С?ргэ к?т????. Санааны кынаттыыр хо?ооннор

С?ргэ к?т????. Санааны кынаттыыр хо?ооннор Валентина Григорьевна Семенова Орто дойдуга олорор ки?и ардыгар муунтуйар-мунчаарар, курутуйар-санньыйар, кимтэн-туохтан эрэ хомойор-хоргутар к?ннэрдээх, санаа?а ылларар, санаата оонньуур, т??эр, самнар кэмнэрдээх. Ки?и барахсан итинтэн харыстаныахтаах, бэриммэт буоларга дьулу?уохтаах. Бу хомуурунньукка саха поэттарын дьон с?ргэтин к?т???р, санаатын к????рдэр, олоххо умсугутар хо?оонноро талыллан киирдилэр. Саха поэзиятын с?р?н уратыта – олоххо тарды?ыыны к???л??р, ки?иэхэ тапталы иитэр тосхоло, кэрэ?э, ?т???э ы?ырар сырдык анала буолар. С?ргэ к?т???? Киирии тыл Ойор к?ннээх орто туруу дойдуга олох суола улуу м?кк??р, т????-тахсыы, б?ппэт т?б?к ?ктэллээх. Маныаха Ки?и барахса??а мунар-тэнэр, тууйуллар, кэмсинэр кэмигэр саппа?ырбыт санаатын сайгыыр, харгыска хаайтарбат дьулуурун сирдиир, олоххо тулуурун торумнуур биир с?д? к????нэн дири? толкуйдаах, уран тыллаах хомо?ой хо?оон буолар. Саха поэзиятын с?р?н уратыта – олоххо тарды?ыыны к???л??р, ки?иэхэ тапталы иитэр тосхоло, кэрэ?э, ?т???э ы?ырар сырдык анала буолар. Ийэ тылбыт алыптаах к???э Алампа са?аттан дьон кутун-с?р?н сымнатар, кэнчээри ыччаты ?т???э, кэрэ?э, кырдьыкка угуйар ?йэлээх сирдьит буолар. Бу хомуурунньукка саха поэттарын оло?у туругурдар, санааны кынаттыыр хо?оонноро олоххо араас ыксаллаах, бы?аарыылаах т?гэннэргэ ту?анар гына с??мэрдэнэн киирдилэр. Сахабыт саргылаах тыла ыгыллыбыт, тууйуллубут т?гэ??э кыым буолан кылайан, санааны са?ыахтын, хара?ы а?ыахтын, с?рэ?и-быары с?р??кэтиэхтин, быы?ал-абырал буолуохтун! ?б?гэбит «?т?? тыл – дьол» диэн бэргэн этиитэ оруннаах. Ол курдук, ардыгар олоххо биир ?т?? тыл, чыпчыл?ан т?гэн с??кэн суолталаах буолар. Онон намыын тыллаах хо?оонтон ситимнэнэн, олох болоорхой ??? да?аны кустук буолан к???нн?н, б?г?н кыаллыбатах сарсын сатаннын, таптал ыраас иэйиитэ дьол би?игэр сирдээтин! К?нд? аа?ааччы, бу кинигэ хас биирдии саха ыалын иэримэ дьиэтигэр дьол, сити?ии, уоскула?, ил-эйэ т?сч?тэ, исти? до?оро, мындыр с?бэ?итэ буоларыгар ба?арабыт. Ки?ини харыстаа? Сайа КИ?И Ки?и бу сиргэ аан бастаан олорор, Ал?а?ыыр, айар — барытын – аан бастаан! Эдэр буолуо, эмэн буолуо, Саа?ыгар саа?ы эбиэ — Аан бастаан. ??р?йэх буолуо суо?а ?р?? М?л?й??ннэр к?н т?р?? О?остубут ал?астара, Ол ал?астан сэрэтээри Хаалларбыт с??с да с?бэлэрэ. Кини эрэ дьи?нээхтик Таптаабыттыы сананыа, Киниэхэ?э хайаан да Дьол тосхойуон кэтэ?иэ… То?уу хаарга со?отох Суолун солоон и?эрин Кэтит айан суолунан Кэлэн и?эбин диэ… Киэ?э к?н киириитэ Иин та?ыгар тохтуо?а — Ол аан бастаан олорбут Икки атахтаах айана. Онно эрэ сытан, ба?ар, Ки?и с???? бэйэтин — Аан бастаан олорбутун Билбэккэ а?арбытын. Ки?и т?р??р аан бастаан, Ки?и ?л?р аан бастаан. А?ыныа?ы? КИ?ИНИ. Николай Литвинцев КИ?ИНИ ТАПТАА? Ки?ини таптыыртан ордук ?рд?к дьол баарын билбэтим, Дуу?а долгуйуутун курдук Дохсун к??с баарын ?йд??бэтим. Ки?и оло?ун хамсаа?ына, ?рдээ?инэ, намтаа?ына Барыта онтон тутулуктаах, Онтон тахсар силистээх-мутуктаах… О?отук сааспын аа?ан баран, Оройдоон, дьэ, ?йд??б?т?м ону, Ба?ырхай олоххо ба?аран, Миинэ т?сп?т?м ат долгуну. Уонна дьэ, бардам ба?ам дохсун, Соргуга тарды?ыым умсул?ана, Тымырбар с??рэр хааным долгуна, Ки?ини таптыыр тапталым долгуна. С??рдэн-к?т?тэн испитэ миигин Ыраахха, ырааска ымсыырдан, Умайан, к??дь?йэн кэлэрим Сырдыкпын, к?ннэрбин у?атан. Ки?ини таптыыртан ордук ?рд?к дьол баарын билбэтим, Мин олорбут ми?