?erlok Homs v? doktor Vatson

?erlok Homs v? doktor Vatson Artur Konan Doyl D?nya ?d?biyyat?ndan se?m?l?r Roman m??hur x?fiyy? ?erlok Holmsun doktor Vatsonla tan??l??? il? ba?lay?r. Londondak? iki m??mmal? ?l?m is? bu tan??l??? dostlu?a ?evirir. M?lum olur ki, h?r iki ?l?m ?slind? q?tldir… Artur Konan Doyl ?erlok Holms v? doktor Vatson © Altun kitab MMC – 2022 www.altunkitab.az (http://www.altunkitab.az/) Hiss? I Birinci f?sil C?nab ?erlok Holms 1878-ci ild? London universitetini bitirib h?kim ixtisas?na yiy?l?ndikd?n sonra x?susi h?rbi c?rrahl?q kursu ke?dim. Kursu ba?a vuran kimi m?ni ?ngilt?r? ordusunun be?inci at?c? alay?na c?rrah assistenti t?yin etdil?r. H?min vaxt alay Hindistanda idi. Odur ki m?n oraya yolland?m. El? bu vaxt ?ngilt?r? il? ?fqan?stan aras?nda ikinci m?harib? ba?lad?. Hindistana ?atd?qda is? alay?m?z?n d??m?n m?vqel?rin? do?ru art?q xeyli ir?lil?diyini e?itdim. Ona g?r? d? dig?r yeni zabitl?rl? birg? alay?m?z?n arxas?nca yolland?q. N?hay?t, Q?nd?harda h?rb?i yolda?lar?m?za qo?ulduq. Bundan sonra d?rhal yeni v?zif?min ba??na ke?dim. ?nt?has? i?l?r arzulad???m kimi getm?di. ?oxuna y?ks?li? v? h?rm?t g?tir?n yeni v?zif?m m?n? u?ursuzluq v? b?db?xtlikd?n savay? he? n? verm?di. M?harib?nin taleyind? h?lledici rol oynayan Mayvand d?y???[1 - Mayvand d?y??? – ?kinci ?ngilt?r?-?fqan m?harib?si (1878–1880) zaman? ba? vermi? d?y??. H?min d?y??d? ingilisl?r m??lub olmu?dular.] zaman? k?r?yimd?n g?ll? yaras? ald?m. ?g?r ?apar?m?z M?rrey ?z?n? vaxt?nda yetirib m?ni at?n t?rkind? aradan ??xartmasayd?, y?qin ki, ?sir d???c?kdim. ?sirlikd? ba??ma g?l?c?kl?ri is? t?s?vv?r bel? etm?k ist?mir?m… Uzun s?r?n m???qq?tli yol?uluq m?ni tamam ?ld?n salm??d?. ?st?lik, k?r?yimd?ki yaran?n a?r?lar? azalmaq bilmirdi, odur ki dig?r yaral?larla birg? ?sas hospitala g?nd?rildim. M?alic?d?n sonra t?dric?n ?z?m? g?lm?y? ba?lad?m. H?tta qalx?b g?zi?ir, arabir havam? d?yi?m?k ???n eyvana ??x?rd?m. Bu zaman n?vb?ti b?db?xtlik ba? verdi: Hindistanda t??yan ed?n yatalaq x?st?liyi m?ni d? yaxalad?. V?ziyy?tim o q?d?r a??r idi ki, h?tta h?kiml?r sa?alaca??ma inanm?rd?lar. Bununla bel?, ?l?m?n c?ngind?n qurtula bildim. Bu m?dd?td? lap z?ifl?dim, ayaq ?st? zorla dayan?rd?m. Ona g?r? d? h?kiml?r m?nim t?cili ?ngilt?r?y? qay?tma??m? m?sl?h?t bildil?r. “Orontes” adl? h?rbi g?mi il? yola d??d?m v? bir ay sonra m?nzilba??na – ?ngilt?r?nin bir ?yal?t ??h?rin? ?atd?m. Sa?laml???m? itirmi?dim, ancaq ingilis h?kum?tinin qay??s? alt?nda t?xmin?n doqquz ay sonra tamamil? ?z?m? g?ldim. H?min ??h?rd? yax?n dostum, yaxud qohumum yox idi, g?nd?lik on bir ?illinq[2 - ?illinq – B?y?k Britaniya Birl??mi? Krall???nda milli pul vahidi olan funt-sterlinqin 1/20-n? b?rab?r ingilis pulu] alt? pensl?[3 - Pens – b?zi ?lk?l?rd? x?rda pul vahidi] dolanmaq m?cburiyy?tind? qalm??d?m. D??d?y?m girdabdan qurtulmaq ???n ?lk?d?ki b?t?n avaralar?n, s?fill?rin can atd??? n?h?ng “zibil ye?iyin?” – Londona getdim. Bir m?dd?t paytaxtda, Strend yax?nl???ndak? mehmanxanada ya?ayaraq cibimd?ki pullar? x?rcl?yib qurtard?m. Ax?rda maddi v?ziyy?tim lap a??rla?d?. Se?im qar??s?nda qalm??d?m – ya paytaxtdan qa??b k?ndl?rin birind? ba??m? girl?m?li, ya da h?yat t?rzimi k?k?nd?n d?yi?m?li idim. Ax?rda ikinci variant ?z?rind? dayand?m. ?vv?lc? mehmanxanadan ??x?b ?z?m? m?nasib qiym?t? kiray? ev tapmal? idim. Bu q?rara g?ldiyim g?n g?zl?nilm?z hadis? ba? verdi: Kriterion bar?nda kims? ?lini q?fild?n k?r?yim? vurdu. Geri ?evrildim. Qar??mda bir vaxtlar yan?mda feld?er i?l?mi? g?nc Stemford dayanm??d?. T?nhal??a m?hkum olmu? birinin ucsuz-bucaqs?z