жо?, ол ?алада ?алды. Ер адам. (?олын б?л?ай салып) ?алада ?ал?ан адамдарды? барлы?ы экстремисттермен бiрге, соларды ?олдап ж?р. Жамал. Жо?, олай деуге болмайды. Шейх к?здеген ма?сатына жету ?шiн кез келген адамды пайдалана бiледi. М?селен, менi? к?йеуiмнi? беделiн пайдаланып, гарнизон офицерлерi мен сержанттарын ?зiнi? партиясыны? м?шелiгiне кiргiзiп алды. К?рмейсiздер ме – м?нда?ы жастарды алдап-арбап, сiздерге айдап салып ?ой?анын. Б?лар не iстеп ж?ргендерiн ?здерi бiлмейдi. Жамалды ?оршап т?р?ан топ ?лкейiп кеткенiн сезген к?зетшiлер прожектор жары?ын шо?ырландырып, мегафон ар?ылы халы?ты? тара?анын талап етедi. Адамдар ?здерiнi? орындарына ?айтып оралады. Жамал. (орнынан т?рып, жан-жа?ына) Адамдар! Отандастар! Стадион жарыл?ыш заттармен миналан?ан. Бiзге жарылыс ?аупi т?нiп т?р. Ендi ?арап отыру?а болмайды, ?имылдап ?зiмiздi азат етуге ?рекет жасайы?. И?, экстремисттер бiздi ?рып-со?ар, и?, кейбiреуiмiз о??а ?шармыз, алайда ?ора?а ?амал?ан ?ойдай, ?ашан ??рбан?а шалады деп отыра бергенiмiз д?рыс болмас! Жамалды? жанына кезекшi баста?ан екi-?ш к?зетшi жетiп келедi. Оларды? ?олдарында бiр-бiр термос. Кезекшi. Сiз не – к?терiлiске ?гiттеп жатырсыз ба? Есi?iзде болсын – б?л ?рекетi?iзден еште?е шы?пайды. Т?т?ындарды? барлы?ын ?ырып тастаса? та, бiр де бiр адамды сырт?а шы?армаймыз. Стадионны? жо?ар?ы жа?ында б?лен пулемет орнатыл?ан, снайперлер отыр. Кiмде-кiм т?ртiп б?затын болса, сол жерде о??а ?шады. Б?йры? солай. Сонды?тан халы?ты д?рлiктiрмей тыныш отыр?аны?ыз ж?н. Стадион миналаныпты деп жал?ан м?лiмет тарат?аны?ыз ?ят болар. Бiлдей бiр имамны? ж?байы бола т?ра ?тiрiк айтасыз. Жамал. Б?л жал?ан м?лiмет емес. Б?ны имам, Ас?ар айтты. ?здерi? де ойланы?дар – шейх стадионды жар?ан кезде сендер де бiзбен бiрге к?кке ?шасы?дар. Кезекшi. (к?лiп жiбередi, о?ан жанында?ылары ?осылады) ?ойы?ызшы, же?гей, ж?ртты к?лдiрмей! Хазiретi шейх бiздi жарып тастайды дегенге сенетiн бiз а?ыма? па едiк? ??гiменi до?ары?ыз да тама?танып алы?ыз. (жанында?ы к?зетшi ?стап т?р?ан термосты Жамал?а ?сынады, бас?а к?зетшiлер ?ал?ан екi термосты Г?лн?р мен Берiкке бередi) Мiне, б?л асты сiздерге хазiретi шейх берiп жiбердi. Б?кiл халы?ты? алдында ?арала?аны?ыз?а ?арамастан, хазiретi шейх сiздi ?з ?ам?орлы?ына алды. Оны? пейiлiнi? ?андай ке? екенiн т?сiнi?iз де ендiг?рi халы?ты о?ан ?арсы ?гiттеме?iз. Жамал. (термосын жерге ?оя салып) Е! Ол не – бiздi осындай арзан ба?амен сатып алма? па? Егер пейiлi сондай ке? болса, тым ??ры?анда балалар мен бала емiзiп ж?рген ?йелдердi тама?тандырсын. Аурулар?а д?рiгерлiк к?мек к?рсетсiн. Кезекшi. К?рсетемiз, к?рсетемiз. Уа?ыты келгенде б?рi де болады. Ал тама?таны?ыз, не ?ып т?рсыз? Же?iздер, бiз тоса т?рамыз. Термостарды алып кету керек. Берiк ?зiнi? термосын ашып, Лариса?а шай алып бередi. Берiк. Лариса, м?, шай iшiп ал. Лариса. (?уелi шайды ?рттап-?рттап жiбередi де, сосын шешесi есiне т?сiп ыдысын оны? аузына тосады) Мама, м?, шай iшшi. Мама! Ояншы, мiне, Берiк шай бердi, iшшi… Кезекшi ?ызды? ?олында?ы шайды т?ге-м?ге ж?лып алады да Берiкке ?айтарып бередi. Кезекшi. ?й бала, ?зi? iш! Б?лар?а беруге болмайды. Жамал. (ол да ?зiнi? термосында?ы шайын Марияны? аузына тосады) Мария! Есi?дi жи! Мiне, шай iш! Кезекшi. (ыдыс?а жармасып) Айт?ан жо?пын ба – ?здерi? iшi?дер деп! Б?лар?а беруге болмайды. Жамал. (ыдысы бар ?олын керi алып кетiп) Неге?! – ш?лден ?лейiн деп жат?анын к?рмейсi? бе? Кезекшi. Болмайды деген жо?пын ба! Б?йры? сондай. Бiз тек б?йры? орындаушымыз. Осында?ыларды бiз тама?тандырмаймыз, мына тама?ты сiзге шейх арнайы б?йры?пен бергiзiп отыр. Тезiрек iшi?iз, бiздi? уа?ытымыз жо?. Жамал. (шайды кезекшiнi? бетiне шашып жiбередi) Онда осы тама?тары?а ?а?алып ?лi?дер! Кезекшi. (шегiнiп кетiп, бетiн ала?анымен сипап, ?алтасынан орамалын алып с?ртiп, ?стi-басын ?а?ып-со?ып жатып) Же?гей! М?ны?ыз не?! Жамал. (орнынан атып т?рып кезекшiге т?недi) Ал сендердiкi не?! ??! Мынау на?ыз концлагерь ?ой! ?лде фашист боп кеттi?дер ме?! (кезекшi мен к?зетшiлер шегiнiп кетедi, не дерiн бiлмей да?дарып ?алады) Г?лн?р. (?зiнi? ашылма?ан термосын ?оя салып, Берiктi? термосын жинайды да соны? жанына ?ояды) Д?рыс! Бiздi? ?згеден жанымыз б?лек емес. Б?кiл халы? аш отыр?анда тама?ымыздан кесек ?тетiн бiз хайуан деп пе едi?дер? Шынында да шейх о?ба?ан с?р?ия екен. Кезекшi. Бикеш, хазiретi шейхке тiл тигiзбе?iз! Жамал. (о?ан ж?не т?недi) Тигiземiз! Ал, не iстейсi?? ?ылатыны?ды ?ылып ал – ?олы?да ?лейiк! Кезекшi. Же?гей, ?ойы?ыз, сабыр етi?iз. Сiздердi ?лтiрейiн деп т?р?ан ешкiм жо?. К?зетшiлер термостарды жинап алып кетедi. Г?лн?р. (Ларисаны? жанына отыра бере) ?андай с?р?ия едi ?лгi шейх! Жамал. (ол да Марияны? жанына жай?аса бере кекете жауап ?айтарады) Ол на?ыз м?сылман емес пе! Мейiрiмдi Алланы? атымен ?зi тама?танады да, сол мейiрiмдi Алланы? атымен ?згелердi аштан ?атырып, азаптап ?лтiредi. Г?лн?р. И?, екi ?шты мораль. І?iр т?нге ауа бастайды, ?ара??ылы? ?оюлана т?седi. Т?т?ындар ?й?ы?а жай?асады. Жамал Марияны ?зiнi? ая?ына ауыстырып, жанына ана-мына киiм т?сеп, Лариса мен Берiктi екi жа?ына жай?астырады. Г?лн?р сол отыр?ан жерiнде, ма?дайын тiзелерiне ?ойып ?алы? ой?а шомып отыр. Бiрте-бiрте дыбыстар басылып, сахна ?ара??ылы??а батады. Тек ??ран о?ы?ан ?ариды? дауысы басылмайды. (пауза) Сахнаны прожекторды? жары?ы тiлiп ?тiп, ортада?ы топ?а тiрелiп то?тайды. Барлы?ы сол орындарында. Кезекшi келедi, оны? со?ында Иван. Кезекшi. Новиковтар! Т?ры?дар! Мiне – сендердi алып кетуге келдi. Иван. Мама! Лариса! (шешесi мен ?арындасына ?мтылады, сосын, Жамал мен Г?лн?рдi танып, та?ыр?ап кiдiрiп ?алады) Г?лн?р?! Жамал т?те?! Сiздер м?нда не ?ып отырсыздар? Г?лн?р жiгiтпен с?йлеспейтiнiн бiлдiрiп ж?зiн терiс б?рып ?кетедi. Жамал. Не ?ып отымыз деймiсi?? Сенi? ана? мен ?арындасы?мен бiрге миналарды? ?стiнде ажалымызды тосып отырмыз. Сендер, на?ыз м?сылмандар, бiздi, к?пiрлердi, не аштан ?атырып, не жарып ?лтiргендерi?дi тосып отырмыз. Иван. М-м… (?арындасына) Лариса, мен сендердi? осында отыр?андары?ды б?гiн ?ана бiлдiм. Бiрiншi к?нi ?аладан кеткен шы?ар деп ж?ргем. (шешесiнi? жанына тiзерлей отыра кетедi) Мама! Мама! (Лариса?а) Мамама не бол?ан? Лариса. (жылап с?йлейдi, дауысында ашу-ыза) Не, к?рмейсi? бе? ?лейiн деп жат?ан жо? па! Иван. (одан ?рi сас?ала?тайды) ?алай… ?лейiн деп? Неге? С?зi таусыл?ан Лариса ж?зiн а?асынан б?рып ?кетедi де сол?ылдап жылап жiбередi. Жамал. Сен осындай с?ра? ?ою?а ?ялмайсы?, и?! Неден ?лейiн деп жат?анын бiлмейсi? бе? К?рмейсi? бе, ж?ртты? ?андай м?шкiл жа?дай?а т?скенiн? Неше к?н болды б?ларды? аш-жала?аш отыр?анына? Не су бермейдi, не тама?тандырмайды, ауру-сыр?аттар?а д?рiгерлiк к?мек к?рсетiлмейдi, емшектегi балалар аналарыны? с?тi тартылып ?ал?анды?ынан ?ырылып жатыр. М?мкiн сен осыны? барлы?ын бiлмедiм дейтiн шы?арсы?, ??! Иван. (Жамал?а ?арау?а, о?ан жауап ?ату?а даты бармай, ?арындасына) Лариса, мен сендердi алып кетуге келдiм. Шейх ма?ан р??сат бердi. Ж?р, кетейiк. (шешесiн к?термек болады, сол жерде Мария ы?ырсиды да б?кiл денесi мен ая?тарын созып, ?ырылдап ?тiп кетедi, Иван оны орнына жат?ыза ?ояды) Лариса. (барлы?ын т?сiнiп шешесiнi? ?стiне жата кетiп боздап ?оя бередi) Ма-ма! Мама! ?лмешi, мама! ?лмешi деймiн! Ма-ма! Жамал. (Марияны? тамырын ?стап, ?айтып кеткенiне к?зi жетiп бетiн сипайды да Иван?а ?арайды) И?, Иван, ?айтып кеттi шеше?. ??тылды б?л д?ниенi? азабынан. Иван ая?ына т?рып, бас киiмiн шешiп, тер басып кеткен бетiн с?рте бастайды. Иван. Жо-жо?! М?мкiн емес… мамам ?лген жо?… есiнен танып ?ал?ан шы?ар… (отыра кетiп Марияны? к?кiрегiн ты?да?ысы келгендей ?арындасыны? иы?ынан тартады) Лариса. (басын к?терiп алып) Мамам ?лiп ?алды! ?лiп ?алды! Сен! Сен оны ?лтiрген! Сен оны ?лтiрдi?! А-а!… Иван. (шегiншектеп кетiп) Лариса! Олай деме… мен… мен емес… мен тек… Лариса. И?! Сен оны ?лтiрген! Сен! Сен! Мамамды ?лтiрген сен! Иван шыдай алмай ая?ына т?рады да не iстерiн бiлмей жан-жа?ына ?арайды. Сосын Г?лн?р?а бiрде?е дейiн деп жа?ындайды. Иван. Г?лн?р, ендi сен бiрде?е дешi! Менi? не кiн?м бар? Г?лн?р. (бейне бiр ??быжы? жа?ындап келе жат?андай шошынып) Жо-жо?! Жа?ындама ма?ан! Жолама! Аула?! Жамал. (Иван о?ан «не iстейiн» дегендей ?арайды) Иван, менi?ше сенi? осы жерден кеткенi? д?рыс болар. Иван. Жарайды… мен кетейiн… кетейiн. Лариса, кеттiк, кетейiк, маманы… алып кетейiк. Лариса. Кет! ?зi? кет! Мен сенiмен бармаймын! Мен сенi к?ргiм келмейдi! Мына шайтанны? формасын к?ргiм келмейдi! О-о! Мама! О-о, сорлы мамам-ай! Иван. (Жамал?а) Ендi не iстейiн мен? Б?ларды осында ?алтырып кете алмаймын ?ой. Шейх ма?ан р??сат берген… Жамал. Бар ?айтадан сол шейхi?е! Ая?ына жы?ыласы? ба, ?лде ке?iрдегiнен аласы? ба, не ?ылса? о ?ыл – тек осында?ылар?а бостанды? берсiн. Тым ??ры?анда балалар мен ?йелдердi босатсын. Бар! Не ?ып т?рсы?! Иван о?ан ?арайды, Г?лн?р?а ?арайды, сосын ?арындасына ?арайды, оларды? бiреуi де оны? бар екенiн, жандарында т?р?анын сезбегендей терiс ?арап отыр. А?ыры мас адамдай тентiректеп ж?нiне кетедi. Та?ы да ?нсiздiк орнайды, тек ??ран о?ы?ан ?ариды? дауысы естiлiп т?рады. Бесiншi к?рiнiс Ас?арды? ?йiнi? iшкi к?рiнiсi. Т?н, терезедегi перделер жабулы. ?стелге екi шынта?ын тiреп ?ойып, ?олдарымен басын ?стап Ас?ар отыр. Ас?ар. (?зiмен ?зi с?йлеседi) Сонымен не болды? Не бiтiрдiк? Не тындырды?? И?, ендi ешкiм зина жасамас, ?рлы??а бармас. ?ыз-келiншектер жала?аш ж?рмес. ?ылмыс тиылар. Бiра?, шейх к?здеген ма?сатына жеттi ме? Адамдарды ?згерттi ме? Оларды? iшкi д?ниесi жа?арды ма? Жо?! Олар ендi тек ?атал жазадан ?оры??анынан ?ана ?ылмыс?а бармайды. Егер ерте? шари?ат за?ы к?шiн жо?алтса сол адамдар та?ы да сол ?ылмыстарын iстейдi. Ал адамдарды ?ылмыс пен к?н??а ар-?яты, иманы жiбермеуге тиiс, олар хиджап пен ?зын етек к?йлек кигенде, д?реден, тая? жеуден ?ор??анынан емес, жала?аш ж?ре алмайтынды?ынан, ?ял?анынан киуге тиiс. «?ылмыс?а бару?а болмайды!» деген ?а?ида бiздi? адамдарды? сана-сезiмiнде д?рыс т?рбиенi? н?тижесiнде орнау?а тиiс. Алайда… (к?рермендерге б?рылады) алайда, бiздi? т?рбиелеу ж?мысымыз iлгерi басып келе ме? Нелiктен ?о?амымызда ?ылмыстар саны жылдан жыл?а кемiмей келедi? Ж?не де ?ылмысты? небiр сора?ы т?рлерi пайда бол?ан жо? па! Балаларды зорлап ?урелеп ?лтiру деген не с?мды?! Ж?ктi ?йелдi? кiм к?рiнгеннi? ?ойнына жат?аны не аз?ынды??! Бейк?н? с?бидi туа салысымен шырылдатып тастап кеткен деген не?! ?абдуррахманды да т?сiнуге болады. Ол т?рбие ж?мысыны?, салихалы, салауатты ?мiр с?руге ба?ыттал?ан ?гiт-насихатты? н?тижесiздiгiнен, ?атал жаза ?олдану?а м?жб?р болды. И?, ендi ол ма?сатына жеткен сия?ты. Егер оны? орнат?ан т?ртiбi ?за? уа?ыт?а са?талса ?ылмысты? б?кiл т?рi м?лдем тиылады. М?