элээх олохпун Кэнэ?эс туох диэхтэрин т??йбэтим. Леонид Попов КИ?И ТУ?УНАН Хайа, ки?и буолбат дуо? Хараардыма? ки?ини! Ханнык эмэ ?т??т?н Хата булан ?й??ххэ: ?й??н-сарсын бу ки?и? ?ч?гэй буолан тахсаарай! Хайа, ки?и буолбат дуо? — Халлаанынан арбаама?: Хабах курдук ?л?ннэрэн, Хампарытан кээ?иэххит Хаарыаннаахай ки?ини! ?й??н-сарсын ?сс? бэрт буол диэн ?йд?пп?пп?т ордук ини! Буолар-буолбат баайсыынан Му?наама? даа, ки?ини! Эрэннэххэ, иэйдэххэ, Эр бэрдэ буолан тахсаарай! Ки?илиитэ да суох ки?и? Кэм итэ?эйдэххэ, иэйдэххэ, Ки?илии киэптэнээрэй! Ки?и аата ки?и эбээт! Сардаана Амгинская Ки?и барыта ?ч?гэйдээх, Хайаан да туох эмэ кэрэлээх. Ханнык да?аны б?тэйбиккэ Туох эмэ да кыламныыр эбээт. Ону к?р?н кэмигэр эппит, Тылынан санаатын к?т?хп?т, Ба?ар, оннук б?г?н быы?аабыт Баар буолаллар исти?-кэрэ дьон. ?т?? тыл ?т?мэн кыа?ынан Буомурбут с?рэ?и эмтээбит, Кэрэ тыл кэрэмэн к????нэн Кэрэни бу сиргэ ?ксэппит. Ки?и хайаан да ?ч?гэйдээх. Таба этти? дуо, ону ал?аан? Олох – т?гэн, оло?у сыаналаа Байа?антай К?ст? уларыйар тулалыыр эйгэм. Т?нн?г?нэн чыычаахтар бииргэм элэ?нээн олороллор. Онон к?т?тэн аа?аллар аттаах дьон. Б?г?н тэлгэ?э?э о?о к?лэр. Бэрдьигэс хамсыы-хамсыы ??нэр. Сарсыныгар о?онньор бэрийэр аарыма бэс анныгар илимин. Кэм-кэрдии т?ргэнин! Альбина Дегтярева-Айархаан Т?РГЭН Т?ГЭН Уйгу-быйа? халлаантан Т???? диэ??ин сытыма, Бириэмэни таах ыытан, Халтай хаама сылдьыма. Биир чаас, икки чаас — Аа?ар начаас, Бэлиэр биир к?н Б?пп?т б?г?н. Арай б?ппэт К?ннээ?и т?б?г??… Олох – т?гэн, Т?гэн – т?ргэн. Олох-дьа?ах бэйэттэн Барыта тутулуктаах. Онон барытын эрдэттэн Толкуйдаан о?о?уллуохтаах. Биир чаас, икки чаас — Аа?ар начаас, Бэлиэр биир к?н Б?пп?т б?г?н. Т?б?ктээх т?гэн Аа?ара т?ргэн. Олох – т?б?ктээх, Т?б?к – т?м?ктээх. Барыта кыраттан са?аланар, К????рэн, кыа?ыран ча?ыллар — Уот кыымтан са?ыллар, Олох т?гэнтэн та?ыллар. Биир чаас, икки чаас — Аа?ар начаас, Бэлиэр биир к?н Б?пп?т б?г?н. Арай б?ппэт К?ннээ?и т?б?г??… Олох – т?гэн, Т?гэн – т?ргэн. Николай Чуор ЧЫПЧЫЛ?АН Олох сырдык кэрчигэ — Санаам сабын ситимэ, Чыпчылыйыах т?гэнэ, Айар иэйиим ?гэнэ, Абыраллаах с??рээнэ, Аймал?аннаах к??рээнэ. Олох ча?ыл к?л?мэ, До?оччугум мичээрэ, Долгуйара, ??рэрэ, О?ом омун ??р??тэ, Хары?ыйа к?р??тэ — Дьикти дьоллоох м?н??тэ. Олох сыччах биир чаа?а — Онно санаа ыраа?а, Дуу?а иэйэр сылаа?а, С?тэн эрэр с?к??ндэ, Б?тэн эрэр м?н??тэ, ?йэлэргэ ??р??тэ! Т?птэлэнэн т??эммит, Т?гэн тугун билбэппит, Т?ргэтэтэ сатааммыт, Т???л????н к?рб?пп?т… Т?гэн – олох кэрчигэ, Умнуллубат дьиктитэ! Николай Литвинцев К?н? ?р??м??, ?р?т?мэ?, Олох тэтимин бытаардыма?, Са?аны айар дь?кк??рг?т?нэн Кимэн и?и? туох баарынан. Кэм кэмчи, бириэмэ кылгас, Б?пп?тэ эрэ баар буолуо?а, Эдэр сааспыт да чычырбас, Эмиэ элэс гыныа турда?а. Онон к????т баарына, К??ск?т-уоххут баарына, Т??эн биэри?, айы?-туту?, О?осту? кэлэр олоххутун. Б?г?мэ? б?тэй чуумпуга, Суураллыма? хара?а?а, Ол буолуо олох муудара?а, Айымньылаах ?лэ кыа?а. Семен Данилов ОЛОХ МУУДАРА?А Сарсыарда, к?н? кытта Сыыдамнык ойон тураат, Айыам мин олох басты? Ырыатын. Оннук, быраат! К?н?м, быгаат, тэмтэйэ Ойон тахсар халлаа??а. Мин саныыбын: «Чэ, бэйи, К?н?с ордук тахсыа?а». К?н???н олох дуолан Т?б?гэ илдьэ барар: – Чэ, бээ! Киэ?э, быыс булан, Суруйуллуо, – диэн буолар. Онтон киэ?э, бары?ый Ууну, тыаны сабыыта, Сылайбытым ба?ырхай: – Хааллын олох ырыата… Ол курдук устан аа?ыа ?йд?пп?кк? оло?у?, Айыа? суо?а, батта?ан, Басты? ыра ырыа?