Londonda tan?? sima g?rm?si nec? d? xo?dur! ?vv?ll?r Stemfordla d?z-?m?lli yolda?l?q etm?mi?dik. Buna baxmayaraq, onunla qar??la?d???ma g?r? ?ox sevindim; el? o da m?n? h?dsiz mehribanl?q g?st?rdi. M?n onu q?hv?alt?ya d?v?t etdim v? biz vaxt itirm?d?n faytona min?r?k restorana getdik. – Bu n? k?kd?r d??m?s?n?z, c?nab Vatson? – fayton London k???l?ri il? ??t?m?y? ba?layan kimi Stemford mara??n? gizl?d? bilm?y?r?k soru?du. – Ar?qlay?b ??p? d?nm?s?n?z, r?nginiz is? limon kimi saral?b! M?nzilba??na ?atd???m?zdan m?n ba??ma g?l?nl?ri dan??ma?a macal tapmad?m. Bununla bel?, Stemford ?ox ??tin g?nl?r ya?ad???m? anlam??d?. Odur ki hal?ma ac?yaraq dedi: – T??ss?f! B?s indi neyl?m?k fikrind?siniz? Cavab verdim: – Kiray? ev axtar?ram. Ucuz qiym?t? m?nzil tapaca??ma ?mid el?yir?m. – Q?rib?dir, eyni s?zl?ri bu g?n ikinci d?f?dir ki, e?idir?m. – Birinci kimd?n e?itmisiniz? – O, x?st?xanam?z?n kimya laboratoriyas?nda i?l?y?n cavan bir ki?idir. Bu s?h?r gileyl?nirdi ki, ?z?n? m?nasib m?nzil tap?b, lakin ev yolda?? olmad???ndan kiray? haqq?n? ?d?m?kd? ??tinlik ??kir. Ona g?r? d? h?min m?nzild?n ??x?b ucuz qiym?t? kiray? ev tapmaq ist?yir. – ?lad?r ki! – sevinc?k s?sl?ndim. – ?g?r, do?rudan da, kiray?puluna v? dig?r x?rcl?r? ??rik axtar?rsa, m?n haz?r! T?k ya?amaqdan bir ?ey ??xmaz! S?hb?timizi q?hv?alt?da davam etdirdik. G?nc Stemford ??rab st?kan?n? qald?r?b t??cc?bl? ?z?-m? baxd?. – Ax? siz he? ?erlok Holmsun kim oldu?unu soru?mad?n?z, – o dedi, – b?lk?, onunla eyni m?nzild? ya?amaq ist?m?y?c?ksiniz! – Niy?? Y?ni o q?d?r pis adamd?r? – Pis dey? bilm?r?m. Bir az q?rib?likl?ri var, v?ssalam! Kimya il? yana??, ba?qa elml?r? d? ciddi maraq g?st?rir. ?nsaf namin? dem?liy?m ki, q?rib? oldu?u q?d?r d? alic?nab adamd?r. – Elml?r? maraq g?st?rm?yin n?yi pisdir ki? G?r?s?n, hans? elml?r onun maraq dair?sind?dir? – Bunu dem?k ??tindir. ?slind?, onun n? ist?diyind?n ba? a?m?ram. ?ox g?z?l kimya??d?r. Z?nnimc?, anatomiyan? da yax?? bilir, ?mumiyy?tl?, onun elm? mara?? sistemsiz v? anla??lmazd?r. Bununla bel?, ?z z?ngin bilikl?ri il? h?tta professorlar? da heyr?t? g?tirir! – B?s soru?mam?s?n?z ki, elmd? ba?l?ca m?qs?di n?dir? – m?n e?itdikl?rimd?n h?dsiz t??cc?bl?n?r?k x?b?r ald?m. – Soru?mam??am, ??nki ondan n?s? qoparmaq asan deyil. ?st?lik, ?g?r bir ?ey? maraq g?st?rirs?, bunun qar??s?n? almaq ??tin m?s?l?dir. – Onunla tan??l??a ?ox ?ad olard?m. Ba??n? a?a?? sal?b ?z i?i il? m???ul olan adamla bir m?nzild? ya?amaqdan g?z?l n? var?! H?l? o q?d?r sa?almam??am ki, s?s-k?y? laqeyd qal?m. ?fqan?standa ba??ma el? ?eyl?r g?lib ki, ?mr?m?n ax?r?na q?d?r b?simdir. Tan???n?zla nec? g?r??? bil?r?m? – Y?qin, indi laboratoriyada olar, – h?ms?hb?tim dedi. – B?z?n h?ft?l?rl? aya?? ora d?ymir, b?z?n is? g?nl?rl? s?h?rd?n ax?ama q?d?r laboratoriyada e??l?nir. ?st?s?niz, q?hv?alt?dan sonra ora ged? bil?rik. – ?lb?tt?, ist?yir?m, – m?n bunu deyib rahat bir n?f?s ald?m. Sonra s?hb?tin m?vzusunu d?yi?dik. Lakin q?hv?alt?n? bitirib laboratoriyaya getm?k ???n yola d?z?l?rk?n s?hb?t yen? d? ?erlok Holmsun ?z?rin? g?ldi. – Bird?n yola getm?s?niz, m?nd?n incim?yin ha, – Stemford dedi, – m?n onu ancaq laboratoriyada i?l?y?rk?n t?sad?f?n g?r?b tanm??am. Ona g?r? d? ?erlok Holmsla ev yolda?? olub-olmayaca??n?za ?z?n?z q?rar verin ki, sonra arada m?n pis olmay?m. – Yola getm?s?k, papa??m? g?t?r?b evd?n ??xaram, he? bir problem yoxdur, – sakitc? dedim. – Stemford, bel? g?r?r?m, siz n?d?ns? ehtiyat el?yib indid?n ?z?n?z? s??ortalamaq ist?yirsiniz. Yoxsa, h?min cavan o?lan?n xasiyy?ti sizi narahat el?yir? Tanr? xatirin?, a??q dan???n. – Siz