мкiн соныкi д?рыс та шы?ар? ?? М?мкiн адам баласына ??ла?тан ??й?ан с?зден г?рi арт жа?ынан со??ан д?ре тиiмдi болар ма? М?мкiн т?лiм-т?рбие тая?сыз, д?ресiз адам бойына сi?бейтiн шы?ар? М?мкiн «аюды намаз?а ?йреткен тая?» деген с?з бекер айтылма?ан болар? (бiраз уа?ыт ?нсiз ?алады) Ал бiра?… бiз аю емеспiз ?ой. Бiз адам баласымыз. ?лде бiздi? аюдан еш айырмашылы?ымыз болма?аны ма? Жо?! Олай емес! Адам баласын имандылы??а, м?дениеттiлiкке, т?рбиелiлiкке тек шын ж?ректен шы??ан а?ылды, жылы, ?ткiр с?з ар?ылы, игi ?лгi ар?ылы, шыдамдылы?ты?, сабырды? ар?асында, т?зiмдi де тынымсыз е?бектi? н?тижесiнде жеткiзуге болады. Одан бас?а жол да жо?. ?йткенi бiз ?лгiлi аю емес, ?лгiлi адам т?рбиелеп ?сiруiмiз керек. Адам баласыны? т?рбиесiн дрессировка?а айналдыр?ан… б?л дегенi?iз адамды адамгершiлiктен хайуанды??а, прогресстi регереске айналдыр?ан деген с?з. Жо?, ?абдуррахман, мен сiзбен еш?ашан келiспеймiн! Сiздi? т?сiлi?iздi, «т?рбие ж?йе?iздi» мен еш?ашан ?олдамаймын. Осы т?ста есiк ?о?ырауы шыр ете ?алады. Ас?ар селк етедi, сосын т?рып, есiкке жа?ындап, оны ашады. Халел к?мекшiсiмен кiредi. Халел мен оны? к?мекшiсi. Ассалам? ?алайк?м. Ас?ар. Уа?алейк?м ассалам. (с?л б?геледi, сосын, д?лiзге к?з тастап, есiктi жабады) Жо?арлаты?ыздар. Халел жо?ары шы?ып, ?й иесi н?с?а?ан орынды?та жай?асады, к?мекшiсi есiк к?зiнде ?алып ты? ты?дайды, ара-т?ра терезеге жа?ындап келiп шымылды? арасынан дала?а к?з тастап ?ояды. Ас?ар. (?зiнi? орнына отыра бере) Танымадым ?ой… сiз кiм боласыз? Халел. Менi? есiмiм Халел. Мен ?лтты? ?ауiпсiздiк комитетiнi? ?ызметкерiмiн, б?лiкшiлерге ?арсы к?рес ?йымдастыру ?шiн жiберiлген арнайы б?лiмшенi? басшысымын. Бiз ?аланы? естияр азаматтарымен б?лiкке ?арсы iс-?имыл жасайтын ?йым ??рды?, гарнизонны? есi д?рыс офицерлерi мен сержанттарыны? арасында ?гiт-насихат ж?ргiзiп жатырмыз. «?л хизб» партиясыны? м?шелерiмен де с?йлесiп а?ыл?а ша?ырып жатырмыз. Ас?ар. Т?сiнiктi. Ал ма?ан ?алай ?оры?пай келiп т?рсыз? Менi б?лiкшiлердi?, ?абдуррахман шейхтi? сыбайласы деген жо? па… сол естияр азаматтар? Халел. Жо?, керiсiнше, ол азаматтар сiзге сенiм артып отыр. Ж?не бiр тапсырма бар – оны сiзден бас?а ешкiм орындай алмайды. Мiне, о?ы?ыз. (?алтасынан бiр ?а?аз алып Ас?ар?а ?сынады) Ас?ар. (?а?азды алып жатып) Б?л не? Халел. Б?л тапсырма. Бiздi? басшылы?ты? сiзге берген тапсырмасы. Керек болса – президенттi? тапсырмасы! Ас?ар. (?а?азды о?ып шы?ып ?стелге тастай бередi) Астафиралла! Мен м?ндай тапсырманы орындай алмаймын. Халел. Орындайсыз. И?, б?л тапсырманы орындау о?ай болмас. Бiра? сiзден бас?а ешкiмнi? ?олынан келмейдi. Ас?ар. О Алла! Ендi кiсi ?лтiру тек имамны? ?олынан ?ана келетiн бол?аны ма?! Халел. Кешiрi?iз, Асеке. Мен мынаны айтайын деп едiм – шейх сiзден бас?а ешкiмдi ма?ына жолататын емес. Полковник Ысмаиловты? к?зiн жой?аннан берi ол м?лдем адам баласына сенуден ?алды. ?сiресе б?гiнгi шари?ат сотынан кейiн ол ендi еш?айда бас с??а ?оймас. Ас?ар. Е-е! Полковник Ысмаиловты сiздер ?лтiрген екенсiздер ?ой! Халел. Асеке, олай деме?iз. Полковник Ысмаиловты? к?зiн жою ж?нiнде бiз басшылы?ымыздан б?йры? алды?. Бiз гарнизонны? бiрсыпыра офицерлерiн ?гiттеп ?зiмiздi? жа?ымыз?а шы?арып алды?, ал полковник на?ыз фанатик екен, к?нбей т?рып алды. Содан кейiн оны? к?зiн жоюдан бас?а еш амал ?алмады. Ендi шейх ?абудррахманды жо? ?ылса? ?аланы ?ант?гiссiз азат етуге м?мкiндiк туады. Бiзге т?скен м?лiметтер бойынша стадионны? жарыл?ыш миналарын iске ?осатын пульт ?абдуррахманны? ?олында екен. Бiз гарнизон басшылы?ын ?ол?а алып экстремисттердi т?т?ындай бастасымен ол стадионды ??ртып жiбередi. Т?т?ындал?ан к?нде д?л ?зiне еш ?айырымдылы? болмайтынын шейх жа?сы бiледi. Сонды?тан оны? к?зiн жой?аннан бас?а амал ?алмады. Ал ол ма?ына ешкiмдi жолатпайды. ?зiне ?бден берiлген, шейх ?шiн жанын пида етуге дайын жаса?тарымен ?оршап ал?ан. Сiр? бiрде?енi сезiп ж?р-ау деймiн. Содан, ?рi ойлап, берi ойлап, осы тапсырманы сiзге ж?ктегеннен бас?а еште?е ойлап таба алмады?. Ас?ар. Жо?, Халел, мен кiсi ?лтiре алмаймын. Жо-жо?, атама?ыз! Кiсi ?лтiру – зор к?н?. Халел. Мен б?рiн т?сiнемiн, Асеке. Бiра?, бiз ?лтiрмесек – ол ?лтiредi. ?лтiрiп жатыр да! Шари?ат сотыны? ?кiмiмен ?лiм жазасына кесiлгендерден бас?а, стадионнан к?нде б?лен ?лiк шы?арылады. Жа?ын арада сонда?ы т?т?ындарды босатып алмаса?, жаппай ?ырыла бастайды. Т?т?ындар ?бден ашы??ан екен, футбол ала?ыны? ш?бiн та?ырлап жеп ?ойыпты. Олар ш?лден де азап шегiп отыр. Мiне б?гiн оларды? сусыз оты?андарына то?ызыншы т?улiк кеттi! То?ыз т?улiк сусыз отыру дегендi т?сiнетiн шы?арсыз. (Халел имамнан к?зiн айырмайды, ал ол шыдай алмай т?мен ?арайды) Ал бiз б?гiн басшылы?ымыздан та??ы беске дейiн стадионда?ы жарыл?ыш миналарды iстен шы?ару ж?нiнде б?йры? алды?. Са?ат бесте президент ?ала?а шабуыл жасау?а п?рмен бередi. Ал шабуыл басталысымен ?абдуррахман стадионды жарып к?лiн к?кке ?шырады. Ал онда он мы? адам ?амауда отыр. Ойланы?ыз – он мы? адам! Бiр адамды ?лтiру ?алай – он мы?ын ?ырып тастау ?алай? Стадионда мы?да?ан балалар, кiшкентай с?билер бар. ?ателеспесем, сiздi? ?ызы?ыз бен ?лы?ыз да сонда отыр. Ж?байы?ыз ж?нiнде с?з ?оз?амай-а? ?ояйын. ?алай сiз балалары?ызды ойламайсыз? Ас?ар. (басын к?тередi, ж?зiнде ?асiрет пен ?ай?ы) Олар менi? жадымнан еш?ашан кетпейдi, мен оларды ?рбiр с?тте ойдан шы?ара алмаспын. Халел. Онда ?алай ?ол ?усырып отырма?сыз? Ас?ар. Мен ?ол ?усырып отыр?ан жо?пын. К?нде сол шейхтен стадионда?ы т?т?ындарды босат деп ?тiнемiн. Бiра? ол к?нбей т?р. Халел. Д?рыс, ол еш?ашан оларды босатпайды. ?йткенi стадионда?ы т?т?ындар шейхтi? басты к?зiрi. Президент автономияны мойындап, шейхтi? ?сынып отыр?ан келiсiм шартына ?ол ?ойма?анша стадионда?ы т?т?ындар?а бостанды? жо?. Ал президент еш?ашан автономияны мойындамайды. Ж?не де онысы д?рыс. ?азiр осы автономияны мойында, ерте? та?ы бiреу д?л осындай б?лiк шы?арып та?ы бiрде?е деп талап ?ояды. Сонда мемлекетiмiздi ыдыратып, б?лшекетеп таратып жiберуге бола ма? Жо?, болмайды! Президенттi? автономияны мойындайтын еш?андай ха?ысы да жо?. Ж?не де ол кiсi б?л б?лiктi к?пке соза да бере алмайды. Бiзге берiлген мерзiм бiттi, б?гiн а?ыр?ы т?н. Ал бiз, шейхты, оны? ?олында?ы пультты iстен шы?арма?анша еш?андай iс-?имыл бастай алмай отырмыз. Ас?ар. Мен б?рiн т?сiнемiн. Мен… мен соны… ?лтiрудi? де ?ажеттiгiн мойындау?а дайынмын. Бiра?, мен… ?з басым кiсi ?лтiре алмаймын. Жо?, б?л iс менi? ?олымнан келмейдi. Менi? ?олым бiреудi? ?мiрiн ?иу?а бармайды. М?лдем бармайды. Халел. Барады! Бар?ызасыз! Егер де сiз мы?да?ан адамдарды? ?мiрiне т?нiп т?р?ан ?ауiптi ойласа?ыз, т?сiнсе?iз, соларды ??т?ару ?шiн сiз кiсi ?лтiруге барасыз. Былай деп ??ы?ыз – сол он мы? адамны? та?дыры, ?мiрi бiр ?зi?iздi? ?олы?ызда т?р. Ас?ар. Сонда да мен кiсi ?лтiре алмаймын. Былай iстесек ?айтедi – мен ?азiр ?абдуррахман?а барып та?ы да с?йлесейiн, стадионда?ы адамдарды босат дейiн. Мен оны к?ндiремiн, мен оны ?алай да к?ндiруге тиiстiмiн! Халел. (шыдай алмай столды ала?анымен ?ойып ?алады) Имам! Ояны?ыз! Есi?iздi жиы?ыз! ?алай т?сiнбейсiз – ол еш?ашан т?т?ындарды босатпайды, ?лсе де босатпайды! ?лсе бiрге алып кетедi, бiра? босатпайды. Б?л жерде ендi с?здi? ?ажетi аз. Ендi iстi? кезегi келдi. Сiз сол iстi ?ол?а аласыз, сiз оны ?лтiресiз! ?лтiресiз де он мы? адамды аман алып ?аласыз. (?алтасынан тапанша алып шы?ады) Мiнеки, осы тапаншамен сiз шейхтi атып тастайсыз! Ас?ар. (екi ?олын ала ?ашып) Жо-жо?! Атама?ыз! Мен ?мiрi ?олыма ?ару ?ста?ан емеспiн, мен тапаншадан ату бiлмеймiн. Адам т?гiл иттi де ата алмаймын. Халел. Б?л шейх иттен де жаман болып т?ран жо? па! (пауза) Ал тапаншадан ату оп-о?ай. Б?ны? о?тары уландыр?ан, сiз ?йтеуiр шейхтi? денесiнi? бiр жерiне тигiзсе?iз болды, же?iл жараны? ?зi жеткiлiктi. Ж?не д?л жанында т?рып адам?а о? дарытпау м?мкiн емес. (тапаншаны? тетiктерiн к?рсетiп ?йрете бастайды) Мiне, мына тетiкше тапанша ?з бетiмен атылып кетпеуi ?шiн былай басылады, я?ни, атарды? алдына оны былай шегiндiресiз. Содан кейiн тапаншаны шейхке к?здеп ш?рiппесiн басса?ыз болды о? атылады. Ж?не сауса?ы?ызды ш?рiппеден алмаса?ыз б?л тапанша о? жаудыра бередi. Т?сiндi?iз бе? Мiнеки, ?олы?ыз?а алып атып к?рi?iз, ?оры?па?ыз, ?азiр м?нда о? жо?. Ас?ар. (тапаншаны алу?а асы?пайды) Б?л iстi ж?ктейтiн бас?а адам табылма?аны ма? Халел. Табылмады. Табылмайды да! Б?л iс тек сiздi? ?олы?ыздан келедi. Шейх тек сiзге к?мiл сенедi. Сiздi? киiмi?iздi тексермей, тiнiтпей о?ан кiргiзедi. Бiз оны? б?рiн аны?тады?. Мына тапаншаны iшкi ?алта?ыз?а салып алы?ыз. Б?л тапаншаны еш?андай электронды аспап та сезбейдi, ит те иiсiн алмайды. Ас?ар. Жа?сы, мен шейхты ?лтiрдiм делiк, ал сонда оны? жанында?ы жаса?тары сол пультты iске ?осып стадионды жарып тастамай ма? Шейхтi ?лтiргенмен бiз ма?сатымыз?а жете аламыз ба? Халел. Ол ?шiн ?ам жеме?iз. Бiз мынадай ж?йттi аны?тады? – пультты iске ?осу ?шiн ??пия кодты ?олдану керек. Ал кодты шейх ?зi ?ана бiледi екен. Одан бас?а тiрi жан бiлмейдi. Я?ни шейхтен бас?а жан жарыл?ыш миналарды iске ?оса алмайды. Сiздi? мiндетi?iз – тапаншаны шейхке кезеп ш?рiппесiн басу – ар жа?ын тапанша ?зi бiледi. (тапанша?а о?тарды салады да, iске ?осып, ?з бетiмен атылып кетпеу ?шiн тетiкшенi басып Ас?ар?а ?сынады) Тек, атарды? алдында мына тетiкшенi былай ?айтаруды ?мытпа?ыз. Ас?ар. (тапаншаны ?олына алады да сол тетiкшенi басады) Осылай ма? Халел. И?. Ендi тапанша о? ату?а дайын. (имамны? тапанша ?стап т?р?ан ?олын кiлем iлiнiп т?р?ан iргеге ?арай б?рып) Ал, басы?ыз ш?рiппенi. Ас?ар. ?алай, д?л осы жерде ме? ?йдi? iшiнде ме? Халел. Ата берi?iз, б?л тапаншаны? дауысы ?атты шы?пайды. О? б?л ?абыр?аны тесiп шы?а алмайды. Басы?ыз, басы?ыз ш?рiпенi! ?ор?па?ыз. ?аттыра? басы?ыз. Ас?ар ш?рiппенi басып ?алады, тапанша с?л ?ана шырт етiп о? атады. Ас?ар. Ойбай! (тапаншаны стол?а ?оя салады) Халел. Мiне, к?рдi?iз ?ой – оп-о?ай. Шейхтi атып тастасымен тапаншаны ?ста?ан бойы ?олы?ызды ?алта?ыз?а салы?ыз да а?ырын ?ана шейхтi? кабинетiнен шы?ып кетi?iз. Сiздi ешкiм б?гей ?оймас. Ал егер бiреу-мiреу б?гесе – тапаншаны ?олданы?ыз, ойланбастан ?арсы келгендi де атып таста?ыз. Тапсырма орындалысымен бiз сiзге к?мекке келемiз. ?рине, б?л ?атерлi iс, сiз оны менсiз де т?сiнген боларсыз. Б?лен мы? отандастарымызды? ?мiрiне ?атер т?нiп т?р?анда бiз ?зiмiздi? ?ауiпсiздiгiмiздi ойлай аламыз ба. Ас?ар. И?, ?рине, мен ?зiмнi? ?ауiпсiздiгiмдi ойлап т?р?ан жо?пын. Халел тапаншаны алып ?айтадан о?тап, имам?а ?айтарып бередi. Ас?ар тапаншаны ?олына алып, не iстерiн бiлмей, ?айда ?оярын бiлмей кiдiредi. Халел. Ал ендi шейхке телефон шалып ?абылдауын с?ра?ыз. ?те ма?ызды шаруа ж?нiнде с?з бар, ерте?ге ?алдыру?а болмайды де?iз. ?алай да болса о?