ын. Ойон тур к?н? кытта. Уонна к??ск?н батта?а, У?аппакка ай, таптаа — Ол – олох муудара?а. Сайа Утуйуом тугу да гыммакка — Бу дьоллоох мичээрбин соппокко, Эйигин кытары биир к?н?м Алтыспыт ??р??т?н тыыппакка. Суо?у баар кэриэтэ саныахха — Дьолу да о?орон к?р??ххэ. Б?г???? т?бэ?э т????н? Дьыл?аттан бэлэх дии саныахха. Ардыгар улуу да ырыаны А?аардас биир этии к????рдэр. Ол курдук чу?кук да оло?у Со?отох биир т?гэн киэргэтэр… Оло?у ылын хайдах баарынан Леонид Попов ?р?мэччи к?т?р? ?ч?гэйин ба?а?ын! Оттон мин оннук Ончу к?т??м эрэ суо?а. Оннук к?т??м кэриэтин, Миигин, ба?ар, ыт сиэтин! Сыттык т??тэ барахсан Сымна?а?а сылаанньытар, Оттон мин оннук Ончу сымныам эрэ суо?а. Ол кэриэтэ — Чугуун буолан тохтуо?ум, Тимир буолан ууллуо?ум. К?н?т?нэн, судургутук Олорорум миэхэ ордук — Ки?итинэн ки?и курдук: Эйэлээхтик, арыт уордук; Сорох арыт сордоно, Дьону кытта дьоллоно… Николай Чуор КИ?И ТУ?УНАН Ки?ини судургутутан Сибэтиэй о?оро сатаама, Эбэтэр уустугурдан, Халыыбынан хаамтарыма. Ча?ыл к?ннээх халлаанныы Ки?и ??рэн чэмэлийиэ, Арыт хара?а былыттыы Хараастан да?аны ылыа. К??х саа?ы к???л ыытан, К?л?м-ча?ыл к?ллэриэ, Самаан сайыны сатыылатан, Саамал кымыс дэбилитиэ. К???н кэлиэ, к?мн?х т????, К?дэн туман б?р??к?? — Син ол тэ?э олоххо эмиэ Тыйыс тымныы тыына биллиэ. Олох дьолун ту?а диэн Ки?и Сиргэ айыа-тутуо, Арыт, ба?ар, и?нэн охтуо, Онтон эмиэ туран кэлиэ. Ки?и – туспа айыл?а! Ол и?ин араастаах дьыл?а! Ки?ини судургутутума?, Сибэтиэй о?оро сатаама?! Байа?антай ЭБЭТЭР Оло?у? му?ур чыпчаалыттан дуу, дири? уора?айын т?гэ?иттэн дуу та?нары ???й?н к?р??? дуу, эбэтэр ?р? хантайа сатыа? дуу? Кыайтарыы к?ннэрин, кыайыы к?ннэрин ырытан к?рд?хх?нэ аахтара билиэ? дуу туох атыннаахтарын, эбэтэр син биир эбиттэрин? Ыраатан баран эргиллэн к?рд?хх? ону, кыайыы? к?нэ солуута суох буолуо?а. Кыайтарыы? да к?нэ олус оннук ый быы?а хара?а буолуо суо?а. Кы?аллыбакка олоруох баара, кумаардаан да к?рб?кк?. Кыаллыбат ол… Сайа БААЛААМА?, ДЬОНУМ! Сыы?аны гыммата?ым, Сымыйаны са?арбата?ым — диэбэппин. Сыы?аны гыммытым — билбэппиттэн. Сымыйаны са?арбытым — а?ынарбыттан. Бэйэ?э эрэ аньыыта биллэр Бэргэн сымыйа баар буолар, Баа?ырпакка, абырыыр, Ба?ар, эмтээ?эр ту?алыыр, Тимирэн эрэри быы?ыыр… Баар этэ биир тылтан к?ннь??рб?т, Сымыйа салгынтан тирэммит — Ол и?ин хардыыта кэ?ээбит… Баар этэ биир кыымтан к??дь?йб?т, Сымыйа кутаа?а иттибит — Ол и?ин кы?ыны тулуйбут… Баар этэ биир т??нтэн дьолломмут, Сымыйа иэйиигэ эрэммит — Ол и?ин кэрэни ?йд??б?т… Баалаама?, дьонум! Сыы?аны гыммытым, Сымыйаны – са?арбытым. Мария Алексеева Баалаабаппын Букатын Ааспыт к?н М?кк??р?н, К?р?н, К???л?н, ?т??т?н, М?к?т?н, ?р???н, Харатын — Барытын. Аа?ар аастын, О?ор остун, Айанныыбын Олох устун. Сайа Кэтэ?имэ олохтон Кэрэни эрэ. ??т?мэ ?ч?гэйи эрэ ?йэ? тухары. Со?уччу буолуо суо?а оччо?о Суорума сурах, А?ыыта суох буолуо Таптал та?нарыыта, Абата суох буолуо Албын да арыллыыта. ?? сайын буолуо диэн ??рэ-к?т? ?тэ?э?ин бэлэмнээмэ, Дьикти киэ?э буолуо диэн Дьиэ? аанын Дьэллэмник тэлэйимэ. Кэ?элтэлээх буолуо суо?а оччо?о Кэс тыл кэ?иллиитэ, Оннук охсуулаах буолуо суо?а Олох да огдолуйуута. Санаабыты? барыта Сатанан и?эригэр саараныма, К?н?м мэлдьи к?л?м?рд?? туруо диэн к???т?мэ. Оччо?о Хайа да сибиэн Сэрэппэккэ эрэ ситэн кэлэн сиэ суо?а, Ханнык да ситим Ха?ыытаппытынан ылан бы?а барыа суо?а, Хараххын саатаппыт Хаарыан сулу?у? Халлааны? оройуттан Халбарыйан барара Хараастыылаах буолуо суо?а. Кэтэ?