m?nd?n izaholunmaz bir ?eyin izah?n? t?l?b edirsiniz, – dey? Stemford g?l?ms?nd?. – Neyn?k, ?al??aram daha a??q dan???m. M?s?l? buras?ndad?r ki, ?erlok Holms elml? h?dd?n ?ox maraqlan?r, h?tta bu art?q onun a?l?n? ba??ndan al?b. Bir d? bax?rsan ki, bir dostuna t?z? k??f edilmi? bitki t?rkibli alkaloid[4 - Alkaloid – g?cl? fizioloji t?siri olan azot t?rkibli ?zvi madd?] vurur, lakin bunu pis m?qs?dl? el?mir. Sad?c?, onun davran??lar?n? m??ahid? edib hans?sa n?tic?y? g?lm?k ist?yir. ?dal?t xatirin? dem?liy?m ki, m?nc?, o ?z?n? d? h?min iyn?d?n vurur. – N? deyim, do?rudan, q?rib?dir… – m?n e?itdikl?rim? ?ox t??cc?bl?ndim. – H?, bir m?s?l? d? var… H?rd?n anatomiya ota??ndak? c?s?dl?ri ?ubuqla d?y?cl?yir. Y?qin, m?niml? raz?la?ars?n?z ki, bunun ?z? d? normal h?r?k?t deyil. – C?s?dl?ri d?y?cl?yir? – m?n daha da t??cc?bl?ndim. – H?… Guya bununla bilm?k ist?yir ki, insan ?l?nd?n sonra b?d?nd? qan??r yerl?ri qal?r, ya yox. – B?s deyirsiniz, o, h?kim olmaq fikrind? deyil? El? is?, b?t?n bunlar? bilm?k onun n?yin? laz?md?r? – B?li, m?nc?, ?erlok Holmsun h?kimlik niyy?ti yoxdur. B?t?n bu hoqqalar?n h?kimlikl? n? ?laq?si? D?z?, cavab verm?k ??tindir. H?r halda, onun a?l?ndan ke??nl?ri t?kc? Tanr? bilir. N? is?, g?lib ?atd?q. Qalan?n? ?z aran?zda dan???b ay?rd el?y?rsiniz. Dar dalan? ke?ib balaca qap?dan n?h?ng x?st?xana binas?na biti?ik tikiliy? girdik. Burada h?r ?ey m?n? tan?? oldu?undan b?l?d?iy? ehtiyac duymad?m. Alaqaranl?q da? pill?l?ri qalx?b h?r iki t?r?find? q?hv?yi taxta qap?lar olan uzun d?hlizl? add?mlad?q. Lap ax?ra ?atanda al?aq ta?l? ba?qa bir d?hliz? ke?dik – bura bizi kimya laboratoriyas?na apar?rd?. Bu h?nd?r tavanl? otaqdak? r?fl?r m?xt?lif d?rman ????l?ri v? m?hlullarla dolu idi. H?r t?r?f? al?aq, lakin uzun stollar qoyulmu?du. S?x-s?x d?z?lm?? distill?[5 - Distill? – mayel?ri qaynadaraq ?sas t?rkib hiss?l?rin? ay?rmaqla t?mizl?m?, safla?d?rma] cihazlar?, t?xaclar[6 - T?xac – ???? v? s. bu kimi bo?azl? qablar?n a?z?n? v? ya m?xt?lif cihazlar?n de?ikl?rini qapamaq ???n dair?vi mantar, yaxud ba?qa ?ey; probka], yanark?n mavi alov diliml?ri ??xaran spirt lampalar? diqq?t ??kirdi. Laboratoriyan?n uzaq k?nc?nd? cavan bir o?lan?n ba?? diqq?tl? g?rd?y? i?? qar??m??d?. ???rid? ondan ba?qa kims? yox idi. O?lan add?m s?sl?rimizi e?id?n kimi ba??n? qald?r?b yerind?n qalxd?. Sevinc?k ????r?b ?lind?ki t?xacla ?st?m?z? g?l?-g?l? dedi: – Tapd?m ey, tapd?m! Ax?r ki, t?kc? hemoqlobinl? ??kd?r?l? bil?n reaktivi[7 - Reaktiv – burada: ba?qa madd? il? birl???nd? x?susi reaksiya ?m?l? g?tir?n v? bununla da onun t?rkibini m??yy?nl??dirm?y? imkan ver?n madd?] tapd?m! O?lan o q?d?r xo?b?xt idi ki, m?nc?, ist?nil?n ba?qa bir adam h?tta q?z?l yata?? tapsayd? bel?, sif?ti sevincd?n bu q?d?r al???b-yanmazd?! Stemford bizi bir-birimiz? t?qdim etdi: – Doktor Vatson, bu, c?nab ?erlok Holmsdur. Holms m?niml? mehribancas?na g?r??d?. – Salam! – dey? o, qeyri-adi bir g?cl? ?limi s?xd?. – Dey?s?n, ?fqan?standa olmusunuz. – Haradan bildiniz? – m?n heyr?tl? soru?dum. – Bo? ?eydir, – o, g?l?ms?nm?kl? kifay?tl?ndi. – Lakin hemoqlobin… H?, bax bu, ba?qa m?s?l?dir. Y?qin, k??fimin mahiyy?tini d?rk el?yirsiniz? – Kimy?vi t?cr?b? kimi maraql?d?r, – m?n cavab verdim, – ancaq praktik c?h?td?n… – Aman Tanr?m! – ?erlok Holms heyr?tl? s?sl?ndi v? d?z g?zl?rim? baxaraq dedi, – bu, son onill?rd? m?hk?m? tibbi ekspertizas? sah?sind? edilmi? ?n m?h?m k??fdir. Ba?a d??m?rs?n?z, bununla qan l?k?sini s?hvsiz m??yy?n el?m?k m?mk?nd?r. Buraya g?lin! – Holms s?birsizlikl? qolumdan yap???b m?ni i?l?diyi masan?n yan?na apard?. – Bir