аша ?абылдауын талап етi?iз. Ол сiздi? с?зi?iздi жерге тастамайды, мiндеттi т?рде ?абылдайды. Ас?ар. (?лi де тапаншаны ?айда ?оярын бiлмей ?рi-бiрi аударыстырып отырып) И?, м?мкiн… м?мкiн келiсер… Осы т?ста есiктi? ?о?ырауы со?ады. Халел есiк к?зiнде т?р?ан к?мекшiсiне ?арайды, ол есiктегi тесiк ар?ылы сырт?а к?з тастап, сосын Халелге белгi бередi. Халел а?ырап т?рып ?ал?ан Ас?ар?а ?арайды. Халел. (сыбырлап) Б?лiкшiлердi? бiреуi к?рiнедi. Ол кiм болуы м?мкiн? Ас?ар. Бiлмеймiн. Халел. Сiз ешкiмдi тосып оты?ан жо? па едi?iз? Ас?ар. Ж-жо?… егер ?йелiм мен балаларымды ертiп ?келген болмаса… бiра? оларды кiм босатар дейсi?. Халел. Бiз ана б?лмеге кiре т?райы?, сiз есiктi ашы?ыз. (келесi б?лмеге беттей бере, Ас?ар?а ?айтып келедi) Асеке, тапаншаны ?алта?ыз?а салып ?ойса?ыз. Ас?ар. ?! И?, и?! (тапаншаны ?алтасына салып есiктi ашады – боса?ада Иван т?р) Иван?! Сен не ?ып ж?рсi? т?нделетiп? Иван. (iшке кiрiп есiктi жабады, е?сесi т?сi?кi) Ассалам? ?алайк?м… Ас?ар. Уа?алайк?м ассалам. Не ?ып т?рмыз? Жо?арлат. Кел, отыр мына орынды??а. (?зi бас?а орынды??а отырып жiгiттi? бетiне ??iледi) Са?ан не бол?ан? Ауырып ?ал?аннан саумысы?? Бiрде?е болып ?алды ма, Ваня? Иван. (Ас?арды? ?сын?ан орынды?ына жай?асып) И?… Ас?ар а?а, мамам ?айтыс болды… Ас?ар. ?айда?ы мама?? ?! Не дейсi?? Иван. И?, Асеке, мамам ?айтыс болды. Ол Лариса екеуi ?аладан еш?айда кетпептi, стадионда аштан аш отырыпты. Мен оны б?гiн ?ана бiлдiм, ма?ан олар ж?нiнде стадионда к?зетшi болып iстейтiн танысым айтты. Сосын шейхтен шешем мен ?арындасымды ?йге алып кетейiн деп р??сат с?рап алып бар?ам… с?йтсем, стадион на?ыз концлагерьге айналыпты. Онда?ы мы?да?ан адамдарды? жа?дайын к?рiп жаным т?ршiгiп кеттi. Олар ?бден ары?ан, балалар су с?рап ы?ырсиды, жылау?а ?лi келмейдi. Футбол ала?ыны? ш?бiн та?ырлап жеп ?ойыпты. Жа?сы, Ас?ар а?а, олар к?пiр болсын. Бiра?, балаларды? не жазы?ы бар? Емшектегi балаларды, кiшкентай с?билердi к?пiрлер ?атарына жат?ызу?а бола ма? (имам?а ?арайды, ол ше ?нсiз т?мен ?ара?ан бойы отыр) Сосын… сосын мен мамам мен Ларисаны тауып алдым. Ал оларды? жанында Жамал т?те мен Г?лн?р отыр екен. Берiк те сонда. Мен оларды сонда отырар деп еш?ашан ойламап едiм. Егер оларды к?пiр десек, онда… онда т?к т?сiнсем б?йырмасын! (ол имам бiрде?е дей ме деп то?тайды, бiра? имам сол отыр?ан бойы ?оз?алмайды) Сосын… мамам ес-т?ссiз жатыр екен, мен оны к?терiп ?кетейiн деп едiм, ол сол жерде жан тапсырды… сол жерде, менi? ?олымда кете барды… т?п-тура менi? ?олымда ?тiп кеттi… Ал Лариса… ол… ол маманы сен ?лтiрдi? деп бетiме басты. Ендi… ендi ойлап к?рсем, оны? с?зi д?рыс екен. Мен… мамамны? ?лiмiне мен кiн?лiмiн. Ас?ар. Жо? Ваня, олай деме. Сен кiн?лi емессi?… Иван. И?, менде барлы? кiн?. Жамал т?те де солай дедi, Г?лн?р да… ол ашы? айтпаса да ж?зi соны бiлдiрiп т?рды. Оларды? ма?ан ?ара?ан жанарларын к?рсе?iз ?ой! Мен олар?а ??быжы?тай к?рiнген шы?армын. Ондай к?здердi? ?арасына шыдау м?мкiн емес-тi. Сосын мен кеттiм. Ал мамам мен Лариса ?алды. Тым ??ры?анда мамамны? м?йiтiн алып кетейiн деп едiм, Лариса к?нбедi. Жамал т?те: «Шейхке бар, стадионда?ы тым ??ры?анда балалар мен бала емiзiп ж?рген ?йелдердi босат де», – дедi. Шейхке барып едiм, ол менi ?абылдамады. К?мекшiлерi жiбермедi. «Не ж?нiнде келдi??», – дейдi. Б?йымтайымды айтып едiм, «Стадионда?ылар к?пiр, олар ?шiн сен неге ?ам жеп ж?рсi?, сен ?зi? м?сылман емессi?-ау», – деп бас салды. Ал стадионда?ылар… олар да адам баласы емес пе? Кешегi арамызда ж?рген тамыр достарымыз, кеше ?ана мектепте бiрге о?ы?ан кластастарымыз емес пе? Ж?не де кiшкентай балалар, с?би б?бектер… оларды? не жазы?ы бар? Мен осыны т?сiнбеймiн. (жiгiт м??айып бiр к?рсiнiп алады) Ж?не, бiздi? ма?сатымыз осы ма едi? Бiз халы?ты? ал?ысыны? орнына ?ар?ысына тап болды? ?ой! Б?рiнен б?рын батып т?р?аны – шешем мар??мны? м?йiтi ?лi сол футбол ала?ында жатыр. (бiраз уа?ыт ?ндемей ?алады) Сосын… мiне, сiзге келдiм. Сiз не дей аласыз, а?а? Шари?ат за?ы адам баласын мал ??сатып ш?п жегiзiп, оттатып ?ой дей ме?! Ас?ар. (бiр к?рсiнiп алып Иван?а ?ай?ылы к?зiмен ?арайды) Эх Ваня, Ваня! Бiз алданып ?алыппыз. И?, сен сия?ты т?жiрибесiз жас жiгiтке алданып ?алу ?ажап емес. Бiра? мына мен сия?ты, о?ы?ан, бiлiмi толы? адам да алданады екен. Ендi менi? де к?зiм ашылды. И?, ислам дiнi, шари?ат за?ы адам баласын хайуан?а айналдыр, мал ?ылып жiбер демейдi. Жо?, ол керiсiнше, имандылы??а, адамгершiлiкке жетелеуге тиiстi. Сен д?рыс айтасы? – стадионда?ылар к?пiр емес. Оларды? б?рi к?пiр емес. Стадионнан тыс жерде де к?пiрлер бар. Сенiкiндей униформа кигендердi? iшiнде де, ?здерiн «Мен м?сылманмын!», – деп кеуделерiн со?ып ж?ргендердi? iшiнде де к?пiрлер бар. Ал сол к?пiрлер – е? ?ауiптi к?пiр. Олар на?ыз шайтанны? сапала?тары. Шайтан да кейде имандылы?ты? киiмiн киiп жылтырап ж?редi, адамдарды адастырады. О-о! Ол ла?нет келгiрдi? бiлiмi де, с?р?иялы?ы адам баласын есiнен адастырып, е? игi ойын, пи?ылын, ниетiн б?рып жiберiп ?атыгездiкке, о?ба?анды??а, з?лымды??а апарып со?тырады. Сонды?тан ?те са? болу керек. Иван. Мен де солай ойлап едiм. Сонда мен ендi не iстейiн? Стадион?а бар?ым келмейдi. Ал бiра? мамамны? м?йiтiн бiрдеме ?ылып алып шы?у керек, адам сия?ты о д?ниеге аттандыру керек. Жалпы, ендi бiз не iстеуiмiз керек? Сiз ма?ан бiр ке?ес бере аласыз ба? Халел. (б?лмеге кiрiп келедi – Иван сасып ?алып орнынан атып т?рады) ?оры?па, iнiшек, мен Асеке?нi? досымын. Иван. Ассалам? ?алайк?м… Халел. Уа?алайк?м ассалам. (екеуi ?ол алысып амандасады) Отыр Иван, а?ылдасу керек. Менi? есiмiм Халел. Мен б?лiкшiлермен к?ресу ?шiн жiберiлген арнайы б?лiмшенi? командирiмiн. Мен б?рiн естiдiм, сенi? ?ай?ы?а орта?тасам, ?айырлы ?аза болсын. ?рине, ?азiр сенi? есi-дертi? шеше?нi? м?йiтi мен ?арындасы?ды алып шы?уда. Бiра? стадионда отыр?ан ?ал?ан ж?ртты да ойлау керек. Оларды к?зетiп отыр?ан жiгiттердi? iшiнде сен сия?ты алданып ?ал?ан жандар бар шы?ар. Ендi к?бiнi? к?зi ашылды ?ой. Сол жiгiттердi? де бастары ?атып ж?рген болар. Солармен сен ар?ылы байланыс жасап к?рсек деймiн. Бiра? асы?у керек. Уа?ыт ты?ыз. Та?ерте? бiз iс-?имыл?а к?шпекпiз. Бiра? бiр м?селе бiздi б?геп т?р. Сен стадионны? миналанып тастал?анын бiлесi? бе? Иван. Мен о ж?нiнде б?гiн ?ана естiдiм. Ба?ана стадион?а бол?ам. Сонда кезекшi к?зетшi айтты: Жамал т?те… ол Асеке?нi? зайыбы, со кiсi стадион миналанып тастал?ан дептi. Бiра? о?ан ешкiм сенбейдi. Халел. Сенуге тура келедi, Иван. Миналарды? санын ешкiм белмейдi, ал оларды iске ?осатын пульт шейхты? ?олында. Сонды?тан ол пультты ?ол?а т?сiрмей, iстен шы?армай стадионда?ыларды ??т?ара алмаймыз. ?рине, егер бiз т?т?ындарды шейхке бiлдiрмей стадионнан шы?арып алса?… б?л, бiр ?ара?анда, м?лдем м?мкiн емес сия?ты. Алайда, бiз барлы? м?мкiндiктердi пайдалану?а тырысуымыз керек. Стадион к?зетушiлердi? арасында сенiмдi достары? бар ма? Иван. Бар ?ой. Халел. Ал, онда, Иван, кетейiк. Стадионды к?зетушiлердi? арасында?ы м?лдем а?ыл-есiнен айырылма?ан жiгiттермен байланыс жасап сонда?ы т?т?ындарды азат етiп к?рейiк. (Ас?ар?а) Ал, Асеке бiз кеттiк. Есi?iзде болсын —бiз сiзге е? ?лкен ?мiт артып отырмыз. Аман сау кездескенше. Ас?ар. И?, Алла та?ала аман-сау кездесуге жазсын… Халел к?мекшiсiмен Иванды ертiп кетедi. Ас?ар оларды? кетiсiмен есiктi жауып бекiтiп орнына ?айтып келедi. ?алтасынан тапаншаны алып шы?ып жан-жа?ты зерттеген боп ?арайды. Ас?ар. (?з-?зiмен с?йлеседi) Сонымен мен ендi жендет болдым. Мен ендi адам ?лтiруге тиiстiмiн. Бас?а амал жо? дейдi… и?, солай. Ал м?мкiн шейх… м?мкiн ол с?зге к?нер? Не де болса та?ы бiр рет, а?ыр?ы рет с?йлесiп к?ру керек. Ал содан кейiн… содан кейiн к?нбесе. К?нбесе… содан кейiн к?нбесе… к?нбесе… сонда… ?м… (тапанша?а та?ы бiр рет к?з тастап орнынан т?рып кетедi) Жо?! К?ндiру керек! ?алай да болса к?ндiру керек. Одан бас?а амал жо?! ?ялы телефонын алып шейхтi? н?мiрiн тере бастайды. Осы т?ста есiк ?о?ырауы та?ы да шылдыр етедi. Ас?ар бiр мезет сол жа??а ?арап т?рып, содан кейiн есiкке беттейдi. Есiктi? ??лыпына ?олын соза бере ?олында?ы тапаншаны ?алтасына салады. Есiк ашып а?ырап ?арап ?алады. Б?лмеге Иван кiрiп келедi. Ас?ар. Ваня?! Не болып ?алды? (есiктi жабады) Сен неге ?айтып келдi?? Халел ?айда? Иван. Асеке, мен бiр минутке оралдым. Халел менi т?менде тосып т?р. Мен… мен мана сiзге келгенiм… сiзге келгенде… Ас?ар. Ваня, са?ан не бол?ан? Сабыр ?ыл, жаным. Ж?р, орынды??а отырайы?шы, сосын баппен ??гiмелесейiк. Иван. Жо?, Асеке, отыратын уа?ыт жо?. Мен тек сiзге бiр ?те ма?ызды ж?йттi айтайын деп едiм. Ол м?селе… ?ыс?асы, Г?лн?р… Ас?ар. Г?лн?р?! Онымен бiрде?е болды ма? Ол ?зi аман ба?! Иван. Жо?… И?, и?, аман! Ол аман-есен. М?селе онда емес, м?селе менде. Сiз еште?е бiлген жо?сыз, ал мен… бiз… ?ыс?асы – Г?лн?р екеумiз бiр-бiрiмiздi ?атты ?натты?, бiр-бiрiмiзге ?ашы? болды?. И?, ол ендi менi с?ймейдi… и?… Бiра? мен оны б?рын?ыдай… и?… ал ол ендi менi жек к?редi. Сонда менi? кiн?м тек на?ыз м?сылман боламын дегенiмде. Мен сiзден Г?лн?рды? ?олын с?райын деп ж?ргем, ал ол… ол ма?ан Ислам дiнiн ?абылдау керек дедi. Сонымен мiне… Ас?ар. (Иван?а б?кiл денесiмен б?рылып) Не?! Сен Ислам дiнiн тек менi? ?ызымды алу ?шiн ?ана ?абылдады? ба?! (Иван т?мен ?арап к?рсiнедi) Жо-жо?! М?мкiн емес! Иван. (басын к?тередi) И?, Асеке, мен бiр балалы? жасадым. Бiра? сiз ол ?шiн ашуланба?ыз. Мен б?рыннан дiн ж?нiнде ойланып ж?ргем. Мен м?сылмандарды е? адал, е? ?дiл, е? мейiрiмдi жандар деп есептейтiнмiн. Бала кезiмнен сiздi? ?лгi?iз к?з алдымда т?рды емес пе! Бала кезiмнен сiздi? ?улие-?мбиелер, ?з пай?амбарлар туралы ??гiмелерi?iз, е? со??ы пай?амбарымыз М?хаммед саллала?у ?алей?и у?ссалам мен оны? сахабаларыны? ?мiрi мен iстерi ж?нiнде айт?ан ??гiмелерi?iз жадымда са?талып ?ал?ан-ды. Сонды?тан, Г?лн?р ислам дiнiн ?абылдау керектiгiн айт?анда мен бiр минут та ойланбастан шешiм ?абылдадым. Содан б?рi жа?сы болушы едi, егер… егер мына шейх кездеспегенде. Ол… ол, бiлмеймiн не ?ыл?анын, ?йтеуiр со кiсiмен кездесуiм м?? екен, а?ыл-есiмнен айырылдым да ?алдым. Сосын со?ына ?алай т?сiп кеткенiмдi ?зiм де бiлмей ?алдым. Ас?ар. (бiрер уа?ыт жiгiтке ?арап т?рып, сосын ?олын иы?ына салады) ?зi?дi кiн?лай берме, Ваня, жал?ыз сен емес шейхтi? арбауына тап бол?ан. Иван. И?, ?аншама жiгiттер шейхтi? со?ында кете барды. Бiр жа?ынан сiз соны? жанында ж?рдi?iз ?ой. Сонды?тан бiзде еш к?м?н да бол?ан жо?. Ас?ар. (ауыр к?рсiнiп) И?, оны? ма?ан соншама жабыс?аны ендi т?сiнiктi болды… Осы жерде есiктi? ?о?ырауы та?ы да шылдыр етедi. Имамны? ?олы ??лып?а созыла бергенде Иван есiктегi тесiкке ?арайды да оны? ?олын ?стап ?алады. Иван. (сыбырлап) То?тай т?ры?ыз. Б?л кiм ?зi? Имам да тесiкке ?арайды, сосын Иван?