имэ олохтон Кэрэни эрэ. Савва Тарасов Олохтон эрэйимэ олус элбэ?и. Оонньуурдаах харыйа курдук кини. К?л?м?нэн к?рс?р к?рг? кэлэри К?н сирэ барыта маннык диирдии. Ол харыйа аттыгар сылдьардыы санаа, Кэрэ оонньуурдарын кэрэхсээ, ба?ар. Биири эмэ тал бэйэ?эр, атыны – анаа Билэр да, билбэт да дьо??ор барыларыгар. ?лт?р?й??хтэрэ сорох оонньуурдар. ?йэтэ суохтар кинилэр, ?ч?гэйдэрин и?ин. ?рд?ктэн к??ч?кт??хтэрэ, оттон атыттар — ?т?мэх да ма?ынан тиийбэккин. Баар буолаллар маннык киэ?элэргэ Баламат со?ус дьон урдустара — Тарды?а сылдьар тардыахтаах илиилэрэ Тарбачы?а, суохха да уунуохтара. Ким эрэ ылыа ?ч?гэйгэ ?л?мнэ?эн, Хаалыахтаа?ар диэн ким эрэ ха?ааныа: Бу сиргэ букатын кэллим дэнииттэн Буорга сирэйин анньан туран му?наныа. Тиксиэ дуо, биир эмэ эйиэхэ? Ол ту?унан эрдэлээн этэр уустук. Былдьа?ан, умса-т?нн? т???м??ххэ, Туох тиксэр – им-ньим к??тэр ордук. Эрэйимэ олус элбэ?и олохтон, Эрэнэбин с?пт????нэн хардарыа?а. Ба?ар, ыйытыахтара: «Эн… оттон Оонньуур а?албыты? дуо бу харыйа?а?» Ки?иэхэ кыра наада Леонид Попов Баара?ай баай хара тыаттан Баара эрэ мин ыллым ытыспар К?п-к??х быыкаайык туораа?ы. К?п-к??х ?ч?гэй ба?айы! — Уонна, о?олоор, «Оо, ?лб?т?х ки?и!» дии санаатым. Улуу ?р?с уйгулаах уутуттан Омуртум мин омурдуу ууну, Утахпын ханнарда да?аны, Олус да минньигэс ба?айы! Уонна, о?олоор, «Оо, ?лб?т?х ки?и!» дии санаатым. Эргиччи к?р?р к?н анныттан, Эргийэ хамсыыр Сир буоруттан Миэхэ диэн бэрт кыра наада, Бэрт кыра, дуона суох наада! Оччо?о, о?олоор, У?уннук да у?уннук олоруом! Суо?ааны Ким эмэ этиэ дуо Дьол диэн тугун? Чороон от сэбирдэ?эр Сиик тамма?а кылбачыйар. Ол у?уор атахха Кэби?иилээх от турар. Санаам сырдыыр. Куруйар. Ол бада?а эмиэ Дьол буолла?а бэйэтэ. Сардаана Амгинская С?рэ?и? ба?а санааларын Айыыларгар эрэ итэ?эй. Хос санааны ытыннарбакка, Ылыммыт суолгун эрэ тутус. Санаа? т??эр, эрэли? эстэр, М?лт??р, кэбириир т?гэннэргэр Эн таптыыр кинигэлэргин аах, Таптыыр араадьыйа?ын холбоо. Олох кыраттан, быыкаайыктан Санаа? со?уччу к?т???лл??, К?н сарсы??ыттан сабыыс-са?а Оло?у? ыллыга тыргыллыа. Айыыларгар эрэ итэ?эй, Олохтон исти?и эрэ ыл. Семен Данилов БУЛУОХХУТ БАРЫТЫН Мин анаан Дьолу к?рд??б?н — Булабын Сор суолун, ?лэ к?л?йэр к?л????н, Олох дьоло суо?ун. Мин анаан Кырдьык к?рд??б?н — Албыны булабын, Албын абыгар ?р??т?н Сиэртибэ буолабын. Мин анаан Таптал к?рд??б?н — Булабын Кырыы?ы, До?ор абаа?ы к?р??т?н, Сэнэбил кы?ыытын. Мин анаан Ырыа к?рд??б?н — Булабын Хоп сибин, Олох дьээбэтин, к?л?г?н Кэрэ?и кэпсээнин. К?рд??б?т кэммэр со?утан Кэлэллэр: Дьол, Таптал, ?йэм ?ч?гэй Ырыата Кырдьык кынаттаах. Онон бар дьоммор этэбин: – К?рд??м?? анаа??ыт. Дьоннуу олору?, ?лэлээ? — Булуоххут барытын. Николай Чуор ХА?ААНЫМА? Харысхаллаах Хай?ал тылын Ха?ан эрэ Этиэхпит диэн Эрэнимэ! ?т?? тылы ?йэ сааска ?йд??р курдук Эрдэ-сылла Этэр буолу?! Хомнуо хойут Хомойботтуу Санаа?ытын Сайа?астык Сайа эти?! Хаарыаннаахай Хампа к??хх?т Кэхтэр кэмин Кэтэмэ?эйдээн Кэтэ?имэ?! Харысхаллаах Хай?ал тылын Халтайынан Хара кэм?э Ха?ааныма?! Суо?ааны Биир таммах харах уутунан Ыгыллан тахсыбыт Ыарахан санааны Ындыы гынан ылынан Тэ??э с?кс??х-к?т?хс??х, Ичигэс санаалаах, итии с?рэхтээх Эн таскар баар буоллун мэлдьитин. Саха ки?итэ – б?тэй, б??м, Кистэниэ, бэйэтигэр б?г??, Б??т?йэлээн б?тэйдии б??лэниэ. Ол ону сэрэйэн, таба к?р?н таайан Кэмигэр ?й??х, ?йд??х, Эрэллээх илиитин уунуох Чугас до?ордоох буол ?р??т?н. Санааны сайа эти?эр са?а ?ч?гэй эмп Туох баар буолуой, ки?