az t?z? qan g?t?r?k, – o bel? deyib uzun bir iyn? il? barma??n? de?dikd?n sonra pipetka il? oradan bir damc? qan g?t?rd?. – ?ndi bu qan? bir litr suda h?ll el?y?c?y?m. Bax?n, su dem?k olar, t?mizdir. H?cmin? g?r? qan?n miqdar? suda birin milyona nisb?ti q?d?rdir. Buna baxmayaraq, ?min ola bil?rsiniz ki, reaksiya al?nacaq. – Holms s?z?n? bitirib ???? qaba bir ne?? a? kristal ataraq ?z?rin? d? ??ffaf m?hlul ?lav? etdi. Qabdak? qatq? h?min an sol?un-q?rm?z? r?ng ald?. Qab?n dibind? q?hv?yi ??k?nt? ?m?l? g?ldi. – Ha, ha! – yeni tan???m h?diyy? alm?? u?aq kimi sevincl? ?l ?ald?. – ?ndi s?z?n?z n?dir? – M?nc?, bu, ?ox g?cl? reaktivdir, – m?n dedim. – M?c?z?dir, m?c?z?! Qan k?r?cikl?rini mikroskop alt?nda m??yy?n el?m?k ???n d?mira?ac q?tran? il? apar?lan ?vv?lki ?sul etibars?z v? ??tindir. ?g?r qan bir ne?? saat ?vv?l ax?bsa, bu ?sul ?z m?nas?n? tamam itirir. M?nim k??f el?diyim reaktiv ???n is? qan?n t?z? olub-olmamas? f?rq el?mir. Bel? bir k??f ?vv?ld?n edils?ydi, indi cinay?tkarlar?n ?oxu ?l-qolunu sallay?b azadl?qda g?zm?zdi. – Maraql?d?r! – m?n donquldand?m. – Cinay?tl?rin a??lmas? zaman? q?rib?likl?r ortaya ??x?r. B?z?n ??bh?li ??xsin ?st-ba??na bax?? ke?ir?rk?n q?hv?yi v? ya b?n?v??yi r?ngd? l?k? tap?rlar. Lakin bilmirl?r ki, bu qand?r, adi pal??qd?r, pas l?k?sidir, meyv? ?ir?sidir, n?dir. ?ks?r ekspertl?r m?hz buna g?r? ?m?lli-ba?l? ?ziyy?t ??kirl?r, n?tic?d? qatilin m??yy?nl??dirilm?si dalana dir?nir. S?b?b n?dir? Etibarl? reaktiv yoxdur. Lakin art?q ?erlok Holmsun k??f etdiyi reaktiv var, dem?li, b?t?n ??tinlikl?r arxada qal?b! Holms dan??d?qca g?zl?ri par?lday?rd?. S?z?n? bitirdikd? is? o, ?ll?rini sin?sin? qoyub tama?a?? alq??lar? alt?nda t?zim edirmi? kimi ba??n? t?rp?tdi. – Sizi t?brik el?m?k olar, – onun ??vql? s?yl?diyi fikirl?rd?n heyr?tl?n?r?k dedim. – Bir il ?vv?l Frankfurtda fon Bi?ofun cinay?t i?i niy? d?y?n? d??m??d?? ?min olun ki, ?g?r orada m?nim ?sulumdan x?b?rdar olsayd?lar, ?sla ili?m?zdil?r. Bradfordlu Mezonun, ya da Lefrd? m??hur M?llerin i?ind? oldu?u kimi! – C?nab Holms, siz cinay?tl?r tarixinin canl? xronikas?s?n?z. H?tta x?susi q?zet d? buraxa bil?rsiniz. H?min q?zetin ad?n? is?, m?s?l?n, bel? qoymaq olar: “Ke?mi?in polis x?b?rl?ri”. Barma??ndak? yaraya plast?r ba?layan ?erlok Holms bu s?zl?rd?n daha da q?rurland? v? t?nt?n? il? ?lav? etdi: – Haql?s?n?z. Bel? bir q?zeti ham? b?y?k maraqla oxuyard?, – o bunu dedikd?n sonra ani susdu, ard?nca ?z?n? m?n? ?evir?r?k g?l?ms?di v? ?lav? etdi: – M?nim i?im ciddiyy?t v? m?suliyy?t t?l?b edir. Odur ki ehtiyatl? olmaq laz?md?r. Bu zaman g?zl?rim Holmsun ?lin? sata?d?, onun barmaqlar?nda z?h?rli tur?ular?n buraxd??? izl?ri, plastrlar? g?rd?m. Stemford ??ayaql? h?nd?r k?tild? oturub ??km?sinin ucu il? dig?r k?tili m?n? do?ru it?l?y?r?k Holmsa dedi: – G?l?k ?sas m?s?l?y?… Holms, siz? i?imiz d???b. Dostum ?z?n? kiray? ev axtar?r. Ondan bu bar?d? e?id?nd? d?rhal sizi xat?rlad?m. Ax? siz m?n? demi?diniz ki, ?z?n?z? ev yolda?? axtar?rs?n?z. Dey?s?n, Holmsun xo?una g?lmi?dim, ??nki o, t?r?dd?d etm?d?n raz?la?d?. – H?, Beyker-stritd? bir ev? baxm??am. M?nc?, ikimiz? d? uy?un g?l?r, – Holms bel? dedikd?n sonra ?z?n? yenid?n m?n? ?evirdi: – Y?qin, k?skin t?t?n qoxusuna etiraz etm?zsiniz. Sakit cavab verdim: – ?z?m d? ??kir?m. – Lap ?la. Ad?t?n evd? b?zi kimy?vi m?hlullar saxlay?ram, ??nki h?rd?n t?cr?b?l?rimi qald???m otaqda davam etdirir?m. Bel?d? siz? mane olmaram ki? – Q?tiyy?n. – Bir d?qiq?, g?r?m ba?qa n? ?at??mazl???m var. H?