а келесi б?лмеге ты?ыла т?р деп белгi бередi. Иван ол б?лмеге кiрiп кеткеннен кейiн имам есiк ашады. Шейх кiредi. Оны? ?стiнде капюшоны бар ?лкен плащ. ?абдуррахман. (табалдыры?ты аттап ?тiп то?тайды да капюшонды арт?а ?арай сыпырып тастайды) Ассалам? ?алайк?м, Асеке! Ас?ар. Уа ?алайк?м ассалам. (шегiншектеп кетiп кiдiрiп ?алады) ?абдуррахман. (б?гелiп ?алып) Кiруге р??сат па? Ас?ар. И?… и?, жо?ары шы?ы?ыз. (жо?ары жа??а ?арай ?ол сiлтеп ишарат жасайды) ?абдуррахман. (жо?ары ?тiп, столды? жанында т?р?ан орынды??а жай?асады, есiк ??лыпталмай ?алады) Кешiрi?iз, Асеке, т?н жамылып келгенiмдi. Бiра?, астыртын жа?дай… (имам?а тесiрейiп ?арайды да) Асеке, сiзге не бол?ан? Ж?зi?iз боп-боз ?ой. Ас?ар. Жо… жо?, еште?е емес. Тек… сiздi б?гiн… д?л осы жерде к?рем деп ойламап едiм. Алайда мен де сiзбен о?аша с?йлесейiн деп едiм. ?абдуррахман. Кешiрi?iз, жа?дай солай болды. Сiздi тек ?йi?iзде о?аша кездестiрмесем… мешiтте жаны?ызда ?рдайым бiреулер ж?редi. Ал ?зiме ша?ырайын десем… бiлесiз ?ой – менi? сарбаздарым менi еш?ашан жал?ыз ?алтырмайды. Мiне, сонды?тан т?нделетiп, жасырын келдiм. Мен сiздi ?йы?тап ?ал?ан шы?ар деп ойладым… бiра?, сiз ?лi жатпапсыз. Ас?ар. Ендi ?айда?ы ?й?ы! Не ?й?ы келмейдi, не ас ж?рмейдi… ?абдуррахман. Асеке, сiз менi кешiрi?iз. Мен сiздi? ?йдегi же?гейдi, ?ызы?ыз бен ?лы?ызды босатсын деп б?йры? бердiм. Жа?а, осында келердi? алдында стадион?а жiгiттердi жiбердiм. Менi? оларды т?т?ындайтын ойым жо? едi. Ол кiсi ?зi, ?оярда ?оймай кiрiптi стадион?а. «Мен халы?ты?, отандастарымны? жанына барамын, соларды? та?дырымен орта?тас боламын, менi? олардан жаным ?адiрлi емес» дептi. ?рине, менi? ызамны? ?айна?аны да бар – ?зi?iз бiлесiз ?ой, ?андай с?здердi ж?ртты? к?зiнше менi? бетiме бас?анын. Сiздi де табалап кеттi ?ой. Сосын ойладым, бiр-екi к?н отырып бiраз есiн жисын деп. Сiз олар ?шiн уайымдама?ыз – ?азiр олар азат етiледi. Бiра? ?йi?iзге ?айтып келе ме – келмей ме, оны бiлмеймiн. Мен жiгiттерiме же?гейдi апар деген жерiне жеткiзiп таста?дар деп б?йырдым. Тек ?ана ?аланы? сыртына шы?ара алмайды – о??а ?шатын ?ауiп бар. ?аланы ?оршап т?р?ан ?скердi? снайперлерi ?имылда?ан, ?ыбырла?ан адамды ?а?ып т?сiруi м?мкiн. ?алада же?гейдi? туыстары, ??рбылары бар ма едi? Баратын жерi бар ма? Ас?ар. Бiлмеймiн… бар болар… тек сiз оларды шынында да азат етсе?iз. ?абдуррахман. Азат етемiз! Ол ?шiн к?м?нданба?ыз. Мiне б?гiн Иван Новиков та шешесi мен ?арындасын стадионнан алып кетуге р??сат с?ра?ан, мен о?ан р??сат бердiм. Алайда оны? шешесi ?лiп ?алыпты. Ал ?арындасы шешесiнi? м?йiтiнi? жанында ?алыпты. Мен ол баланы м?йiтпен бiрге ?йiне жеткiзсiн дедiм, жерлеуге ?ажет ?аражатты партияны? ?орынан б?лiп бердiм. М?мкiн осы ?йдегi же?гей солармен бiрге болар. Мiне, к?рдi?iз бе – уайымдайтын еште?е жо?. Ас?ар. Мен ?з отбасым ?шiн ?ана уайымдап отыр?ан жо?пын. Мен б?кiл стадионда?ылар ?шiн, б?кiл ?ала т?р?ындары ?шiн уайым жеп отырмын. Сiз ендi ?зi?iз де т?сiнген боларсыз – сiздi? экспериментi?iзден еште?е шы?пады. Сонды?тан ендi ?ару-жара?ы?ызды таста?аннан бас?а амал ?алмады. И?, сiз с?зсiз сотталасыз… бiз б?рiмiз де сотталамыз. Бiра?, ?з еркi?iзбен ?ару-жара? тастап, ?аланы мемлекет ?арулы к?штерiне тапсырса?ыз, сот сiзге кешiрiм жасайды. ?лбетте жасайды. ?абдуррахман. (??i б?зылып кетедi) Жо?! Мен ол сотты за?ды деп санамаймын. Мен тек Алла?ты? сотын, Алла?ты? за?ын мойындаймын. ?ару-жара?ымызды да тастамаймыз – алдымыз?а ?ой?ан ма?сатымыз?а жетпей тастамаймыз. Бiздi? мемлекетiмiздi, бiздi? ?о?амымызды к?н??арлардан, ?ылмыскерлерден тазартпай то?тамаймын. Ал мына бiздi?, сiз айтпа?шы, экспериментiмiзден т?к шы?пады дегенмен мен келiспеймiн. ?зi?iз бiлесiз – осы ?ыс?а мерзiмнi? iшiнде ?аламыз ?жепт?уiр тазарып ?алды. Бiз ?ылмысты? барлы? т?рлерiн тыйды?. М?сылмандар о? мен солын а??ара бастады, намаз о?уды ?йрендi, адам сия?ты киiм киуге да?дыланды. ?азiр еш ?ауiпсiз т?нгi к?шелермен ж?руге болады. ?ала т?р?ындары бiр-бiрiмен сыпайы с?йлеседi, адал сауда-сатты? ж?рiп жатыр, ешкiм ешкiмдi алдамайды, ешкiм ешкiмдi ?анамайды, азы?-т?лiк пен бас?а т?тынатын тауарлар таза, х?л?л. Бiз ара? пен есiрткiнi жойды?, темекi шегушiлер мен насыбай ататындарды? да саны азайып келедi. Банкiлер д?рыс ж?мыс iстей бастады, олар м?сылмандар?а д?рыс ?ызмет к?рсетуде, б?рын?ыдай ?сiм пайызын алып ашы?тан-ашы? тонау деген жо?. Шенеунiктер ж?мысын адал, ?дiл ат?аруда. Ешкiм пара алмайды – пара бермейдi. Б?дан бас?а не керек?!.. (шейх имам?а ?арайды, бiра? ол ?ндемейдi) И?, м?мкiн бiздi? бастамамызды? болаша?ы жо? та болар. Бiра? мен к?мiл сенемiн – ?алай да болса, т?бiнде, егер халы? ?бден мал??нды??а, аз?ынды??а батып, ??рып кеткiсi келмесе, б?рiбiр, ерте ме, кеш пе, болаша?та бiр шари?ат за?ын ?абылдайды. Мен… тек сол болаша? ?о?ам?а ал?аш?ы жол салушымын. Менi? iзiме т?сетiндер болады ?лi, болады, иншалла! Олар тiптi менен де ас?ан м?сылман болады, адамзат ?лi т?седi Алланы? тура жолына, т?седi! Иншалла, т?седi! Ас?ар. Мен шари?ат за?ыны?, ислам дiнiнi? болаша?ы жо? деп т?р?ан жо?пын. И?, адамзат т?седi тура жол?а, иншалла т?седi. Ал бiра? сол жар?ын болаша??а сiздi? сал?ан ?атерлi со?па?ы?ыз апармайды. Болаша??а iзгiлiк, ра?ымдылы?, мейiрбанды?, адамгершiлiк, шынайы имандылы? ?ана апара алады. З?лымды?, ?атыгездiк тек арт?а, керi тартатын жол. Сiздi? жа?а?ы ма?тан етiп отыр?ан жетiстiктерi?iз шын м?нiнде жетiстiк емес. ?йткенi ол жетiстiктерге сiз тек ?атал жазаны? н?тижесiнде жеттi?iз. Егер ерте? шари?ат за?ы ?з к?шiн жойса, ?о?ам б?рын?ы арнасына т?седi. ?йткенi сiз адамдарды ?згерткен жо?сыз, сiз оларды т?рбиелеген жо?сыз, сiз тек оларды о?дап т?рып ?рейледiрiп алды?ыз. Сiз ?лгi жар?ын болаша??а адамдарды ?амшымен айдап апар?ы?ыз келедi. Сiз болаша??а бiр к?нде, бiр-а? секiрiп т?семiн деп ойлайсыз. Сiзден де б?рын сондайлар бол?ан. Тарих сiз сия?тылары? бiрсыпырасын бiледi. Тек ?ана сiз сия?тылар тарихты бiлмейдi. Тарихтан саба? алмайды. Алыс?а бармай-а? ?ояйы?. Ж?з жыл б?рын Ленин деген бiреу бiр к?нгi т??керiстi? н?тижесiнде жер бетiнде ж?ма? орнатпа?шы бол?ан. Халы?ты ?андай «ж?ма??а» т?сiргенiн ?зi?iз де бiлетiн шы?арсыз. ?абдуррахман. Сонымен сiз менi Ленинге те?едi?iз, и??! Бiра?, ол к?пiр емес пе едi! Ж?не де оны? ?ателiгi… Ас?ар. Оны? ?ателiгi – сiздi? ?ателiгi?iз! Халы?ты ж?ма??а д?ренi? астына алып, ?амшымен айдап апарып ?амау?а болмайды. Адам баласы ж?ма??а ?з еркiмен, ?зiнi? имандылы?ыны?, та?уалы?ыны? н?тижесiнде кiре алады. Бас?а жол жо?, бас?адай Алла та?ала оны ж?ма??а кiргiзбейдi де. ?абдуррахман. (са?атына ?арап ?ойып) Асеке, кiмнi? ж?ма??а кiрiп, кiмнi? кiрмейтiнiн бiр Алла? бiледi. Менi? сiзбен с?з таластыратын уа?ытым жо?. Сiздi? к?з ?арасы?ыз ?зi?iзге, менi? к?з ?арасым ?зiме. Менi?ше, бiздi? халы?ты тек тая?ты? к?мегiмен т?ртiпке ша?ыру?а болады. О?дап т?рып сабап алмаса? райынан ?айтар емес. Менi? о?ан к?зiм ?бден жеттi. ?айткенде мен ?з жолымнан таймаймын. Ас?ар. Егер менiмен с?з таластыр?ы?ыз келмесе, менiмен с?йлескi?iз келмесе, м?нда неге келдi?iз? ?абдуррахман. Жо?, Асеке, мен сiзбен с?йлескiм келедi. Мен сiзбен ?рдайым с?йлескiм келедi. Бiра? ?азiр уа?ыт жо?. Уа?ыт ты?ыз. ?йткенi ба?ана, к?н батысымен, ма?ан ?аланы? сыртынан елшi келдi. Ол президенттi? ультиматумын алып келiптi. «Та? ат?анша ?ару-жара? тастап ?аланы тапсыры?ыз» дептi президент. «Та? атысымен шабуыл жасау?а п?рмен беремiн» дейдi. Мiне… сiзге келген себеп осы. (Ас?ар?а ультиматумды бередi) Ас?ар. (о?ып шы?ып) Мен сiздi ?уелден ескерттiм ?ой – президент еш?ашан автономия?а келiсiм бермейдi деп. Ол ендi шабуыл?а бел байлады. Сiзге беретiн ке?есiм – ?ару-жара? тастап а? жалау к?терi?iз. Е? ?уелi стадионда?ы т?т?ындарды босаты?ыз. ?абдуррахман. Мен сiзден ке?ес с?рау?а келген жо?пын. Мен еш?ашан ?олыма ал?ан ?аруды тастамаймын, а? жалау к?термеймiн. Ас?ар. (к?терi?кi дауыспен, та?аты таусыла) Менi? ке?есiм керек болмаса, онда б?л ??гiменi несiне бастады?ыз?! ?абдуррахман. (тесiрейiп ?арап т?рып) Мен сiзге бiр ?сыныспен келдiм. Сiз менi? елшiм болма?сыз. Сiз президентке менi? бiр ?сынысымды жеткiзесiз. Ас?ар. Ол ?андай ?сыныс? ?абдуррахман! Президент ендi сiзден еш?андай ?сыныс ?абылдамайды. Ол ультиматум ?ойды – сiзде ендi к?п уа?ыт ?ал?ан жо?. ?азiр, бiр-екi са?аттан кейiн та? атады. Сосын… ар?ы жа?ын ?зi?iз бiлесiз. Шабуыл басталысымен ?ан судай а?ады. ?абдуррахман. Бiр-екi са?ат жеткiлiктi мерзiм. Сiз елшi болып барып президентпен жолы?асыз. И?, ол автономия?а келiспейдi… келiсе алмайды. Менi? о?ан к?зiм жеттi. Ендi мен о?ан та?ы бiр ?сыныс жасайын деп отырмын. Бiрiншiден, бiз оны? талабына с?йкес ?аруымызды тастап ?аланы ?арулы к?штерге тапсырамыз, ал ол менi ж?не менi? партиялас жолдастарымды, сарбаздарымды ?удаламайды, соттамайды. Екiншiден, бiзге ?зеннi? ар?ы жа?ында?ы ша?ын ауданды бередi – бiз онда жеке ?мбет болып, жеке ?о?ам ??рамыз. И?, и?, бiз ендi мемлекеттi? за?ын мойындаймыз. Тек жергiлiктi билiк бiздi? iшкi ?мiрiмiзге кiрiспейдi. Бiз, ?зiмiздi? арамызда, ?зiмiздi? жеке ?йымымызда, ?зiмiздi? ?о?амымызда шари?ат за?ымен ?мiр с?ремiз. Бiздi? ша?ын ауданымызда к?пiрлер т?рмайды. Бiздi? балаларымыз медереседе д?рiс алады. Бiздi? ?ыздарымыз, ?йелдерiмiз, ер-жiгiттерiмiз м?сылманша киiнiп ж?редi. ?зiмiздi? ша?ын ауданымызда бiз ?зiмiз т?ртiп орнатамыз. Б?зы?ты??а жол бермеймiз. Т?жырымдап айт?анда, бiз ?лгiлi, ислами ша?ын аудан орнатамыз. Сонсо? кiмнi? за?ы жа?сы, кiмнi? за?ы д?рыс, ал кiмнi? за?ы б?рыс екенiне халы?ты? к?зi жетедi. Бiз ?зiмiздi? ?атарымыз?а на?ыз м?сылман бол?ысы келгендердi ?абылдап отырамыз. Н?тижесiнде бiздi? ша?ын ауданымыз, бiрте-бiрте, жылдан жыл?а ?сiп, ке?ейiп, болаша? ислами мемлекеттi?, одан ?рi ?лы халифатты? негiзiн ??райды. Ас?ар. Халифат! Шейх, сiздi? айтып отыр?ан халифаты?ыз на?ыз утопия! ?абдуррахман. Жо?, утопия емес! ?лы халифат – б?кiл адамзатты? болаша?ы. Халифат жер ж?зiнде орнайды, мен о?ан к?мiл сенемiн. Ас?ар. ?абдуррахман, сiз ?лi еште?е т?сiнбепсiз. Халифат ж?нiнде ??гiменi ?оя т?райы?. Президент мына ультиматумында еш?андай шартсыз, еш?андай жа?а ?сыныссыз ?ару-жара?тары?ызды тапсырып а? жалау к?терудi талап етiп отыр. Ал сiздi? та?ы бiр идея?ыз, мына ислами ша?ын ауданы?ыз – ол на?ыз ?лдиярды?, монастырды? идеясы. Егер бiлсе?iз, ислам дiнiнде б??ара халы?тан жекеленген ?мбет, ?лдияр деген болма?ан. ?йткенi на?ыз м?сылман еш?ашан ?о?амнан б?лiнiп о?ашаланба?ан. Жо?, керiсiнше, на?ыз м?сылман халы?ты?, ?алы? б??араны? арасында, ?мiрдi? ауыртпалы?ын елмен, халы?пен бiрге к?терiп, отандастарымен а?ыр?ы тiлiм нанын б?лiсiп жеп ?ткен. На?ыз м?сылман ?о?амны?, к?штi? алды болу?а тырысып, салихалы да иманды ?мiрдi? насихатшысы болып ?ал?ан ж?