иэхэ, бу к???э. Алампа Итии илиинэн Ибигирэтэн туту?ар, Исти? тылынан И?ирэхтээн кэпсэтэр Эгэлгэ энэлгэ??э Этиппэт эмп… Сардаана Амгинская МАХТАЛЛААХ БУОЛ Туох барытын ?т?? т?м?гэ — Бу ки?и ки?иэхэ махтала. С?рэхтэн этиллэр исти? тыл, Харахтан са?ыллар уйан к??с. Этиллэр махтал судургутук, Тиэрдиллэр кини кэбэ?эстик: Кими да?аны куоттарбакка, Махтал тылынан тумнубакка. Махтал сыдьаайа хаачча?а суох, Махтал ?т??тэ му?ура суох. Махтал – айыылар алгыстарын С?рэхтэн с?рэххэ тиксиитэ. Махталы ха?ан да эрэйимэ, Махтанаргын ха?ан да умнума. Афанасий Чугунов-Ноо?ой СЭЛЭ?ИИ К?н устата к?рс???н Э?ин бэйэлээх дьоннору, Эдэрдиин-кырдьа?астыын К?лэ-??рэ алты?а?ын, Олохтоох исти? сэ?эни Олортон мэлдьи ситиспэккин. Бэйи, тохтоо! Кэпсэтэр эрэ ки?илиин Сэлэ?ии мэлдьи тэнийбэт, Сэлэ?ии – толору этинии, Бэйэни ситэри ?йд????, Сэ?ээрии, сонуну к??дь?т??, Сатаан ону бы?аарыы. Тулалыыр эйгэни тургута, Тугун-ханныгын сырдата Атылыы анаарыы, А?а?астык этинии — Сэлэ?ии ураты ирдэбилэ, Сэргэх, дьо?ун т?р?тэ. Дэлэй сэ?эн ар?а?ын Дэ??э таба тайаннахха, Дьолуо к?н? эбинэ?ин, Дьоллоох курдук санана?ын! Сардаана Амгинская Са?ата суох манньыйа сылдьар, Бэйэ дьолун мунньунар – эмтээх. С?рэххэр – таптыыр ки?и? уо?а, Хара?а, батта?а, илиитэ… Хайдах туттубута, к?рб?тэ — Туохтан тула? тырымнаабыта… Тугу б?тэ?и куола?ынан Кистээн эйиэхэ кэпсээбитэ… Онтука? к?ннээ?и т?б?г?? Бараммат ти?илигэ буолан, Эн санаа? тула эриллэрэ — С?рэх дьолтон угуттанара… Са?ата суох манньыйа сылдьар, Бэйэ дьолун мунньунар – эмтээх. Санаар?атар саппах санаа – сай?ан! Суо?ааны Ким эрэ кэлэн сэргиэ, Кэрэхсиэ диэн Кэтэ?имэ. Атын харах таба к?р?н Тардан ылыа диэн Эрэнимэ, эрэйимэ. Ити барыта санаа ирбинньигэ, Эрки??э оонньуур к?л?ктэрин Илиигэ туттарбат к?р?ннь?гэ. ?р? тардыах, ??ннэриэх — Бэйэ? эрэ дьи?э. Халы? хал?а?аны, хара?аны уйуох Эмиэ бэйэ? эрэ. Киэр хайы?ыма. Варвара Потапова Албын-к?лдь?н суолга Угуйар, Чэпчэки олоххо Кучуйар Хос санаа, Оо, бырах миигин! Тутуум Куорма?ыт эрдиитин — С??р?к утары мин Эрдиниим… Сыалбар сотору, ба?ар, Тиийимиим… Алампа ТУОХТАН? Туохтан С?д?р??ннээх санаалар С?ннь?м ??т?нэн с?р?ннэнэн, С?рэхпэр с???р буоллулар? Туохтан Саппахтаах санаалар Санным ??т?нэн сааллан, Санаабын саппа?ыртылар? Туохтан ???хт??х ?йд?р ?тт?г?м ??т?нэн ?ктэллэнэн, ?йб?н ???рд?лэр? Туохтан Барбах майгылар Баспынан батарыта киирэн, Баспын баттаатылар? Туохтан Ыарахан санаалар Ыга анньан киирэн, Ыар баттык буоллулар? К?ннээ?и олох к??мч?тэ К?й салгын буолан К?л?кт?? к?тт??? дуу? С??кэн олох с?д?р??нэ С?л???н буолан С?рэхпэр с??н??? дуу? Халы? олох хапсыыра Халарык буолан Харахпын сапта?а дуу? Эбэтэр Эрэй ба?айы илби?э Этэр тыла суох буолан Эппэр и?нэ?э дуу? Миигин Хаххалыыр хара санаа – халбарый, К?л?кт??р к?т?р санаа – к?рэн, Баттыыр балыыр санаа – бар, Ынчыктыыр ыар санаа – ы?ылын, Санаар?атар саппах санаа – сай?ан. Леонид Попов Саара?ныыр санааларым — Аналлаах атастарым! ??рэр да к?ммэр, Куруйар да хонукпар, Утуйбат да т??ммэр Миигиттэн ?р?? арахпат Аналлаах аргыстарым — Саара?ныыр санааларым! Саарбахтаан баран таптыыбын, Саарбахтаан баран айанныыбын. Хоттохпуна да саарыыбын, Хоттордоххо да саарыыбын. Оннук эрэ буола турдун, Саарбахтыыр санаам туругурдун! Саарыыртан са?а суол тобуллар, Саарыыртан барыта о?о?уллар. Оннуга суох Оло?у? да олох буолбат, Тапталы? да таптал буолбат. Оннуга суох Ыалдьыбаккын, хомойбоккун, ??рбэккин, дьолломмоккун, Ол аата, Олох олорбоккун! Алампа АТААС Алыс Алта??а-к?