… Arabir ?z?m? qapan?b g?nboyu bir k?lm? d? k?smir?m. Bilm?lisiniz ki, bunda sizlik bir ?ey yoxdur. Xasiyy?tim bel?dir. H?min vaxtlarda m?n? fikir verm?yin, v?ssalam! Qaraqabaql???m ?z? ke?ib ged?c?k. ?ndi is? siz d???yin g?lsin. ??rti ?umda k?s?k ki, sonra x?rmanda yabala?mayaq. M?n g?l?ms?y?r?k dedim: – Haql?s?n?z… Bir k???y?m var, buldoqdur. Etiraz etm?s?niz, biziml? qalacaq. ?s?bl?rim qay-das?nda olmad???ndan s?s-k?y g?t?rm?r?m. G?nortaya q?d?r yata??mda qurdalana bil?r?m. Bir s?zl?, t?nb?lin yek?siy?m. Ba?qa bir-iki ?at??mazl???m da var, lakin h?l?lik ?n vacibi bunlard?r. – B?s skripkada ?almaq nec?, bu da s?s-k?y hesab olunur? – Bax?r nec? ?al?rlar. Yax?? ifa Tanr?n?n l?tf?d?r, pis is?… – Onda q?ti qorxusu yoxdur, – Holms sevinc?k g?l?ms?di. – M?nc?, raz?la?d?q. Birc? qal?r evi b?y?nm?yiniz! – Ev? n? vaxt baxa bil?rik? – Sabah g?norta bura g?lin. Bir yerd? gedib baxandan sonra qalan ?eyl?ri raz?la?ar?q. – Dan??d?q, sabah g?norta g?r???rik! Bundan sonra Holms yenid?n ?z kimy?vi t?cr?b?sini davam etdirm?y? ba?lad?. M?n is? Stemfordla birlikd?, qald???m mehmanxanaya yolland?m. Yolda q?fil dayan?b ondan soru?dum: – Q?rib?dir, g?r?s?n, Holms m?nim ?fqan?standan yenic? g?ldiyimi nec? bildi? H?ms?hb?tim qeyri-adi bir t?b?ss?ml? ?z?m? bax?b cavab verdi: – Bu onun ?sas x?susiyy?tl?rind?n biridir. Holmsun h?r ?eyi nec? bildiyini ?ox adam ?yr?nm?k ist?yir, h?tta buna g?r? b?t?n var-d?vl?tind?n ke?m?y? haz?r olanlar da kifay?t q?d?rdir. – Dem?li, burada n?s? bir sirr var, – m?n ?limi yell?d?r?k ucadan dedim. – Maraql?d?r! H?r halda, bizi tan?? el?diyiniz ???n sa? olun. Z?nnimc?, insanl??? d?rk el?m?kd?n ?tr? insan?n ?z?n? anlamaq laz?md?r. – ?n yax??s? el? Holmsu d?rk etm?kdir, – Stemford vidala?ark?n s?yl?di. – S?hb?ti uzatma?a g?r?k yoxdur. Onun nec? adam oldu?unu tezlikl? ?yr?n?c?ksiniz. Lakin m?rc qo?uram, siz onu tan?yana q?d?r o sizin haqq?n?zda daha ?ox ?ey bil?c?k. H?l?lik! – H?l?lik, – m?n bunu deyib Stemforddan ayr?ld?m v? mehmanxanaya daxil oldum. Ancaq b?t?n fikrim h?l? d? t?z? tan???m?n yan?nda idi… ?kinci f?sil N?tic? ??xarmaq s?n?ti Biz ?erlok Holmsla ert?si g?n, dan??d???m?z vaxtda g?r??d?k. Holms m?ni Beyker-strit, 221 ?nvan?ndak? m?nzil? apard?. M?nzil ?? otaqdan ibar?t idi. Bunlardan ikisi yataq, dig?ri is? geni?, i??ql?, iki p?nc?r?si olan qonaq ota?? idi. ??yalarla tam t?chiz edilmi? otaqlar ?r?yimiz? yatd?. Kiray? haqq? m?nasib oldu?undan d?rhal raz?la?d?q v? buraya k??m?y? q?rar verdik. El? h?min ax?am mehmanxanadak? ??yalar?m? g?t?r?b t?z? m?nzilim? da??nd?m. S?h?ri g?n is? ?erlok Holms da bir ne?? ye?ikd?n v? portfell?rd?n ibar?t ?ey-??yl?ri il? ?z ota??na yerl??di. Bir-iki g?n ?rzind? ??yalar?m?z? tamam yerb?yer etdik. Ard?nca is? yava?-yava? t?z? ??rait? uy?unla?ma?a ba?lad?q. Holms yola gedil?si adam idi. Sakit, intizaml? h?yat s?r?r, ?ox vaxt ax?am saat 10-dan sonra yat?r, s?h?r tezd?n, m?n h?l? yataqda qurdalanark?n q?hv?alt? edir v? ??x?b i?? gedirdi. B?z?n b?t?n g?n?n? laboratoriyada, b?z?n is? anatomiya kabinetind? ke?irirdi. H?rd?n fikirli halda g?z?-g?z? Londonun ?n ucqar yerl?rin? gedib ??x?rd?. Ba?? i?? qar??anda ?traf? tamam unudurdu. Ev? g?ldikd? is? el? hey a?l?nda n?s? g?t?r-qoy edir, saatlarla t?rp?nm?d?n qonaq ota??ndak? divanda s?ssizc? oturub d???n?rd?. Bel? vaxtlarda onun g?zl?rind?ki x?yalp?r?stlik m?ni heyr?t? g?tirirdi. ?erlokun ?z?n?m?xsus h?yat t?rzi bar?d? bilm?s?ydim, hans?sa bihu?edici madd? q?bul etdiyini d???n?rdim… H?ft?l?r bir-birini ?v?zl?yir, m?n is? Holmsu daha yax?ndan tan?ma?a can at?rd?m. X?susil? onun h?yatdak? amal?n? ?yr?nm?k ist?yirdim. Ev yolda??m?n xarici g?r?n??? ist?nil?n adam?n diqq?tini d?rhal c?lb