рт?а ?лгi болу?а тырыс?ан. Сiз ?лi де ?зi?iздi? т?каппарлы?ы?ыздан арыла алмай отырсыз. Сiздi? ойы?ызша на?ыз м?сылмандар сiздi? ?лгiлi ша?ын ауданы?ызда о?ашаланып, ?ал?ан ж?рт?а, сiздi? айтуы?ызша «??кей к?пiр мен к?н??арлар?а» жо?арыдан т?мен ?арап отырма?шы. ?абдуррахман. Жо?, менi? бойымда т?каппарлы? жо?. Мен тек к?н??а, аз?ынды??а ашы? со?ыс жарияладым. Мен к?пiрлерге жихад жарияладым. Ж?не оларды мен к?пiр деп отыр?ан жо?пын, iс ж?зiнде олар к?пiр! Ас?ар. Сiз т?каппарлы?ы?ызды мойындамай отырсыз, алайда сiздi? ша?ын ауданда о?ашалануы?ызды? т?бi неде? К?н??а бат?ан ж?ртты? арасында ж?рiп ?зi?iздi? «п?к» т?нi?iзбен «п?к» жаны?ызды кiрлетiп аламын деп ?ауiптенгенi?iзде емес пе. Сiз ?зi?iздi тым п?к сезiнесiз. Сiз ?зi?iздi ?ал?ан ж?рттан жо?ары д?режедемiн деп санайсыз. Сiз ?зi?iздi ?улие деп санайсыз. Ал б?л на?ыз т?каппарлы?. И?, бiздi? кейбiр отандастарымызды? к?н??а белуарынан батып ж?ргенiн мен де мойындаймын. Ал бiра? олар?а жо?арыдан т?кiрiп, оларды т?менгi д?режеде, т?мен сатыда т?р?ан адамдар деп санап, немесе хайуан?а те?еген д?рыс емес. Керiсiнше, бiз ?зiмiздi? к?н?ларымызды мойындап сол к?н?лардан арылу?а тырысып, жанымызда?ы адамдардан, отандастарымыздан бiрде?емiз артылып бара жатса олар?а жо?арыдан т?мен т?кiрмей ?ол ?шын берiп тура жол?а шы?у?а атсалысу?а тиiстiмiз. Мiнеки, менi? пiкiрiм осы. Мен сiздi? идея?ызды ?олдамаймын. Сонды?тан ешкiмнi? алдына ондай ?сыныспен бармаймын. ?абдуррахман. (сол тесiрейген к?здерiн имамнан айырмай бiраз отырады да серпiлiп бойын т?зейдi) Сонымен ма?ан ?зiлдi-кесiлдi «жо?» дедi?iз, и?? Ас?ар. И?. Мен сiзден ?ант?гiске жол бермей б?лiктi до?аруы?ызды талап етемiн. То?та?ыз, шейх! ?лi де кеш емес. Істеген iсi?iздi мойыны?ызбен к?терiп жаза?ызды алы?ыз. ?азiр то?таса?ыз президент ?з тарабынан кешiрiм жасау?а дайын. Мына ультиматум со?ан кепiл. ?абдуррахман. Ма?ан оны? кешiрiмi керек емес. Ал егер ?ан т?гiлсе, ол ?ан менi? мойыныма артылмайды – менi? ?ан т?ккiм келiп т?р?ан жо?. Ол ?ан ?кiметтi?, президенттi? мойнына артылады. ?йткенi мен емес – ол ма?ан шабуыл жасайын деп т?р. Мен м?селенi бейбiттi т?рде шешуге бiр емес, екi ?сыныс жасап отырмын. Ал егер ?абылдамаса, ?абылдамай-а? ?ойсын – бiз о?айлы?пен берiлмеймiз. Бiз автономиямыз ?шiн бiр ?асы? ?анымыз ?ал?анша шай?асамыз. Президент тып-типыл бол?ан ?аланы? орнын сипап ?алады. Егер ол соны ма?сат т?тып т?рса – бастасын шабуылды. Мен айт?анымнан ?айтпаймын. Е? ?уелi стадионны? к?лi к?кке ?шады. Ас?ар. Сiз оны iстемейсiз, ?абдуррахман! Стадионда?ы адамдарды?, ?аланы? бейбiт т?р?ындарыны? еш жазасы жо?. Егер тiптi ?зi?iздi? идея?ыз ?шiн шай?асып ?аза бол?ы?ыз келiп т?рса, сарбаздары?ызбен бiрге ?аладан тыс жерге шы?ып шай?асы?ыз. Мен тiптi президентке, сiздерге ?аладан шы?у?а м?рсат берсiн деген ?сыныспен бару?а дайынмын. ?абдуррахман. Тап?ан екенсiз а?ыма?ты! Президенттi? ?скерi бiздi ен далада бес минутта ?ырып тастамай ма! Жо?! Мен ?лсем ?зiммен бiрге мы?да?ан к?пiрлердi ала кетемiн. Оларды? саны не??рлым азайса, со??рлым жердi? бетi тазара т?седi. Мiне – менi? а?ыр?ы с?зiм. Егер сiз менi? ?сынысыммен президентке бар?ы?ыз келмесе, мен жихадымды осы жерде бастаймын. (?алтасынан ?ялы телефон алып бiр н?мiрдi тере бастайды) Ас?ар. Не iстейiн деп т?рсыз? Кiмге телефон шалайын деп т?рсыз? ?абдуррахман. Ешкiмге емес. Мен д?л ?азiр стадионды жарайын деп т?рмын. Мен бiр н?мiрге телефон шалсам болды, ж?здеген миналар iске ?осылып, стадион б?кiл т?т?ындарымен к?кке ?шады. (кнопкаларды пипылдатып н?мiрдi тере бередi) Иван. (?олында ату?а даяр тапаншамен б?лмеден шы?ып ?аруын шейхке кезейдi) Шейх! Сiз оны iстей алмайсыз! Телефоны?ызды столды? ?стiне ?ойы?ыз да кейiн шегiнi?iз. ?йтпесе мен атамын. ?абдуррахман. (орнынан т?ра бере) ?й, м?ны? кiм ?зi! М?сылман! ?алай ?ана ?зi?нi? шейхi?е ?ару к?теруге даты? барды, а?! Иван. (Ас?ар да орнынан т?рып, бiресе Иван?а, бiресе ?абдуррахман?а ?арап т?рады) Ал егер ол шейх жынданып кетсе ше? Егер ол ?анпезер жырт?ыштай адамдарды жалмап жатса ше? Сонда не iстеуiм керек?! Ендi былшылды до?ары?ыз! Телефоны?ызды стол?а ?ойып керi шегiнi?iз! (жа?ындай т?седi) ?абдуррахман. (екiншi ?олымен тапаншасын суырып алып) Жо?! ?абдуррахман шейх еш?ашан керi шегiнбейдi! Сен, бо?м?рын, оны бiлуге тиiстiсi?! (тапаншаны? тетiкшесiн басып ?алып Иван?а кезейдi) Бала! Таста ?аруы?ды! Бiлесi? ?ой – мен ат?анда м?лт жiбермеймiн. Иван. А?ыр?ы рет ескертемiн: ?ойы?ыз телефонды стол?а! Екi о? ?атар атылады, Иван шал?асынан т?седi де, ал оны? о?ы шейхке дарымайды. Шейх т?к болма?андай тапаншасыны? тетiкшесiн басып жерде ?имылсыз жат?ан Иван?а ?арайды. Ас?ар Иванны? жанына тiзерлей отыра кетiп ??ла?ын оны? к?кiрегiне тосады, сосын ая?ына т?рады. Ас?ар. (к?здерiмен шейхтi iшiп-жеп) ?анiшер! Б?л жазы?сыз жаны? не кiн?сi болды? Б?ны не ?шiн ?лтiрдi?? ?абдуррахман. Б?л «жазы?сыз жанны?» орнында мен де жатушы едiм. ?рине, егер Алла? солай жаз?ан к?нде. Б?л кiсi ?лтiру емес – б?л ?дiл жекпе-жек. Б?л жiгiт ?аруын бiрiншi к?тердi, бiрiншi болып атты, содан мiне, жазасын алды. ?лiн бiлмеген ?лек! (?айтадан ?ялы телефонны? кнопкаларын басып керектi н?мiрдi терiп болып имам?а ?арайды) Мiне, керектi н?мiр терiлдi, ендi тек дозвон кнопкасын басып ?алсам, стадион бiр ?лкен ?о?ыс ?йiндiсiне айналады. Сонымен, имам, сiз менi? ?сынысымды ?абылдайсыз ба, ?лде ?абылдамайсыз ба? Ас?ар. (?алтасынан Халел берген тапаншаны алып шы?ып шейхке кезейдi) Телефонды стол?а ?ойы?ыз, шейх! ?ойы?ыз да, ?олдары?ызды к?терiп керi шегiнi?iз. ?абдуррахман. О-?о! Асеке, м?ны?ыз не? Д?л сiздi ?олы?ыз?а ?ару алады деп еш?ашан ойламап едiм. Ас?ар. Алу?а тура келдi. Сiз ма?ан бас?а амал ?алтырмады?ыз. Мен сiздi терiс жолдан тайдырамын деп ба?тым. Алла? ку? – сiз с?зге к?нбедi?iз. Ендi ?аруды? к?шiмен к?ндiргеннен бас?а амал ?алмады. ?йткенi мен сол мы?да?ан адамдарды, бейк?н? балаларды ?лтiргiзiп ?оя алмаймын. С?збен то?тата алмасам, ?аруды? к?шiмен то?татамын. ?абдуррахман. (к?ледi) ?ызы? екен! Бiрдей бiр ?аланы? имамы, кеше ?ана мешiттi? мiнберiнен имандылы??а, iзгiлiкке, ра?ым мен мейiрбанды??а ша?ырып жалынды уа?ыз айт?ан адам ендi ?зiнi? м?сылман бауырына ?ол к?терiп, оны ?лтiрiп тастау?а дайын т?р. ?ойы?ыз, Асеке, сiзге б?л iс жараспайды. Сiз ?зi?iздi айнадан к?рсе?iз… (та?ы да к?ледi) жо?, сiз ата алмайсыз. Сiз адамды ?лтiре алмайсыз. Адам ?лтiру о?ай шаруа емес. Ас?ар. И?, мен ешкiмдi ?лтiргiм келмейдi. Бiра?, он мы?… барлы? ?аланы? т?р?ындарын сана?анда алпыс мы? адамны? ?мiрiн са?тап ?алу ?шiн мен сол к?н?нi мойыныма артып алу?а бармын. Ал, ?ойы?ыз телефонды стол?а. ?олы?ызды к?терi?iз де шегiнiп кетi?iз. (?абдуррахманны? ?оз?ала ?ойма?анын к?рiп) ?абдуррахман, мен сiздi шынында да атып тастаймын! ?абдуррахман. Ата алмайсыз! (тапаншасын к?терiп Ас?ар?а кезейдi) Ал мен сiздi оп-о?ай атып тастаймын. Есi?iзде болсын – мен еш?ашан м?лт жiбермеймiн. Егер тапанша?ызды шоша?датуы?ызды ?оймаса?ыз мен стадионды жарып тастаймын! (телефон ?стап т?р?ан ?олын жо?ары к?тередi) Ас?ар. ?абдуррахман! То?тат! То?тат деймiн! А-а! (тапаншаны? ш?рiппесiн басады, тапанша екi-?ш о? атып жiбередi. Бiр о? ?абдуррахманны? телефон ?стап т?р?ан ?олына тиiп ол телефонды еденге т?сiрiп алады; iле Ас?арды? ?стап т?р?ан тапаншасы да тарс етiп еденге ??лап т?седi) ?абдуррахман. (та??ал?ан кейiппен) ??! Сiз… сiз шынымен ма?ан о? атты?ыз ба?! (??лай жаздап, ?стелге с?йенедi, еденде жат?ан телефонына ?арайды, ол тым алыс жатыр, оны алма?шы болып бiр ?адам жасайды, бiра? басы айналып, те?селiп бiраз т?рады да, телефон?а жете алмайтынына к?зi жетiсiмен бойын т?зеп тапаншасын имам?а кезейдi) Мына о?… ма?ан тиген о? ж?й емес… б?л уландырыл?ан о?. Б?л о?ты… б?л тапаншаны сiзге кiм бердi? ?… т?сiнiктi. Олар… ?лгi полковник Ысмайыловты ?лтiргендер… и?, д?л солар. Полковник те тап осындай же?iл жара?ат алып жан тапсыр?ан. Сонда оны? а?засынан к?штi у табылды. Сонымен, мен ?азiр жан… жан тапсырамын. Сiз… имам Ас?ар, сiз сонда жендет бол?аны?ыз ба? (имам ?ндемейдi) И?, и?! Бiлемiн не айтпа?ы?ызды… «Сен де жендетсi?» дейсiз ?ой. Бiра? мен Алла та?аланы? жендетiмiн… ал сiз ше? Сiз… сiз шайтанны? жендетiсiз. И?, д?л солай… Ал онда… онда ренжiме?iз, Асеке. Онда мен ж?й кете алмаймын. (жерде жат?ан телефон?а ?арайды) ?тте?! ?лгi к?пiрлердi бiрге ала кете алмадым. Сiз дегенi?iзге жеттi?iз. Сонды?тан сiзге кешiрiм жо?. Ал, ?ош… Асеке… м?мкiн кездесермiз… ?иямет к?нi… сонда… сонда… Алла? та?ала… егер ол… ол… бiздi сонда кездестiрсе… Тапанша г?рс етiп о? атып шейхы? ?олынан еденге ??лап т?седi. Ас?ар шал?асынан т?седi; ?абдуррахман бiр-екi секунд те?селiп т?рады да, ол да сыл? етiп ??лап т?седi. Бiраз уа?ыт тынышты? орнайды. Ашы? ?ал?ан есiктен Халел кiредi, оны? ?олында ату?а дайын тапанша. Оны? со?ында к?мекшiсi. Халел. (с?лап жат?ан шейхтi к?рiп) Шейх ?абдуррахман?! (к?мекшiсiне) К?рдi? бе, бiздi? жанымыздан сып берiп ?те шы??ан адамны? кiм екенiн? (столды айнала берiп Ас?ар мен Иванны? м?йiттерiн к?рiп тiзерлей кетiп тамырларын басып оларды? ?тiп кеткенiне к?зi жетiп ала?андарымен бетiн сипайды да орнынан т?рады) Алла?? акбар! ?айтып кетiптi. ?кiнiшке орай бiз шейхтi танымай ?алды?. К?мекшiсi. (жерде жат?ан шейхтi? ?ялы телефонын к?рiп оны алайын деп е?кейе берiп) Мынау не? Шейхтi? соткасы ма? Халел. (?атал ?нмен) Тиме! Еш н?рсеге тиме. (к?мекшiсiн ы?ыстыра телефонды зор абайлы?пен, екi сауса?ымен алып стол?а ?ояды) Мен бiлсем, ?лгi жарыл?ыш миналарды iске ?осатын пульт осы телефон. (к?зiмен б?лменi шалып ?тiп) И?, б?л жерде бол?ан о?и?аны? астары ендi т?сiнiктi. (телефонды б?зып батареясын алып тастайды) Шейх стадионды жарма?шы бол?ан т?рiздi, ал мына жiгiт о?ан ?арсы шы??ан. Алайда шейх о? ат?анда м?лт жiбермейдi, ал мына жiгiттi? т?жiрибесi жо?. Ал имам… ол кiсi де шейхтi то?татпа?шы бол?ан, ол оны то?татты да… алайда, ?зi де о??а ?шты. Жарайды, бол?ан iс болды. Ендi уа?ыт ты?ыз… (?ялы телефонын алып шы?ып орталы?пен байланыс жасайды) Орталы?! Орталы?! Байланыста – «А? с??кар». Стадионда?ы жарыл?ыш миналарды iске ?осатын пульт бiздi? ?олымыз?а т?стi де iстен шы?арылды. Шейх ?абдуррахман мерт болды. Жо?, бiз емес, – оны имам Ас?ар атып тастады. Жо?, ол кiсi де ?аза тапты. Имам Ас?ар ерен ерлiк к?рсеттi, мы?да?ан адамдарды? ?мiрi ?шiн ?зiнi? ?мiрiн пида еттi. И?, и?! Бiз ендi ?аланы азат етуге арнал?ан жоспарымызды? екiншi тарауына кiрiсемiз. ?ала?а шабуылды бастамай т?ра т?руды ?тiнемiн. И?! ??п болады! (телефонын с?ндiрiп, к?мешiсiне) Ал, мен кеттiм! Сен ?азiр мешiтке тарт! Намазхандар та? намазына жиналып жат?ан болар. Олар?а имамны? ?азасын естiрт, а?са?алдар келiп м?йiттердi о? жа??а жат?ызсын. Содан кейiн гарнизон?