м?скэ аралдьыйыма, Олус Ойууга-о?уорга охсуллума, Барытын бар?алаа, Бы?атын бы?аар!.. Сынньала? даа сылаалаах, Дьаарба? даа салгымтыалаах, Салгын аайыттан санаар?аама, Тыал аайыттан сынтайыма. Уу эрэ дири?, Уму?ах эрэ хара?а, Хаар эрэ халы? Букатын буолбат. Иван Мигалкин ДУУ?А?АР ТУГУ САНЫЫРГЫН Дуу?а?ар тугу саныыргын кырдьыгынан кэпсээ, с?рэххэр тугу кистииргин сэмэйдик до?оргор сэ?эргээ — оччо?уна чэпчиэ?, санаалыын ыраа?ырыа?… Олорор олоххо, дьулу?ар ?рдэлгэ тардыстар буоллаххына эн, дьону исти?ник ?йд??, дьо??о тапталынан олор! Эн, а?а?ас буол – дуу?а?ынан, кытаанах буол — норуоккун таптыыр с?рэххинэн! Алампа Олох Оннук-маннык, Ону ордук О?олор, одуулаа?! Кэмчиэрийэр кэскил, Кэлэ?эй кэмэлдьи Кэмэ кэлэр. Кэтэххин тарбан, Кэннигин к?р?н! Олус уйу?уйума, Алыс айманыма, Ааккын с?тэримэ. Бостуой, Боростуой, Бэйэ?эр бэлиэ Мэлдьи буолуо. Ону оройдоо. Онноо?ор буолуо?у Оноллоон одуулуо?. Бары баттыгас, Барбах баламат Бар дьо??о Баарын и?ин Баскын угума, Ба?а?ын бараама. К?р-и?ит, К?л-сал, К?н? майгы К???р?н к?ст??. Алампа Санааргыыр сахха Са?а санаа Сайдан тахсар. ???н сырыттахха, ?р?г?йд??х ?с ?р?к?йэн ??ск??р. Эрэйдэнэн истэххэ Эгэлгэ санаа Эриллэн элбиир. Курутуйан олордоххо, Кулан хо?оон Кутуллан хойдор. Оонньуу-к?р?л?? сырыттахха, Ойуу-бичик санаа Оройго ончу охсуллубат. Кы?ал?а кы?арыйбата?ына, Кылаан-?рг?с санаа Кыратык да кыбыллыбат. Наталья Харлампьева Хардааччы тымныы санааттан Харыстаа, до?оруом, с?рэххин! Биир ки?и баламат бы?ыытынан Буруйдуу санаама бар дьо??ун. Харыстаа с?рэххин кэлэйииттэн, Хом санааттан, ?ст?й??ттэн. Харыстаа ?т???э итэ?элгин, Харыстаа, до?оруом, с?рэххин! Алампа Сылаас уубуттан туран, Сынньаммыт ?йб?нэн Сыаналаан к?рб?т?м: Ку?а?ан да?аны ?ч?гэйэ ?уох, Кутур?ан да?аны ??р??тэ ?уох, Ытыыр да?аны к?л??тэ ?уох, Ыксал да?аны сынньала?а ?уох буолбат. Ол-бу санааны Олох долгуна О?орор эбит, ?т?ргэн-хабыр?ан ?т???э ??рэтэр эбит… ??р??лээх олоххо ?т?? ?й ??скээбэт, Сынньала? олоххо Сытыы санаа сыстыбат, К???л к?рг? К?й санаа к??йн?бэт, Сырдыкка сылдьан Хара?а?а хайыспат, Тот сылдьан Аччыгы араарбат, Тойон олоххо Токуру торумнаабат эбит. Хата, эрэйдээх олох Э?и??э эрийэр, Эгэлгэни этитэр, Батталлаах майгы Ба?ы хамнатар, Бада?ы биллэрэр, ?л??лээх ?йэ ?й? ?ксэтэр, Кы?ал?алаах олох Кырыымчыгы санатар, Кырдьыгы булларар эбит. Семен Маисов ДЬОЛ УОННА СОР Дьоллонуу хара?ын уута (Олус сэдэх, кэмчи Да буолла?а) Уонна Сордонуу хара?ын уута — Амтаннара биирдэр… …Арай кутан биэриим — Долгуйууттан тахсыбыт Харах уутун эйиэхэ, Билиэ? этэ дуо арааран Ханнык иэйии т?м?г?н Хантас гыннаран испиккин? К?ллэхпинэ – туора дьон: «Дьолломмут», – дии саныыллар, Ытаатахпына – билбэт дьон: «Сордоммут», – диэн сылыктыыллар… Соро?ор к?лэрим – мин сору к?р?р?м, Ардыгар ытыырым – мин дьоллонор туругум… Николай Чуор ?Т?? САНАА КЫНАТА ?т?? санаа кынатыгар уйдаран, Уоттаах таптал сулу?унан ыйдаран, ?ч?гэйиэн, ити киирэн кэлбити?, Санаам хоту ?т?? тылы эппити?. Самнан сытан ??рб?т?нэн туран кэллим, Олоххо, эйиэхэ тардыстым, К?н?м к?рд?, с?рэ?им уота т?л?нн?рдэ, Дуу?ам ыллаан, дьикти иэйиим у?угунна. Умнуом суо?а кэрэ ки?и киирэн кэлбит ??р??т?н, ?р?? ?йд??м ыраас суобас исти?-сылаас илдьитин, Хайдах эрэ тырым-ирим чо?улуччу к?рб?т?н, Поэзия музатын миэхэ бэлэх ууммутун. Санаам миэнэ ып-ыраас, Дуу?ам, иэйиим чап-чараас, С?рэ?им ?р?? сып-сылаас, Дэбил оло?ум эмиэ араас. К?н сиригэр Ки?и эрэ ?йд??х тустаах ки?ини, Оннук эрэ буолла?ына, ?т??, кэрэ ?р?г?