ed? bil?rdi. Boyu alt? futdan[8 - Fut – ingilis ?l?? sistemind? t?xmin?n 30 sm-? b?rab?r uzunluq vahidi] art?q idi, lakin yeriy?rk?n bundan da ucaboy g?r?n?rd?. ?z?n? qapand??? vaxtlar istisna olmaqla, daim iti v? k?skin bax??lar?n? sezm?k olurdu. Uzunsov qartal burnu sif?tin? q?tiyy?tli ifad? verirdi. Kvadrat??killi, bir q?d?r ir?li ??xm?? ??n?si d? el? q?tiyy?tli xarakterinin ba?qa bir ifad?si idi. ?ll?rind? h?mi?? m?r?kk?b v? m?xt?lif kimy?vi madd?l?rin l?k?sini g?rm?k olard?. Baxmayaraq ki, onun kimyag?r al?tl?ri il? nec? h?ssas davrand???na d?f?l?rl? ?ahidlik etmi?dim. Ola bilsin, bu adama h?dsiz mara??m oxuculara q?rib? g?r?n?r. Lakin Holmsun h?yat t?rzin? b?l?d olan h?r k?s, ?min?m ki, m?hz m?nim kimi davranard?. ?st?lik, n?z?r? al?n ki, h?min d?vrd? g?nl?rim olduqca yekn?s?q, dar?xd?r?c? ke?irdi, ?traf?mda beynimi m???ul ed?c?k ?ox az ?ey var idi. Ona g?r? d? bird?n-bir? Holms kimi maraql? bir adamla qar??la?ma??m?n m?nd? yaratd??? sevinc v? h?y?can? anlamaq ??tin deyil. ?slind?, ev yolda??m elml? bir o q?d?r d? h?v?sl? m???ul olmurdu. Stemford da m?hz bel? fikirl??irdi, h?tta Holmsun ?z? bir d?f? bunu t?sdiql?mi?di. El? m?n d? onun davaml? ??kild? elmi ?d?biyyat oxudu?unun, elm d?nyas?n?n qap?lar?n? a?ma?a ciddi c?hd g?st?rdiyinin ?ahidi olmam??d?m. Bu azm?? kimi, o b?zi elmi suallara k?n?ls?z halda cavab tapma?a ?al???rd?. Di g?l i?? giri?dimi, h?v?s v? enerjisi heyr?tamiz d?r?c?d? art?rd?. N?s? ciddi bir s?b?b olmasa, he? k?s yadda??n? m?nas?z ?eyl?rl? y?kl?m?z, vaxt?n? bo? yer? itirm?z… Holms ?ox ?ey bar?d? x?b?rdar idi v? bu, adam? n? q?d?r heyr?tl?ndirirdis?, onun bir ?ox m?vzulardan m?lumats?zl??? da el? bir o q?d?r t??cc?b do?ururdu. M?asir ?d?biyyatdan, siyas?td?n, f?ls?f?d?n, dem?k olar, x?b?rsiz idi. Bir d?f? Tomas Karleylin[9 - Tomas Karleyl (1795–1881) – ?otlandiya tarix?isi, satirik yaz??? v? publisist. Eyni zamanda filosof v? riyaziyyat?? kimi tan?n?rd?.] ad?n? ??kdim, Holms is? sad?l?vhl?kl? onun kim oldu?unu soru?du. Ev yolda??m?n Korpenik n?z?riyy?si, G?n?? sistemi haqq?nda tamamil? m?lumats?z oldu?unu bil?nd? is? heyr?td?n, ?mumiyy?tl?, ?a??b qald?m. On doqquzuncu ?srd? ya?ayan biri Yerin G?n?? ?traf?nda f?rland???n? h?l? d? bilmirs?, bundan d?h??t? g?lm?y?s?n, neyl?y?s?n?! O anda Holms heyr?td?n donub qalm?? sif?tim? bax?b g?l?ms?y?r?k dill?ndi: – Dey?s?n, t??cc?bl?ndirdim sizi… Verdiyiniz m?lumata g?r? ?ox sa? olun. Lakin indi vaxt itirm?d?n b?t?n bunlar? unutma?a ?al??mal?yam. – Unutma?a?! – Bilirsiniz nec?dir? M?nc?, insan beyni balaca, bo? ?ardaq kimidir. Yaln?z axmaq adam ?lin? ke??n zir-zibili oraya y??a bil?r, ??nki bel?d? laz?m olan ?eyl?ri qoyma?a yer tapmayacaq. H?min g?r?kli ?eyl?r, ?n yax?? halda o zir-zibilin i?ind? itib batacaq. A??ll? adam is? odur ki, bu ?arda?a n? y??mal? oldu?unu yax??ca g?t?r-qoy el?sin. Bel?d? ?ardaqda laz?mi ?eyl?r ???n h?mi?? yer tap?lacaq. M?n? inan?n, adam t?z? bir ?eyi ?yr?n?nd? onsuz da k?hn?d?n bildiyi n?yis? unutmal? olur. Buna g?r? d? el? etm?k laz?md?r ki, g?r?ksiz ?eyl?r vacib ?eyl?ri s?x??d?r?b aradan ??xarmas?n. – Sizi ba?a d???r?m, lakin g?n?? sistemind?n x?b?rsiz olmaq… – M?n ucadan dedim. – N?yim? laz?md?r? – Holms s?z?m? k?s?r?k t?l?sik dill?ndi. – Yax??, tutaq ki, dediyiniz kimidir, Yer G?n??in ?traf?nda f?rlan?r. Lakin Ay?n ?traf?nda f?rlansayd?q, bunun m?nim i?im? n? faydas? olard?? M?nim g?zl?rim bir az da b?y?d?, ?st?lik, ondan hans? i? bar?d? dan??d???n? soru?maq ist?dim, lakin yeni tan???m?n x?trin? d?y?c?yimi d???n?b susdum. Sonra is? Holmsla q?sa s?hb?tl?rimizd?n n?tic? ??xarma?a ?al??d?m. Dem?li, bu