а кел, мен бiздi? офицерлер мен сержанттарды к?тере берейiн. К?мекшiсi басын изейдi де екеуi кетедi. Эпилог Бiраз уа?ыттан кейiн Жамал, Г?лн?р, Берiк ж?не Лариса келедi. Г?лн?р. (с?лап жат?ан ?абдуррахманды к?рiп, столды? ар?ы жа?ында жат?ан Ас?ар мен Иванды к?рмейдi) Ой! Мынау кiм-ей?! Жамал. О Алла! Б?л шейх ?абдуррахман ?ой! Б??ан не бол?ан? Мынау не а?ып жат?ан оны? астынан? Ойбай! Мынау ?ан ?ой! Г?лн?р. (?абдуррахманды айналып ?тiп Ас?ар мен Иван?а к?зi т?седi де шы??ырып жiбередi) Папа! Ваня! (не iстерiн бiлмей екi м?йiтке кезекпен ?арап т?рып ?алады) Жамал. Г?лн?р! Не болды? Ас?ар… (столды айналып ?тiп Ас?арды? ?лiгiнi? жанына тiзерлей отыра кетедi де к?йеуiнi? басын ?олына алып к?з жасын а?ытады) Лариса. (ж?гiрiп барып а?асыны? м?йiтiнi? жанына отыра кетiп ол да егiледi) А?а! А?атай! Ендi сенен де айырылдым ба?! Кешiр! Мана?ы с?здерiм ?шiн кеш менi… а-а… Жамал. Е-ей! Асыл ерiм ай! Ас?арым ай! ?з ?олы?мен жiберген ?ателiгi?дi ?з ?олы?мен т?зеген екенсi? ?ой. ?з к?н??дi ?з ?аны?мен жу?ан екенсi? ?ой. И? Алла! Кеш менi! Кешегi с?зiмдi ?айтып алдым. ?айтып алдым. (егiлiп жылайды) Г?лн?р ?кесi мен жiгiтiнi? ортасына отыра кетедi, оны? екi ?олы екеуiнi? ?стiнде, ол да егiлiп отыр. Берiк шешесiнi? жанында отыр, Жамал оны бiр ?олымен ??ша?тап ал?ан. Жамал. (басын к?терiп залда?ы к?рермендерге) Адамдар! Отандастар! М?сылмандар! Са? болы?дар! Осындай жал?ан шейхтердi? аз?ыруына ерiп кетiп, бейбiт т?рмыстары?нан айырылып ?алма?дар! ?зара жарасты?ты арттырып, бiр-бiрi?дi: «м?сылман – к?пiр» демей, «а? – ?ызыл, бай – кедей» демей, «жо?ар?ы н?сiл, арийец – т?менгi н?сiл, ??л» демей, «орыс – ?аза?» демей, ?о?амды жiктеп – жарып, бiреулерi?дi екiншiлерi?е айдап салу?а жол берме?дер! Са? болы?дар! Бейбiтшiлiктi са?та?дар… Жамал к?йеуiнi? м?йiтiне басын ?ойып егiледi. Осы кезде мешiттен азан ша?ырыла бастайды. Му?ззиннi? дауысы бiртiндеп ?уендеп, шары?тап кетедi. Сол ?уенмен шымылды? жабылады. Шымылды? А?ын мен ?кiм ДРАМА Кейiпкерлер: ?алкен – журналист, а?ын. Басар – аудан ?кiмi. Ж?ма?али – ?кiмнi? орынбасары. Мерген – м?дениент б?лiмiнi? ме?герушiсi. Ма?пал – аудан ?кiмшiлiгi газетiнi? редакторы. Жазира – жеке-меншiк газетiнi? редакторы. Самал – ?алкеннi? зайыбы. Алма – ?алкеннi? бойжеткен ?ызы. ?айрат – ?алкеннi? мектеп бiтiрген ?лы. Шолпан – ?кiмнi? хатшысы. Балхан Ж?сiпова – ?йгiлi ?ншi, эстрада ж?лдызы; ж?не оны? продюсерi. Сергей Андреевич – бiлiм беру б?лiмiнi? ме?герушiсi. Васильев – к?сiпкер. Имам. ?кiмшiлiктi? ?ызметкерлерi, саудагерлер, аудармашы, о?ушылар. Официант ?ыздар: Г?лба?рам, Юлия, оны? досы Саша, бармен, крупье. Презентация?а ?атысушылар. А?ын бала А?ынжан. Бiрiншi к?рiнiс ?кiмнi? жиналыс ?ткiзетiн кабинетi. Басты?ты? столына жал?ас?ан ?зын стол. ?кiм ?зiнi? орнында. ?зын столды? жа?алауында: Ж?ма?али, Мерген, ?алкен, Ма?пал, Сергей Андреевич, Жазира ж?не аудан ?кiмшiлiгiнi? бас?а ?ызметкерлерi. ?кiм с?йлеп отыр. ?алкеннi? ?олында блокнот пен ?алам. Жазираны? ?олында диктофон. ?кiм. … Ендi кемшiлiктерге к?шелiк. Менi? аны?та?аным – мемлекет тiлiнi? нашар жа?дайы. Ауылдарды алса? – оларда ?аза? мектептерiнi? саны 80 пайыз?а жуы?тап ?алыпты; б?л к?рсеткiш жаман емес. Алайда, аудан орталы?ында жа?дай нашарлау – ?аза? тiлiнде саба? беретiн мектептер саны небары 40 пайыз. ?алалы? 3 бала-ба?шаларды? бiреуi де ?аза? тiлiнде т?рбие бермейдi. Б?л ?алай, Сергей Андрей-?лы? Сергей Андреевич орнынан т?ра бастайды, бiра? ?кiм ?олын сермеп салып оны отыр?ызады. ?кiм. Жолдастар! Бiз ?аза? мектептерiнi? санын арттырмай мемлекет тiлiн тиiстi де?гейге к?тере алмаймыз. Сонды?тан, жедел т?рде аудан мектептерiнi? барлы?ын мемлекет тiлiне к?шiруiмiз керек. Б?л ж?нiнде аудан ?кiмшiлiгiнi? ?аулысыны? жобасын дайындап, соны тал?ылап, келесi маслихатты? сессиясына ?сыну керек. К?не, не дейсi?дер? (отыр?андар ?ндемейдi, сонды?тан оларды к?зiмен шолып ?тiп) Сергей Андрей-?лы, б?л м?селе ж?нiнде айтары? бар ма? Сергей Андреевич еле? етiп басын к?терiп ?кiмге ?арайды. Бiрдеме деу керегiн т?сiнiп с?зiн бастайды. СергейАндреевич. Басар Базарович, в текущем году наш отдел образования проделал определенную работу по повышению роли государственного языка… ?кiм. То?тай т?р! Сергей Андрей-?лы, егер басты?ты? ?зi ?аза?ша с?йлемесе, онда ?алай ол ?арауында?ы мекемелерде, мектептерде мемлекет тiлiнi? жа?дайын жа?сартпа?? Сергей Андреевич т?сiнбегенiн бiлдiрiп Ж?ма?али?а ?арайды. Ж?ма?али. Сергей Андреевич, Басар Базарович спрашивает: как вы сможете повысить роль государственного языка в подведомственных учреждениях и школах, если сами на нем не говорите? СергейАндреевич. Но мы сейчас изучаем казахский язык. ?кiм. (т?сiнбегенсiп) Не дейдi? Ж?ма?али. «?аза? тiлiн о?ып жатырмыз», – дейдi. ?кiм. Б?рекелдi! (Сергей Андреевичке) Онда айтатын с?зi?дi ?аза?ша айт. Т?сiндi? бе? СергейАндреевич. (басын ш?л?ып, ?ызара?дап) ?м! Биз… биз… мем… мим… мемликет тилин… тилин… это… тилин… (?ызарып кетiп, ?а?аздарын жинап кабинеттен шы?ып кетедi. Отыр?андарда ?н-т?н жо?). ?кiм. (к?зiмен оны шы?арып салып) Мiне – бiлiм беру б?лiмi ме?герушiсiнi? т?рi мынау. Ж?ма?али! Б?л орын?а ?аза?ты ?ою керек. О?у б?лiмiнде ?аза? ?ызметкер бар ма? Ж?ма?али. Бар. Ме?герушiнi? орынбасары ?аза?. С?кен деген жас жiгiт. ?кiм. Жасты?ы айып емес. Тек етi тiрi болса болды. ?алкен. Сергей Андреевич бiлiм беру саласында ?ыры? жылдан астам е?бек етiп келедi. Ая? астында ?аза?ша ш?лдiрлей с?йлеп кетпедi? деп орнынан босату?а бола ма? ?кiм. (?алкенге ш?йiлiп) ?й! Б?л ?айдан шы??ан адвокат?! А???ла?тарды осы к?нге дейiн басы?а ?ойып ж?рген ?ай бейба?сы? ?зi?? ?алкен. (атып т?рып) Сiз с?зi?iздi ба?ып с?йле?iз! ?кiм екенмiн деп ауыз?а келгендi шату?а бола ма? Ал сiздi? б?кiл орыс мектептерiн ?аза?ша?а аударамыз?а жол болсын! Ия, мемлекет тiлiнi? жа?дайы тиiстi д?режеде емес. Бiра? сiз iшкi ?лтаралы? жа?дайды да ескеруге тиiстiсiз. Бiздi? ?аламызды? т?р?ындарыны? алпыс пайызы орыс тiлде с?йлейтiн ?лттар ?кiлi. Сонды?тан мектептердi? басымы орыс тiлiнде бiлiм бередi. Б?л м?селеге ?лкен абайлы?пен кiрiспесе… ?кiм. То?тат! (орнынан т?рып ерсiлi-?арсылы ж?рiп кетiп, ?алтасынан темекi алып т?татады. Сосын орнына келiп, темекi ?ыстыр?ан екi сауса?ын ?алкенге кезеп) Д?л осы сен сия?ты жамандарды? кесiрiнен ?аза? орыс?а т?уелдi болды. ?з тiлiнен айырыла жаздады. ?алкен. (жанында отыр?ан Мерген оны? же?iн тартып бiрде?е деп сыбырлайды. ?алкен ?олын ж?лып алып) ?аза?тарды? ?алай орыс мемлекетiне т?уелдi бол?аны ж?нiнде тарихта на?ты деректер бар. Егер бiлмесе?iз, мен айтайын: е? ?уелi Т?уке хан, содан кейiн ?бiлхайыр… ?кiм. Хандарда не? бар ей! ?ткендi ?опармай ?азiргi жа?дайды ойла. ?аза?стан т?уелсiздiк ал?анына жиырма жыл?а жуы?тап ?алды, ал бiз ?лi орыстарды? ы?палынан шы?а алмай ж?рмiз. Нелiктен? ?ор?амыз. Неден? (?алкеннi? с?зiн маза?тап ?айталап) «… iшкi ?лтаралы? жа?дайды да ескеруге тиiстiмiз», «… б?л м?селеге ?лкен абайлы?пен кiрiсу керек». ?ашан?а абайлай бермекпiз? ??! Кезiнде орыс империасы бiздi жаппай орысшаландырумен ??ртпа?шы болды. Ендiгi кезек бiздiкi. Ендi бiз жаппай ?аза?шаландыру?а кiрiсемiз. Кiмге ?намаса – кетсiн Ресейiне, жол ашы?. ?алкен. Сонда не?! Бiздi? демократиялы? мемлекетiмiз империалистiк саясат ж?ргiзбекшi ме? Орыс империалистерi мен шовинистерiнi? жолына т?спекпiз бе? Онда олардан бiздi? ?андай айырмашылы?ымыз болма?шы? Сiз мынаны айты?ыз – б?л жо?арыдан т?сiп т?р?ан н?с?ау ма, ?лде ?зi?iздi? ойы?ыздан шы?арып ал?ан бiрде?е ме? ?кiм. (Ж?ма?али?а) Ж?ма?али-ау, айтшы – т?сiнсем б?йырмасын – мынауы? кiм ?зi? ?ызметi не – соншама ?кiмге ?кiре?дейтiн? Ж?ма?али Ма?пал?а ?арайды. Ма?пал. (?ызара?дап орынан т?рып) ?алкен бiздi? газетiмiздi? корреспондентi. Бiра? оны? мына жеке пiкiрiмен бiздi? ?жым келiспейдi. ?алкен. Ма?пал Б?кеновна, сiз ?алай б?кiл ?жымны? атынан с?йлейсiз? Сiз тек ?зi?iздi? к?з?арасы?ызды бiлдiрi?iз. Мерген. ?алкен-?й, ?ойса?шы ендi! ?алай сен ?п-?лкен адаммен тайталасасы?? Мына Ма?пал да, жа?сы болсын, жаман болсын, басты?ы? емес пе! Ж?не де басты? бола т?рып ?жым атынан с?йлемей ?айтпекшi? ?кiм. (?зiнi? орнына ?айтып келiп отыр?ан) Мерген! То?тай т?р! (Ма?пал?а) Ма?пал Б?кен ?ызы, мына неменi ж?мыстан босатасы?. Д?л ?азiр, осыннан шы?ысымен. Бас?арып отыр?ан газетi? – ?кiмшiлiктi? газетi, сонды?тан м?ны б?йры? деп ??. Ма?пал. (?алкенге кейiспен ?арап) Жа?сы, Басар Базарови… Базар ?лы. Тек ?ана… ?кiм. Не?! Орнына кiсi таба алмаймын дейсi? бе? Табамыз! М?ндай а???ла?тарды? адвокатымен ?ызметтес бол?анша, м?лдем газет шы?арамай-а? ?ояйы?. ?алкен. (блокноты мен ?аламын ?алтасына салып, кетуге ы??айланып) Жарайды… екi ?ол?а бiр ж?мыс табылар. Осымен менi? аузымды жабамын деп ойлама?ыз. ?кiмшiлiк газетiнен бас?а да басылымдар бар. (кетедi) ?кiм. Бар, бар! Ол басылымдарды да к?ремiз. Билiкке к?нбейтiнi ?айдан келiптi. Жазира. (орнынан т?рып) Осы с?зi?iздi д?рыс деп айтып т?рсыз ?ой, и?? Менi? ?оластымда?ы басылым – менi? жеке меншiк газетiм. Мен ?азiр ?алкендi ж?мыс?а ?абылдап аламын. Сосын к?ремiз сiздi? билiгi?iздi. ?андай ?кiм болса?ыз да за??а ?арсы шы?а алмассыз. (ол да кетедi) ?кiм. ?й, ??кей жаман неме! К?рсек к?рермiз! (столыны? ?стiндегi ?а?аздарды ерсiлi-?арсылы бiр ?оз?ап ?ойып, Ж?ма?али?а) Сонымен, бiлiм беру б?лiмiнi? басты?ын орнынан т?сiрiп, орнына ?лгi С?кендi та?айындау ж?нiнде б?йры? дайында. (Ма?пал?а) Ал жа?а?ы неме б?гiннен ?алмай ж?мыстан босатылсын. ?олма-?ол. Т?сiнiктi ме? Ма?пал. И?, т?сiнiктi. ?кiм. Сосын орнына бiреудi табармын – журфак бiтiрiп жат?ан жастар жеткiлiктi. (отыр?андарды бiр шолып ?тiп) Ал, та?ы с?ра?тар бар ма? Мерген. (орнынан т?рып) Басеке, менде бiр с?ра? бар едi. ?кiм. Ол нендей с?ра?? Мерген. Жа?а ма?ан Балхан Ж?сiпованы? продюсерi келдi. ?кiм. Не дейдi?! К?дiмгi ?ншi Балхан Ж?сiпованы? ба? Мерген. И?, Балхан Ж?сiпованы? продюсерi. ?кiм. (мырс етiп к?лiп) Ол м?нда не?ып адасып ж?р? Мерген. (ол да ыржияды) Б?л ?ызы? н?рсе, Басеке. О заманда ?ай заман бiзге Алматыны? ?ртiстерi келмегенi, Алматы т?гiлi, облысты? филармонияны? ?зi жоламайды, ал ендi Балхан Ж?сiпованы? ?зi гастрольмен келмекшi. ?кiм. Жа?сы. Келсiн. Ал сонда оны? продюсерi не ?ыл дейдi? Мерген. М?дениет сарайыны? концерттiк залын с?райды. ?кiм. Е, с?раса бер. Осы-а? па с?ра?ы?? Мерген. И?, алайда ол залды тегiн бер дейдi. ?кiм. Тегiн?! ?й, ?азiргi заманда тегiн дегендi ?мыты?дар. Б? несi ей! Мерген. Соны? есесiне концерттi тегiн ?оямыз дейдi. ?кiм. Мiне ?ызы?! Сонда не? Балхан Ж?сiпова сонау Алматыдан бiзге тегiн концерт ?ою ?шiн келгенi ме? Мерген. Жал?ыз бiзге емес, б?кiл республикамызды аралап келемiз дейдi. Берейiн бе залды? ?кiм. Хм… Б?л бiр б?рын естiмеген ж?йт екен. Б?нда бiр г?п болып ж?рмесiн. Мерген. ?