йд??х ту?а ини, Дьэ, ол и?ин ?т?? санаа кынатыгар уйдаран, Олох устун баран и?иэх, ?р?? ??рэ долгуйан! Наталья Харлампьева Олох амтана ньулуйбут, Таптал сулу?а сууллубут, Чугас дьонум дьиппиэрбит К?ннэрэ этэ ол. Биир халыан таксига олорсон Айаннаан испитим Ма?антан куоракка. Ардах ытыыра, Тыал ???э тыынара, Хара тыам аймана с??рэрэ Суол кытыытынан. Суох этэ тулабар Мин арда?ы ?т?ктэрбин Тохтотуох айылаах Сырдык к??с… Онуоха эппитэ таксист, Кыы?ырбыт о?онньор: «Ыл, хотуой, ытаан б?т, Айыка, мин б?т?нн?? илийдим! Та?ырдьа – ардах, И?ирдьэ эмиэ уу, Ба?а дуу, балык дуу ???б?н дуо мин? Ким барбыт – т?нн???э, С?пп?т – к?ст???э, Хаалбыт – бэйэтэ ситиэ?э, Оттон бу ардах, к?р??р да, Куоракка тиийбэккэ астыа?а!» Мыраан ?рд?ттэн к?ст?б?тэ К?л?мнэс Туймаада. Таксист уонна айыл?а Ол курдук Арда?ы мэлдьэспиттэрэ. …Дуу?абар былыттар Муста эрэ т?стэллэр А?ыйах ити тыл Миигин быы?ыыр: «Ким барбыт – т?нн???э, С?пп?т – к?ст???э, Хаалбыт – бэйэтэ ситиэ?э. Быстах ардах, к?р??р да, Букатын сотору астыа?а!» Кэмсинии Алампа Ааспыт Ардах уутун курдук Аа?ан хаалар. Кэнники кэлэн Кэрэгэйин билэн Кэмсиммити? и?ин, О?о?уллубут Ончу Оло?уттан уларыйбат. Вениамин Миронов КЭМСИНИИ ТУ?УНАН Кэмсинии баар Бары дьа?тан басты? эмп: ?т??мс?й??ттэн, ?йд????мс?й??ттэн, Улахамсыйыыттан Уонна да э?ин-араас Эгэлгэ ку?а?ан бы?ыылартан. Билэр ки?игин Сиилээн хо?улуо?, Чугас до?оргун ??хсэн да туруо?… Ааспытын кэннэ Ал?ас кэбилэнним диэн Анаара санаан А?арына сатыа? — Ол кэбэр бы?ыыгын, Ол кэ?эхтээх тылгын. Тыл тэ?ии чыычаахтыы К?тт? да — тутуо? суо?а, Тыыннаа?ы? тухары Кэмсинии, дьэ, сордуо?а. Аны, ха?ан да, Айахтаппат буолуум Ааргы тылы, Отой уонна, дьэ, О?остубат буолуум Олуона бы?ыыны. Кэмсинэммин — Ки?и дь???лэниэм, Кэмсинэммин — Кэрэ?э тиксиэм. Семен Маисов КЭМСИНИИ Т?р??б?т т?р?т сир кэрэтэ Туспа дойдуларынан Туохха?ыйа тэлэ?ийэн сырыттахха, Ордук к??скэ ?йд?н?р. Т?р??б?т т?р?т тыл кэрэтэ Атын омуктардыын Атыннык алты?ан са?ардахха, Ситэри ситэн сыаналанар… Чугас ки?игин чугурутан баран Чу?куйдаххына эрэ — Чычаас санаа?ыттан кэлэйэн, Чанчыгы? кылбайар. До?ор ки?игин до?оло?нотон баран Долгуйдаххына эрэ — Дааргы ?йг?ттэн кэмсинэн, Дар у?уох ха?ы? хаалар. Икки атах Орто Дойдуга Олох олорорун тухары Омнуо майгытыттан Отох дьыл?аланар. Туора харахтаах сир ?рд?гэр Сириэдийэрин тухары Сиппэтэх санаатыттан Ситэри тыллыбат… Сайа Этиэхтээхпин эппэтэ?им Биир кэрэ да ки?иэхэ. Кэлиэхтээхпин кэлбэтэ?им Кэлтэй хаалбыт киэ?э?э. Кэмсинии! Аны кэлэн кэмсинии, Аанай тылга ытаныы, Ааспыт дьолу а?ыйыы… Олох уута та?нары Устубатын билэбин, Ол да буоллар утары Тыалга тылбын ыытабын: Этиэхтээхпин этээри, Кэлиэхтээхпин кэлээри, Кэмсинэрбин тиэрдээри… Леонид Попов КЭМСИНИИ Со?отох буоллахпына, Сорох ардыгар Кэмсинии дуу?абар Киирэн кэлэр, Кэмсинэбин — Ки?и буоллун да итэ?эйэн, Кирдээх-хохтоох дьо??о Кииртэлээн биэрэрбиттэн. Кэмсинэбин — Туохха эрэ Дубук туттан, Туора дьон хара?ар — Туоратык к?ст?рб?ттэн. Кэмсинэбин — Арыт ал?а?аан кэби?эн, Атааннаах дьонум айа?ар А?ылык буоларбыттан. Кэмсинэбин — Кыайыахпын да кыайбакка, Кыраттан тэптэрэн, Кы?ал?а?а киирэрбиттэн. Ол эрээри Айхалланыах айылаа?ы Айхаллаан-уруйдаан, Аа?ааччыларбар ааттанна?ым. Этиллиэх айылаа?ы Этэн-тыынан Элбэх дьон уо?угар киирдэ?им. Сириллиэх айылаа?ы Сирэн-сэмэлээн, Син тугу эмэни ту?алаата?ым. Атын дьон айа?ынан Айдаарбытым диэн суох. Туспа ки?и куола?ынан Тойук туойбата?ым. Бэйэм бигэ тыллаахпын, Бэйэм ыллыыр ырыалаахпын, Ол буолла?