adam beynini g?r?ksiz hesab etdiyi m?lumatlarla doldurmaq ist?mir. Yaln?z o m?lumatlar? unutmur ki, onlardan n? vaxtsa, n? ???ns? yararlanmaq fikrind?dir. H?tta bir d?f? ev yolda??m?n vacib, ya da g?r?ksiz sayd??? bilikl?rin siyah?s?n? m??yy?nl??dirm?y? ?al??d?m. Bununla da kifay?tl?nm?y?r?k q?l?m g?t?r?b onlar? ?z?m ???n qeyd etdim. Ax?rda siyah?n? oxuyark?n is? ?z?m? g?lm?kd?n saxlaya bilmirdim. H?min siyah? il? sizin d? tan?? olma??n?z pis olmazd?. Bel?likl?, ?erlok Holmsun maraq dair?si: 1. ?d?biyyata dair bilikl?r – s?f?r. 2. F?ls?f?y? dair bilikl?r – s?f?r. 3. Astronomiyaya dair bilikl?r – s?f?r. 4. Siyasi bilikl?r – kafi. 5. Botanika. T?kc? xan?motunun, tiry?kin v? z?h?rli bitkil?rin x?susiyy?tl?rini bilir. 6. Geologiya – ?la. F?rqli yerl?r? aid torpaqlar? el? ilk bax??danca ay?rd edir. H?tta bir d?f? g?zintid?n qay?td?qdan sonra bala??na s??ram?? ayr?-ayr? z??lar? m?n? g?st?rdi, sonra da bu z??lardan h?r birinin Londonun hans? ?razisin? aid oldu?unu s?yl?di. 7. Kimya – m?k?mm?l. 8. Anatomiya – ?ox ?ey bilir, lakin bu bilgil?r sistemli deyil. 9. Cinay?t xronikas? – ?la. Az qala, bir ?sr qabaq ba? vermi? b?t?n cinay?tl?rd?n x?b?rdard?r. 10. Skripkada g?z?l ?al?r. 11. ?paqa v? t?lim q?l?nc? il? m?k?mm?l davran?r. ?la boks?udur. 12. ?ngilis qanunlar?ndan ?ox yax?? ba? ??xar?r. Sonuncu b?nd? ?atd?qdan sonra m?n siyah?n?n oldu?u ka??z? ?s?bi ??kild? sobaya at?b yand?rd?m. “Onun bildikl?rini saymaqla qurtarmaz, – ?r?yimd? dedim, – lakin n? olsun, anlamaq m?mk?n deyil, bunlar onun n?yin? g?r?kdir. Ax? Holmsun pe??si il? bildikl?ri aras?nda hans? ?laq? var. Yax??s? budur, ba??m? bo? yer? yormay?m!” Yeni tan???m?n skripkada g?z?l ifa ed? bildiyini yuxar?da s?yl?mi?dim. Lakin burada da onun dig?r m???uliyy?tl?ri kimi n?s? q?rib?lik vard?. Holmsun skripka ???n xeyli ??tin ?s?rl?r ifa etdiyinin ?ahidi olmu?dum. M?s?l?n, xahi?imi yer? salmayaraq Mendelsonun “mahn?lar?”n?, dig?r sevdiyim melodiyalar? ?alm??d?. Lakin onun t?k olanda h?r hans? bu c?r q?liz melodiya ifa etdiyini e?itm?zdin. Holms ax?amlar skripkan? dizi ?st? qoyur, k?r?yini kreslo arxal???na s?yk?yib g?zl?rini yumaraq yay? ehtiyatla siml?r? s?rt?rd?. Bu zaman gah k?d?rli, gah da ??n akkordlar ?trafa yay?l?rd?. Bir s?zl?, ilk bax??dan m?n? el? g?lirdi ki, onun ifalar? ?hval-ruhiyy?sind?n as?l?d?r. Lakin zaman ke?dikc? ay?rd ed? bilmirdim ki, s?hb?t ev yolda??m?n yaln?z ovqat?ndan gedir, yoxsa o hans?sa q?rib?, nam?lum, sirli d???nc?l?rin t?siri alt?ndad?r. ?g?r s?brimi tar?ma ??k?n bu c?r qar???q ifalardan sonra o, s?m?y?m? d???n ba?qa ?eyl?r ?almasayd?, y?qin, d?z? bilm?z v? Holmsun ?al??lar?na ?syan ed?rdim. * * * Yeni m?nzil? k??d?kd?n sonra ilk h?ft? bizi aray?b-axtaran olmad?. Bu s?b?bd?n d? ev yolda??m?n da ya?ad???m?z ??h?rd? m?nim kimi t?k-t?nha oldu?unu d???n?rd?m. ?nt?has?, tezlikl? yan?ld???m? anlad?m: Holmsun Londonda xeyli tan??? var idi, ?st?lik, bu tan??lar c?miyy?tin m?xt?lif t?b?q?l?rini t?msil edirdil?r. ?ox ke?m?di ki, sar?, sol?un simal?, balacaboy bir n?f?r Holmsa ba? ??km?y? g?ldi. Ev yolda??m onu m?n? c?nab Lestreyd kimi t?qdim etdi. Bu adam sif?tc? si?ovulu xat?rlad?rd?, iti, qara g?zl?ri var idi. O, bir h?ft? ?rzind? ??