андай г?п? ?кiм. ?айдан бiлейiн! Нелiктен Балхандай ?йгiлi ?ншi, эстрада ж?лдызы, ?аншама шы?ындалып, ?р ауыл?а тегiн концерт ?ойып ж?редi? ?? Мерген. Бiлмеймiн. Алайда ол онша шы?ындал?ан да жо? шы?ар. Мiне, концерттiк залды тегiн с?рап отыр. ?кiм. (бiраз уа?ыт ойланып ?алады) Ж?! (екi ала?анымен столды со?ып ?алып) Берейiк м?дениет ?йiн Балхан?а. Ол бiзге к?нде келiп жат?ан жо?. Тек бай?а – ?лгi продюсерi? алдап кетпесiн. Концерттi тегiн ?оямын деп, сосын билеттi шытырлатып сатып жатпасын. Келiсiм-шарт?а отыр, со?ан «концерт тегiн ?ойылады» деген шарт енгiз. Т?сiндi? бе? Мерген. Т?сiндiм, Басеке. ?кiм. Ал онда бас?а с?ра?тар болмаса б?гiнше осы – Ж?ма?алидан бас?алары? боссы?дар. Ж?ма?али орнында ?алады да ?згелерi кетедi. ?кiм. ?лгi журналист… ол кiм ?зi? Жергiлiктi т?р?ын ба, ?лде келiмсек пе? Ж?ма?али. Негiзi бiздi? ауданны? т?р?ыны. Б?рын?ы «Жа?а д?уiрден». Ал бiра? аталары кiрме. Ертеректе Ресейден ауып келген. ?кiм. Б?се! Б?л неге сонша орыстар?а бауыры елжiреп т?р десем. Олар?а деген малайлы? ?анына сi?iп кеткен ?ой. Ал жа?а?ы ма?ан ?ыр к?рсеткен ?атын кiм? Ж?ма?али. Жазира ма? Ол б?л жердiкi емес. Кезiнде казгуды? журфакын бiтiрiсiмен жолдамамен келген. Бiздi? бiр тентекке т?рмыс?а шы?ып едi, ол тентегiмiз ?а??ып ж?рiп бiр бомжды ?лтiрем деп сотталып кеттi. «Оны ?стап берген ?зiнi? ?йелi» деседi ж?рт. Я?ни жа?а?ы Жазира. Бiра? сол с?здi?, не шын, не ?тiрiк екенiн мен бiлмеймiн – сотында бол?ан жо?пын, сот облыс орталы?ында ?ткен. ?кiм. ?зi жеке меншiк газетiм бар дей ме? Ж?ма?али. И?. Б?л ?атын бай, газеттен бас?а да меншiк с?н салоны бар. ?кесi Алматыда д?к?й басты? бол?ан деседi. Ал ?азiр бiр банк ?стап отыр?ан к?рiнедi. ?кiм. М-м… Жарайды… бiз де осал емеспiз, ар?амыздан демеп т?р?ан д?к?й банкир болмаса да баршылы?… т?уб?… (пауза) ?лгi жiгiт… ?гi… ?алкен бе едi? Ж?ма?али. И?, ?алкен. ?кiм. Соны? ?атыны бар ма? Ж?ма?али. Бар. М??алiм болып iстейдi. Ж?не де бес пе, алты ма – ?йтеуiр бiрсыпыра баласы бар. ?кiм. Ал жа?а?ы с?лу, Жазира… сонымен ?андай ?атынаста? ?лде жа?ынды?ы бар ма? Ж?ма?али. Еш?андай жа?ынды?ы жо?. Екеуi… ?алай деп айтсам екен… ?кiм. Турасынан айтсей! (о? ?олыны? ала?анымен сол ?олыны? ж?дыры?ын у?алап) Мынадай жа?ынды?та ма? Ж?ма?али. Т?сiнбедiм… ?кiм. ?й! «Ойнастары бар ма?» деймiн! Ж?ма?али. (мырс етiп к?лiп жiбередi) ?айдан бiлейiн, т?секте жат?ан жерлерiнде майшам ?стап т?р?ам жо?. Тек бiреулердi? «екеуi бiр-бiрiмен т?уiр» дегенiн естiгем. ?кiм. (екi ?олыны? сауса?тарын ай?астырып орынбасарына жа?ындай т?сiп) И?, и?, айта бер… Ж?ма?али. Бiттi, бар бiлетiнiм осы-а?. ?кiм. Шамалы екен. (шал?алай т?сiп) Мен бiлсем, ал мен м?ндайларды? талайын к?ргем, мен бiлсем, сол екеуi сау сиырды? бо?ы емес. ?ай жерде байы жо? ?атын болса, ?сiресе сол ?атын с?лу болса, ж?не де ?алтасы толы? болса – сол жерде ойнассыз болмайды. (Ж?ма?али?а жа?ындай т?сiп) Ендi жа?сылап ты?дап ал – ма?ан сол ?атынды бiрде?е ?ылып ?ол?а т?сiрiп алу керек. Ж?ма?али. Ол ?алай – сiз… сiз де Жазираны ?натып ?алды?ыз ба? ?кiм. (?ар?-?ар? к?ледi) ?й! Сен ?зi? ?ызы? жiгiт екенсi?! Жо-жо?, еште?е айта алмаймын – ?атын ?те к?рiктi, дидары к?з тойдырады. Бiра? ма?ан оны? ?зi керек емес – … ?м… жо?, м?мкiн керек те боп ?алар. Тек д?л ?азiр ма?ан оны? ойнасыны? ?стiнен т?сiп, ?ылмысын ?шкерелеу керек. Ма?ан ол ?атынды е? жанды жерiнен шап берiп ?стап алу керек. Сонсо? менi? жетегiме к?нбегенiн к?рейiн. ?зi? естiдi? ?ой, не деп кеткенiн? «?кiм болма? т?гiл кiм болса? да ба?ынбаймын» деген жо? па. ?зi? ойлашы – егер мен бiр жаман ?атынды ба?ындыра алмасам, ?алай мен б?кiл ауданды ба?ындырма?пын? Сонды?тан са?ан мынадай тапсырма беремiн – сол екеуiнi? былы?ын аны?тап, ойнастарыны? ?стiнен т?сiп ?стап аласы?. Ж?ма?али. Сонда не – ма?ан оларды а?ду керек пе? ?кiм. Т?-?! Еште?е т?сiнбейсi? бе? Сенi? мiндетi? – соларды а?дып компромат жинайтын адамды тауып алу. ?лгi жеке детектив дегендер бар емес пе? Т?сiндi? бе ендi? Ж?ма?али. Т?сiндiм. Бiра? сол детективты ?айдан алма?пын? Бiздi? ауданда ондайлар жо?. Тек РОВД – ны? оперлерiне тапсырма бермесек… ?кiм. ?й, ?ой оны?ды! Астана?а бар да жалдап ?кел. ?ашан бара аласы? о жа??а? Ж?ма?али. Бiлмеймiн… ?кiм. Саспа – сен онда ?кiмнi? арнайы тапсырмасымен, ?кiмшiлiктi? ж?мысымен барасы?. Командировочный да т?ленедi. Детектив жалдау?а а?шаны мен ?зiм беремiн. Ж?ма?али. Онда мен б?гiн де аттану?а дайынмын. ?кiм. Жа?сы. Есi?де болсын – б?л iс ж?нiнде ешкiмге тiс жарушы болма! ?йi?дегi замандас?а да айтушы болма, бiлдi? бе! Сенi? келiншегi?дi айтам. Т?сiндi? бе? Ж?ма?али. Т?сiндiм. ?кiм. Жа?сы, бiр iстi тындырды?. Та?ы не бар? Ж?ма?али. Саудагерлер бар… ?кiм. Е-е, и?, и?! Олар жиналды ма екен? (селекторды басып хатшысынан) Шолпан, саудагерлер жиналды ма? Шолпанны?дауысы. И?. Кiргiзейiн бе? ?кiм. Жiбер, кiрсiн. Кабинетке онша?ты ер, ?йел саудагерлер кiрiп, с?лемдесiп орынды?тар?а жай?асады. ?кiм. Осы ?аланы? б?кiл саудагерлерi толы? жиналды ма? Ж?ма?али. (к?зiмен жинал?андарды шолып ?тiп) И?, iрi саудагерлер тегiс осында. ?! Сма??лов жо?… Саудагерлер дабдырласып бiр-бiрiнен Сма??ловты? ?айда екенiн с?расып жатыр. ?кiм. (?аламмен столды ты?ылдатып) Тынышталы?дар! Бiр кiсiге бола соншама дауры?пайы?. Сма??ловы? еш?айда ?ашып кетпес. Сендердi жинап отыр?анымыз – ба?а ж?нiнде ??гiме. Мен б?гiн д?кендер мен базарды аралап шы?тым. Сонда?ы тауарлар мен б?йымдарды? ба?асы ма?ан ?намады. Сонды?тан сендерге талап ?оямын… (алдында?ы бiрнеше пара? ?а?азды саудагерлер отыр?ан стол?а сыр?ытып жiберiп) мiне, мына тiзiмге назар аудары?дар. Саудагерлер бiр-бiр пара?тан таратып алып к?з ж?гiртiп жатыр. ?кiм. Б?л негiзгi тауарларды?, азы?-т?лiк пен жиi пайдалантын б?йымдарды? тiзiмi, ж?не оларды? халы??а тиiмдi ба?алары. Б?гiннен бастап ?ркiм ?з ?арама?ында?ы сауда орнында?ы тауарларды? ба?асын осы тiзiмдегi ба?алар?а с?йкестендiруге тиiстi. Бiрсаудагер. Сонда б?л не – б?йры? па?! ?кiм. ?алай деп т?сiнсе?дер ?з ерiктерi?. Тек ба?алары? осы тiзiмдегi ба?алардан аспаса болды. Саудагерлер шуласып кетедi. ?кiм. (та?ы да ?аламмен столды ты?ылдатады) Тынышталы?дар! Б?л не?! Б?л сендерге базар емес. ?ай жерде отыр?андары?ды ?мытты?дар ма? 2-шi саудагер. Мына шешiмi?iз за?сыз! ?лде ?азiр нары? заманы екенiн ?мытты?ыз ба? ?кiм. ?ара?ым, есi?де болсын – мен еш?ашан, еш н?рсенi ?мытпаймын. Ж?не мен за?ды да жа?сы бiлемiн. М?ны б?йры? деп ?абылда?ы? келмесе, ?тiнiш деп ??. 2-шi саудагер. Онда мен б?л ?тiнiшi?iздi орындай алмаймын. ?кiм. (иы?ын ?и?а? еткiзiп) Жа?сы. Орындамаса? – орындама. Тек б?дан былай бiз екеумiз дос бола алмаймыз. Ал дос болма?андар кiм болады? ?? 2-шi саудагер. Жо?, мен сiзбен ?астас?ым келмейдi. ?кiм. (жымиып) И?, мен де ондай ойдан аула?пын. Сонымен бiз дос боламыз. Солай ма? 2-шi саудагер. Бiра? мен мына ?тiнiшi?iздi орындай алмаймын. Онсыз да менi? д?кенiмдегi б?йымдарды? ба?асы т?мен. Ендi ?айда т?мендетпекпiн? ?кiм. Оны, а?айындар, ?здерi? бiлi?дер. Ол сендердi? бастары?ны? са?инасы. Ал ма?ан ?зiмнi? са?инам да жеткiлiктi. Саудагерлер бастарын т?мен т?сiрiп, бiр-бiрiмен а?ырын к?бiрлесiп отырып ?алады. ?кiм. Ал, та?ы кiм менi? ?сынысыммен келiспейдi? (к?зiмен барлы?ын шолып ?тедi, бiра? бiреуi де ?арсылы? бiлдiрейiн деп басын к?термейдi) Е! Б?рекелдi! Сонымен – келiстiк ?ой. Онда мен сiздердi б?гемеймiн. Саудагерлер орындарынан т?рып есiкке ?арай беттейдi. ?кiм. (?олына бiр ?а?азды алып) ?й, бiреуi? мынаны ?лгi Сма??лов?а жеткiзсiн. Жа?а?ы менi? ?тiнiшiмдi де айты?дар. Бiр-екi к?ннен кейiн мен та?ы сауда орындарын тексерiп шы?амын. Сосын менiмен достас?ысы келмегендермен о?аша с?йлесемiн. Бiра? ондай а?ыма? табылмайтын да шы?ар. Саудагерлер шы?ып кетiсiмен ?кiм Ж?ма?али?а ?арап к?зiн ?ысады. ?кiм. Б?лармен осылай с?йлеспесе? болмайды. Ж?не осы бастан оларды? тиiстi оындарын к?рсету керек. ?йтпесе бас?а мiнiп алады. Ж?ма?али. Ол д?рыс ?ой. Бiра?… бiра? саудагерлердi? крыша дегенiн ?айтемiз? Ерте? соларды? мы?тыларыны? бiреуi келiп бiздi? басымызды ?атырмай ма? ?кiм. Ха! Ал менде ше? ?алай ойлайсы? – менде крыша жо? па? Ж?ма?али. Бiлмеймiн… бар шы?ар… ?кiм. «Бар шы?а-ар!» Сырт жа?ымда бiр мы?ты т?рмай мен бiр ауданды бас?арып нем бар дейсi?? Ал ж?не ?алай деп ойлайсы?? Кiмнi? крышасы мы?ты – менiкi ме? ?лде жа?а?ы саудагерлердiкi ме? ?? Ж?ма?али ?ндемей ?алады. ?кiм. (?а?аздарын ерсiлi-?арсылы ?оз?ап ?ойып селекторды басады) Шолпан! Та?ы бiреу бар ма? Шолпанны?дауысы. Горкомстройды? басты?ы ?абылдауы?ызды с?рап отыр. ?кiм. Ол не ?ыл дейдi? Шолпанны?дауысы. Бiлмеймiн. Ж?мыс бабымен дейдi. ?кiм. Жарайды, кiрсiн. Сосын бiзге шай ?кеп берсе? – та?дай кептi. Кабинетке егде тарт?ан адам кiредi. Горкомстройды?басты?ы. Ассаламу ?алайк?м! ?кiм. Уа?алайк?м ассалам! Жо?ары шы?! (алдында?ы орынды?ты н?с?айды) Отыр. С?йле. Г. Басты?ы. Менi? iсiм —?леуметтiк т?р?ын ?й ??рылысыны? жоспары ж?нiнде. Жоспар тым ?лкен. ?кiм. Жоспарды кемiтпеймiз. О ж?нiнде с?з ?оз?ауды? да ?ажетi жо?. Г. Басты?ы. Жа?сы. Онда менi? бiр ?сынысым бар. ?аланы? ?а? ортасында, ?уезов к?шесiнде бiр бес ?абатты ?имарат т?р. Кезiнде, то?саныншы жылдары, сол ?й ?а?ырап есiк-терезесiнен айырылып ?ал?ан. Асты??ы ?абатында асханамен д?кен бол?ан. Ол ?имарат осы к?нге дейiн ?аланы? балансында т?р. Егер сол ?йдi ?атар?а ?осса?, ?леуметтiк т?р?ын ?й ??рылысыны? жоспарын толы? орындау?а болушы едi. ?кiм. Ол ?шiн не ?ажет? Г. Басты?ы. ?аржы керек. К?п емес – он миллион те?геге жуы?. Мiне – смета бар. Бiздi? специалисттер ол ?йдi зерттеп шы?ты. (сметаны ?кiмге бередi) ?кiм. (смета?а к?з тастап, кекете с?йлеп) Он миллион! Шынында да к?п емес екен! Оны ?айдан алма?пын? Г. Басты?ы. Жа?а ?й салу?а б?лiнген ?аржыдан алу?а болады. ?кiм. Жо?, болмайды. Ол за?сыз. Жа?а ?й салу?а б?лiнген ?аржы жа?а ?й салу?а ж?мсалу керек. Г. Басты?ы. Онда ?алалы? бюджеттен б?лi?iз. Мiне, ?ара?ызшы… (?кiмге та?ы бiр ?а?аз ?сынады) Ол ?й iске ?осыл?аннан кейiн тек бiрiншi ?абатын саудагерлерге жал?а беруiмен ?ана жылына бюджетке он екi миллион те?ге ?аржы т?сiп отырады. Ал ?ал?ан т?рт ?абаты ?леуметтiк п?терлердi? жоспарын толтырады. ?кiм. (бiраз ойланып отырып) Жарайды. Мына ?а?аздарды мен алып ?алайын. Б?л м?селе ж?нiнде мен ?кiмшiлiктi? ?ызметкерлерiмен а?ылдасармын. Горкомстройды? басты?ы кетедi. Шолпан шай ?келiп ?кiм мен оны? орынбасары шай iшуге кiрiседi. Шолпан. ?абылдау б?лмеде та?ы екi кiсi отыр. ?кiм. Ол екеуi? кiм? Шолпан. Бiреуi бiздi? молда. Ал екiншiсi Васильев. ?кiм. Онысы та?ы кiм едi? Ж?ма?али. Осы ?аланы? iрi к?сiпкерлерiнi? бiрi. ?кiм. О?ан не керек? Шолпан. Бiлмеймiн. ?йтеуiр сiзге ж?мысым бар дейдi. ?кiм. Жа?сы, ?уелi имам?а кiрсiн де. Бiра? бес минуттан кейiн – мына ш?йiмiздi iшiп алайы?. Шолпан кетедi. ?