а буолуо Олорор олохпор Улахан дьолум диэн! Сардаана Амгинская Буруйданыыга тиийбэт куолу, Буруйданан суолгун быстыма. Бэйэ?эр накаастабыл булан Баай-тала кэлиэн бытаардыма. Ки?и саныыр санаата, ?й?, Эппит тыла иччилээх эбээт! Эн ?ч?гэйи ыраланаат, Туолуутун то?о тохтото?ун? То?о санаанан ?рэйэ?ин, Дьол кэлэрин кэбирэтэ?ин? То?о эн бачча сааскар диэри Бэйэ?ин сатаан ылыммаккын? Буруйданыма, бырастыы гын, Олоххор эрэлинэн эрдин! Санаа?ын т??эримэ Иван Гоголев САНАА?ЫН Т??ЭРИМЭ Сырдык к?н?с кэнниттэн Санньыар киэ?э буолуо?а, Сандал к?н?м мунчааран, Са?ах у?уор са?ыа?а. Санаа?ын т??эримэ, Т??эримэ санаа?ын, К?ннээх ыраас с?рэххэ К?н?м киирбэт букатын. Сэмэй чуумпу кэнниттэн Силлиэ-буур?а буолуо?а, Силистэри си?нэстэн, Симэхтээх тиит сууллуо?а. Санаа?ын т??эримэ, Т??эримэ санаа?ын, Ханнык да тыал то?уппат Ха?ыл санаа кынатын. Хаарыан сайын кэнниттэн Хахсаат кы?ын кэлиэ?э, Хагдарыйан, иинээхтээн, Хампа к????м ?л???э. Санаа?ын т??эримэ, Т??эримэ санаа?ын, Тойук-ырыа сылытар То?уй дьыл?а дьыбарын. Николай Литвинцев КУТТАЛ МИИГИН ЭРГИЙЭР Куттал миигин эргийэр Кутуруга куйбара?ныы, ?йб?н-санаабын эрийэр Ытыран баран ыыппаттыы. Онтон у?уох сал?алыыр Ууну испит сылгылыы, Албынынан ?р? салыыр Сымыйанан кууспахтыы. Онтон… Хааллан турбут уу Хаатын то?о т??эринии, Мин у?уутуу-у?уутуу Киэр ?тэйдим кинини. ?тэйдим ?р?? да?аны ?ст????м курдук саныы, Бы?ыта сыстым быаны Бы?ыттар ча?ыл?анныы. Уонна уолан бэрдинии, Ойон турдум сµ???хпэр, С?гэ?эрбин т??эрбиттии, Олус чэпчээтим ??р??бэр. Оо, до?оттоор, кутталы Кутурук о?остума?, Сымыйаны, албыны Т?р?т чуга?атыма?. Уотунан да салаатыннар, Арыынан да соттуннар, Киллэримэ? кутталы Уотта ыыты? утары. Алампа Тохтоон, бол?ой, То?о оннугуй, Томоонноон толкуйдаа! У?угун, уоскуй, Уларый-тэлэрий, Ураа?хай уола! К?р-и?ит, К?чч?й, к?р?лээ, К?м???м о?отоо! Араас адыр?айы Ардах-хаар курдук А?аран аралдьый, Эгэлгэ эрэйи Элэк-к?л?? к?рд?к Этэн-и?эрэн ис, К?л?ктээх к?ннэри К?л??-элэк к?рд?к К?рэтэн к?р! Мэлдьи билгэлиир буолбат, Ааспат адьас анаммат, Барыта баранар, Урукку уларыйар, Э?ин эргийэр, Эгэлгэ буолар Эбээт, о?олоор… Туппуту ы?ыктыбат, Санаабыты са?арбат Т?р?т т?ктэри… Сардаана Амгинская Тойон улаатымсыйбытыттан А?ары к??скэ хоргутума, Бардам бы?ыы хаарыйбытыттан Ыгылыйан эн с??м т???мэ. Норуот эрэ тылын и?иллээ, Боростуой дьон с?рэ?ин и?ит, ?йд??р эрэ ки?илиин алтыс, Сэнэбили до?ор гыныма. Уолуйууга эн бэринимэ, До?ор курдук бэйэ?ин ?й??. С?б?лээн санаа?ар туппуту? Т?нн? туруо?ар итэ?эйэн. К??стээх буол, до?оор, куттаныма. Ки?и буоларгын эн умнума. Николай Чуор МУНЧААРЫМА Ки?и эрэ кэ?иэхтээх тыла Кэ?иннэримэ ырабын, Хата, миэхэ дойдум тыала, Ти?иий сырдык ырыабын. ?т?? эрэ к?ммэр-дьылбар ?м??р??эр до?оттор, Ороо?умаІ дьыл?абар — Барыта орун-оннугар. Орун-оннугар барыта: Оло?ум, кэлэр кэмим, Санаам сырдык ырата, Сынтарыйбат эрэлим. Бэйэбэр бэйэм эрэлим Миэхэ к???? биэрэр, Ардыгар олох эрэйин Аа?арбар к?м? буолар. Оттон Эн, эдэр саа?ым ?ргэммэтэх ньургу?уна, Ньургуйаана буоллаххына, Букатын мунчаарыма! Семен Маисов ??НЭР ДА ??НЭР… Олох ха?ыс тыыныгар Охсуллан, Ардыгар ?лт? да Тэпсиллэн, Т??? да Т?гэ?э биллибэт Ыар санаа?а Ыллардарбын — Ытырыык от курдук Сырдыкка тарды?ан, Сылын аайы, мэлдьи — ??нэ, чэчирии эрэ Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «Литрес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596172&lfrom=688855901&ffile=1) на Литрес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.