кiм. Молдеке?е не керек? Ж?ма?али. ?лгi бiтпейтiн мешiттi? жыры да! Одан бас?а не дейсiз. ?кiм. Ол мешiтке не болып едi? Ж?ма?али. Кезiнде ?абыр?алары к?терiлiп, сосын к?мбезiн жабуы мен iшкi ж?мыстарына жинал?ан ?аржы жетпей iске ?осылмай ?ал?ан. Одан берi мiне он бес жылдан да асып кеттi. ?кiм. ?аржы жеткiлiктi жиналмай жатып ??рылысты неге баста?ан? Ж?ма?али. ?айдан бiлейiн… бiлгiштердi? с?зiне ?ара?анда ?аржы жеткiлiктi жинал?ан, бiра? к?рiнгеннi? ?алтасында кеткен. Кiм бiлсiн, ?алай бол?анын, бiздi? ?аза?тан не шы?пайды. Тек ?ана содан берi сол мешiт к?зге т?рткi болып т?р. ?алада?ы христиандарды? неше т?рлi шiркеулерi ж?мыс iстеп т?р?анда мешiттi? мына м?шкiл жа?дайы намыс?а тиiп-а? т?р. Сiздi? алды?ызда бол?ан ?кiмдер «мешiттi пайдалану?а беремiз» деп ант-су iшкенiмен еште?е тындыра алмады. Бiреуi тiптi орталы?тан жа?а мешiт салдыратын да бол?ан. А?ыры ?зi кетiп тынды. Есiк ашылып имам кiредi. Имам. Ассаламу ?алайк?м, уа рахматулла?и, уа баракату?! ?кiм. Уа?алайк?м ассалам! Жо?арлаты?ыз, а?са?ал. (имам отырады) Ж?ма?али. Сiз не – та?ы да сол бая?ы мешiттi? м?селесiмен келдi?iз бе? Имам. (к?рсiнiп алып) ?рине. Ол м?селе шешiлмей ма?ан жары? к?н жо?. ?кiм. А?са?ал, сiздi? м?селе?iздi? шет жа?асымен мен таныстым. Менi? алдымда?ы ?кiмдер де сол м?селенi шеше алмай кетiптi. Бiра? дiн саласында?ы ж?мыстарды ?кiмге мiндет ?ылып артып ?ой?ан д?рыс емес. Ата за? бойынша мемлекет пен дiн жекеленген. Мешiттерге мен бюджеттен бiр тиын да ж?мсай алмаймын. Имам. Оны бiлемiз ?ой. Мен сiзге м?сылман баласы шы?ар деп келiп отырмын. ?кiм. И?, мен м?сылманмын! ?лбетте! Ал мен сия?ты ?здерiн м?сылман санайтын ?аза? аз ба? Ба?ана осында с?йлеген бiр журналисттi? дерегi д?рыс болса, осы ?аланы? ?ыры? пайызы ?аза?, я?ни м?сылман. (Ж?ма?али?а) ?ала т?р?ындарыны? жалпы саны неше мы?? Ж?ма?али. Алпыс мы??а жуы?. ?кiм. Алпыс мы?ны? ?ыры? пайызы ?анша болады? Ж?ма?али. М-м… (с?л ойланып) Жиырма т?рт мы?. ?кiм. Мiнеки – ?алада жиырма т?рт мы? м?сылман т?рады, ал бiр жал?ыз мешiттi жылдар бойы iске ?оса алмайды. Б?л ?алай? Имам. Сол жиырма т?рт мы?ны? мешiтке баратыныны? саны ж?зге де жетпейдi. ?кiм. Ол сiздi? ж?мысы?ызды? ол?ылы?ы. Я?ни, халы?ты? арасында ?гiт-насихат ж?ргiзбейсiз. Уа?ыз айтпайсыз, дiнге тартпайсыз. Алайда, сiздi к?п кiналай беруге де болмайды. Б?л елдi? ?аза?ы орыс болып кете жаздапты. Мектептердi? басым саны орысша бол?асын ?згесiн ?оя? ?ой! Имам. Бiзге мектептерде дiн уа?ыздау?а р??сат жо?. Ал медресеге орын жо?. Мiне жа?а мешiттi iске ?осса? онда м?сылмандар?а д?рiс беретiн арнайы сынып болушы едi. ?кiм. Жа?сы, сонымен м?селенi? барлы?ы мешiтке тiрелiп т?р ?ой? Солай ма? Имам. И?, солай. ?кiм. М-м… ?зi зекет деген болмаушы ма едi? Имам. Болады ?ой. Бiра? сол зекеттi ешкiм т?легiсi келмейдi. ?кiм. ?рине, оны ешкiм ?з еркiмен т?лемейдi. Ерiксiз т?леттiру керек. Менi?ше сiз ол ж?мыспен де айналыспайсыз. Имам. Ойбай-ау, мен кiмдi ерiксiз зекет т?леткiзе аламын? Кiм менi ты?дайды? ?кiм. Жа?сы имамды кез-келген м?сылман ты?дайды. Имам. (басын т?мен т?сiрiп ?ызарып кетiп) Жа?сы болу?а тырысып-а? ба?ып едiм, болмады. Осы ?аланы? б?кiл ?алталы деген ?аза?тарыны? алдына б?лен рет бардым. Бiреуi де мойнын б?рмады. Не iстей аламын мен олар?а? Ж?ма?али. А?са?ал, оларды да кiналау?а болмайды. Кезiнде соларды? барлы?ы а?шаны т?ктi ?ой сол мешiттi? ??рылысына. Ал сол а?ша ?айда кеттi? ?кiм. ?й, сiздердi? ?здерi?iзде екен ?ой б?ленi? б?рi! Имам. (ауыр к?рсiнiп) ?з басым сол а?шадан бiр де те?ге ал?ан жо?пын. Алсам – Алла о?дыртпасын. Ж?не де со кезде мен имам емес – ?атарда?ы м?сылман едiм. Ж?ма?али. Осы ?аланы? ?ай м?сылманынан с?рамаса? «мен сол а?шадан бiр тиын да алмадым» дейдi. ?кiм. Ж?! ?ояйы? бос ??гiменi. Мешiтке ?аржы ?андай к?лемде керек? Имам. На?ты ?анша керек екенiн мен бiлмеймiн. Ж?мысы к?п. К?мбезiн жабу керек, iшкi ж?мыстарын бiтiру керек, жылу ж?йесiн ??ру керек, сыртына ?оршау орнатып есiк алдына бiрде?е т?сеу керек… ?кiм. Ойбой а?са?ал, «керектi» к?бейтiп жiбердi?iз ?ой! Ж?ма?али. Менi?ше мешiтке ж?мсайтын ?аржыны? к?лемiн аны?тау ?шiн комиссия ??ру керек. Ол комиссия?а бiр-екi прораб пен экономисттi кiргiзу керек. Сосын сол мамандар смета жазып на?ты ?аржыны? сомасын айтады. ?кiм. Онда, Ж?ма?али, сол ж?мысты ?з мойны?а ал. Ж?ма?али. Кешiрi?iз басты?, менi? уа?ытым жо?. ?зi?iз бiлесiз – ма?ан командировка?а кету керек. (?кiмге ?адалып бiр ?арап алады, ?кiм «т?сiндiм» дегендей басын изейдi) Одан да б?л ж?мысты мана?ы горкомстройды? басты?ына ж?кте?iз. Оны? ?оластында мамандар да бар. Солар зерттеп смета жазып бередi. ?кiм. Жа?сы. Онда о?ан тапсырма бер менi? атымнан. (имам?а) Ал ?аржыны? к?зiн мен табамын. Осы ?аланы? б?кiл саудагерi мен к?сiпкерiне зекет т?летемiн. Бiра? сiздi? алды?ыз?а ?оятын бiр шартым бар. Имам. Ол не шарт? Айты?ыз. ?олымнан келсе орындайын. ?кiм. Сол саударгерлер мен к?сiпкерледi? ?айсы-бiреуi зекет т?леуден бас тартса, не сiз ?зi?iз, не ешбiр молда сол ант?р?ан?а бармасын. М?селен, ?кесiн, шешесiн, немесе бас?а туысын жерлеуге ша?ырса, ?лде бiреуiне ас бергiсi келсе де. Тiптi ?зi ?лiп ?алса да жаназасын ат?армайсыз. Келiстiк пе со?ан? Имам. (орнынан т?ра бере) ?алай мен ?айтыс бол?ан м?сылманны? жаназасын ат?армайын?! Ол менi? бiрiншi мiндетiм ?ой. ?кiм. Зекет беруден бас тарт?ан адам м?сылман ба? М?сылман болмаса о?ан жаназа не керек? Экскаватор жалдап к?р ?азсын да к?ме салсын! Имам сыл? етiп отыра кетедi де ?ндемей ?алады. ?кiм. Неге ойланып ?алды?ыз? Мен бiр аптаны? iшiнде мешiтке тиiстi ?аражат тауып беремiн. Алайда сiздi? ?арап отыр?аны?ыз д?рыс болмас. Жал?ыз ?алталы м?сылман емес, б?кiл м?сылмандарды? алдына б?л с?ра?ты ?ырымен ?ойу керек: (ала?анын ?ырымен ?ойып ?р с?йлем сайын столды со??ылайды) «М?сылман атан?ы? келе ме? ?зi? ?лсе?, немесе ?йi?де бiреу ?лсе жаназа ат?арылсын дейсi? бе? ?айт?ан ?ке-шеше?нi?, а?айын-туысы?ны? асын беруге молданы ша?ырасы? ба? ??ран ба?ыштатасы? ба? Бала?ды с?ндетке отыр?ызасы? ба? Сол бала? ер жетiп ?йленсе некесiн ?иясы? ба? Одан ту?ан немере?е азан ша?ырып ат ?ой?ы? келе ме? – Келедi! – Онда зекет т?ле!» Мiне, осылай с?йлесу керек. Ал сiз ?олы?ызды созып, а?ыр?ы бейшарадай ?айыр с?рап ж?ргенi?iз. Кiм ?айыршыны адам ??рлы санап с?йлеседi? Имам. Мен м?сылмандар ал?асымен, ж?не ауылдарды? молдаларымен а?ылдасып к?рейiн. Бiра?… ?кiм. (имамны? с?зiн б?лiп жiберiп) А?ылдасы?ыз, а?ылдасы?ыз! Егер сiздер, молдалар, бiр ауыздан менi ?олдаса?ыздар, мен сол зекеттi жинау ж?мысын ?ол?а алайын. Келiсiм осындай болсын. Имам. (орнынан т?рып, кетуге ы??айланып) И?-и?, мен а?ылдасып к?рейiн… ?кiм. Жарайды, содан кейiн та?ы келерсiз. Ал бiз о?ан дейiн мешiттi зерттеп смета дайындап ?оямыз. Имам. Сау болы?ыздар. ?кiм. Сау болы?ыз. Имамны? артынан есiк жабылысымен ?кiм та?ы да орынбасарына ?арап жымияды. ?кiм. ?алай? Менi? жа?а?ы с?зiм д?рыс па? Ж?ма?али. Ж?з пайыз?а д?рыс! М?сылман бол?ы? келе ме – т?ле! ?кiм. Д?л солай! (селекторды басып) Шолпан, жiбер ендi ?лгi орысы?ды. Кабинетке Васильев кiредi. Васильев. Здравствуйте. ?кiм. (?а?аздардан бас к?терместен) С?лем. Отыр. (орынды?ты н?с?айды) Ж?ма?али. Садитесь. Васильев. (н?с?ал?ан орын?а отырысымен) Я бизнесмен. У меня строительно-монтажное предприятие. Я хочу… ?кiм. (басын шай?ап) Т?сiнбеймiн. ?аза?ша с?йле – мен орысша т?сiнбеймiн. Васильев. (Ж?ма?али?а) Что он сказал? Ж?ма?али. Говорите по-казахски – он по-русски не понимает. Васильев. Но я не умею по-казахски. Ж?ма?али. (?кiмге) ?аза?ша с?йлей алмаймын дейдi. ?кiм. Ол оны? проблемасы. С?йлей алмаса аудармашы ?келсiн. Ж?ма?али. (Васильевке) Тогда приведите переводчика. Васильев. Переводчика? Где я его возьму? (пауза) А вы не могли бы нам переводить? Ж?ма?али. Не знаю… (?кiмге) Ма?ан аудармашы бол дейдi. ?кiм. ?й мынауы? мы?ты ?ой! Белдей бiр ауданны? ?кiмiнi? орынбасарын тiлм?ш ?ылма?шы! Жо?, болмайды! Ж?ма?али. Я не могу стать переводчиком. Аким не разрешает. Знаете что – сходите в отдел государственного языка – там вам кого-нибудь дадут. Васильев кетедi. ?кiм та?ы да к?мекшiсiне ?арап жымияды. ?кiм. Мен б?л а???ла?тарды ?лi иттей ?ыламын. Не ?аза?ша с?йлеуге ?йретемiн, не ?аладан кетiремiн. Васильев жанына аудармашы ертiп келедi. Васильев. Вот, привел переводчика. (аудармашы екеуi отырады) Я бизнесмен. У меня строительно-монтажное предприятие… Аудармашы. Мен к?сiпкермiн. Менде ??рылыс мекемесi бар… Васильев. И я хочу купить у вас пустующее пятиэтажное здание в аварийном состоянии. Оно находится на улице Ауэзова. Аудармашы. Мен… ?кiм. То?та! Мен б?л кiсiмен о?аша с?йлескiм келедi. (Ж?ма?али мен аудармашы?а) Сен екеуi? боссы?дар. Ж?ма?али мен аудармашы бiр-бiрiне та?ыр?ай ?арайды, сосын шы?ып кетедi. ?кiм. Итак, вы хотите купить ту пятиэтажку? Васильев. (к?лiп жiбередi) Ну-у, вы и шутник! А ведь я решил, что вы и впрямь не понимаете по-русски… ?кiм. Давайте ближе к делу! У меня мало времени. Итак, вы хотите купить пятиэтажку на пересечении Ауэзова и Сейфуллина… Васильев. То здание пустует вот уже десять лет. Скоро оно совершенно разрушится. А я, если вы его мне продадите, я его восстановлю в два счета. Будет польза для жителей, да и внешний облик города только выиграет… ?кiм. В первую очередь выиграете вы, лично вы! И пользу из этого здания, опять-таки, извлечете вы. Не правда ли? Васильев. (жымиып) Ну да, конечно, кто же это отрицает. ?кiм. Тогда оставим патетику в покое и приступим к делу. За сколько вы хотите купить то здание? Васильев. Ну я, то есть мои спецы, подсчитали его остаточную стоимость… ?кiм. Меня не интересуют выкладки ваших спецов. Меня интересует, сколько вы можете выложить за эту пятиэтажку. Васильев. Ну, скажем так: милионов пять я бы дал. ?кiм. Пять миллионов?! Да вы что – издеваетесь?! Васильев. Хорошо – назовите свою цену. Поторгуемся. ?кiм. (горкомстройды? басты?ыны? ?а?аздарын к?терiп) Вот, только перед вами здесь был начальник горкомстроя. Согласно его расчетам, только аренда первого этажа принесет двенадцать миллионов чистого дохода в год. Двенадцать миллионов в год! И это только аренда одного этажа! Васильев. Я сомневаюсь. Но вы должны учесть и те средства, которые мне придется затратить на восстановление здания. ?кiм. Это само собой! По подсчетам спецов горкомстроя восстановительные работы обойдутся в десять миллионов. Грубо говоря, вы вернете затраченные деньги за два… от силы три месяца эксплуатации. Три месяца! Это же фантастика! А вы – «пять миллионов»! Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «ЛитРес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/ayyrkeldi-ruspaev/t-ker-s-piesalar/?lfrom=688855901) на ЛитРес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.