-d?rd d?f? Holmsun yan?na t??rif buyurdu. Bir g?n s?h?r is? z?rif, g?nc bir q?z g?lib yar?m saata q?d?r ev yolda??m?n yan?nda qald?. El? h?min g?n y?hudiy? ox?ayan ba?qa bir n?f?r d? onunla g?r??d?. H?min adam?n son d?r?c? h?y?canl? oldu?u g?z?md?n yay?nmad?. Onun ard?nca is? aya??nda nimda? ba?maq olan bir qar? g?ldi. Qar? getdikd?n sonra Holmsun yeni qona?? gur, a? sa?lar? olan ortaya?l? bir ki?i oldu. O da ev yolda??mla n? bar?d?s? xeyli s?hb?t etdi. Holmsun n?vb?ti qona?? velvet par?adan g?d?kc? geyinmi? bir n?f?r oldu. O, g?r?n??c? d?miryol va?zal?ndak? y?kda??yanlar? xat?rlad?rd?. H?r d?f? bu c?r q?rib? ziyar?t?il?r g?l?nd? ?erlok Holms m?nd?n qonaq ota??n? t?rk etm?yimi xahi? el?yir, m?n d? qalx?b sakitc? ?z yataq ota??ma ??kilirdim. “Vacib g?r??l?rimi evd? ke?irm?li oluram, odur ki g?r?k ba???layas?n?z”, – dey? Holms bir d?f? ?zrxahl?q ed?r?k izahat verdi. – “Onlar m?nim m??t?ril?rimdir”. M?n ondan i?i bar?d? daha ?trafl? soru?maq ist?dim, ancaq bu d?f? d? n?zak?t xatirin? susdum. Bel? fikirl??irdim ki, ev yolda??m?n ?z pe??sini gizli saxlamas? ???n kifay?t q?d?r ciddi s?b?bl?ri var. Lakin sonradan Holmsun ?z? bu bar?d? ?trafl? dan??ark?n yanl?? d???nd?y?m? anlad?m.. Mart?n 14-d? – bu tarixi yax?? xat?rlay?ram – h?mi??kind?n f?rqli olaraq yuxudan erk?n oyanm?? v? yataqdan ?ox tez qalxm??d?m. Bu zaman ?erlok Holmsun art?q q?hv?alt? etdiyini g?rd?m. Qulluq?u yuxudan gec oyanma??ma ad?t etdiyi ???n s?fr?y? m?n? aid qab-qacaq qoymam??, q?hv? bi?irm?mi?di. Odur ki masadan bir jurnal g?t?r?b v?r?ql?m?y? ba?lad?m. Holms is? h?min vaxt q?zard?lm?? ??r?k tik?sini l?zz?tl? ?eyn?yirdi. V?r?ql?diyim jurnaldak? m?qal?l?rd?n birinin alt?ndan q?l?ml? x?tt ??kilmi?di. Bu, mara??ma s?b?b oldu v? yaz?n? oxuma?a ba?lad?m. M?qal?nin diqq?t ??k?n ad? vard?: “H?yat kitab?”. M??llif insan?n ?ahid oldu?u ?eyl?ri sistemli v? m?f?ss?l ??kild? m??ahid? ed?r?k ?ox ?ey ?yr?n? bil?c?yini iddia edirdi. M?nc?, m??llifin fikrini n? a??ll?, n? d? axmaq m?lahiz? hesab el?m?k olard?, daha ?ox bu ikisinin q?rib? qar????? idi. Bir ?ox fikirl?r kifay?t q?d?r m?ntiqli v? inand?r?c? g?r?ns? d?, m?n? ?ox n?z?ri v? s?ni t?sir ba???lad?. M??llif iddia edirdi ki, ?z ifad?l?rind?n, ?z?l?l?rin ?n x?rda h?r?k?tl?rind?n, yaxud adi bax??lardan qar??ndak? insan?n d???nc?l?rini t?xmin etm?k olar. Guya m??ahid? v? t?hlil qabiliyy?ti g?cl? olan adamlar? aldatmaq m?mk?n deyil. Amma m??llif ?z fikirl?rini el? bir ?slubda ifad? etmi?di ki, onlar? oxuduqca s?n? el? g?lirdi ki, bu fikirl?r Evklidin[10 - Evklid (t?xm. M.?. 325 – M.?. 270) – q?dim yunan riyaziyyat??s?. Evklid m??hur "Elementl?r" kitab?n?n m??llifidir.] teoreml?ri kimi aksiomatikdir! M??llif yaz?rd?: “M?ntiql? d???n? bil?n insan Atlantik okean?, yaxud Niaqara ??lal?sini g?rm?s?, bu bar?d? he? n? e?itm?s? bel?, onlar?n m?vcudlu?u il? ba?l? n?tic? ??xara bil?r. ?nsan h?yat? – s?b?b v? n?tic?l?rin uzun z?nciridir. Biz insan?n t?bi?tini bu z?ncirin halqalar?ndan birini m??ahid? ed?r?k d? ?yr?n? bil?rik. N?tic? ??xara bilm?k v? t?hlil etm?k qabiliyy?ti dig?r bacar?qlar kimi uzun s?r?n z?hm?t t?l?b edir. ?m?r q?sa oldu?undan he? k?s bu sah?d? tam kamillik m?rt?b?sin? y?ks?l? bilmir. Yax?? olar ki, buna nail olmaq ist?y?n h?r bir k?s bu sah?d? y?ks?k zirv?l?r? ?atmazdan ?vv?l, daha sad? m?s?l?l?rin h?llind?n ba?las?n; m?s?l?n ilk qar??la?d??? adam? m??ahid? ed?r?k onun ke?mi?ini v? pe??sini t?yin etm?y? ?al??s?n. Bu, ilk bax??dan u?aq oyunu kimi g?r?n? bil?r, lakin bel? m??ql?r m??ahid? qabiliyy?tinizi g?cl?ndir?r?k n?y?, nec? yana?maq laz?m oldu?unu siz? ?yr?d?c?k. ?nsan?n d?rnaqlar?na, paltar?n?n qollar?na, ayaqqab?lar?na, ?alvar?n?n dizl?rind?ki qatlara, ba? v? ??had?t barma??ndak? ??x?nt?lara, ?z ifad?sin? baxmaqla onun pe??sini t?xmin etm?k m?mk?nd?r. S?hb?t, ?lb?tt? ki, s?ri?t?li m??ahid??id?n gedir…” Bu yerd? daha d?z? bilm?dim v? jurnal? masan?n ?z?rin? ataraq ucadan dedim: – C?f?ngiyyatd?r! ?mr?md? bel? bo?bo?azl?qla qar??la?mam??d?m. ?erlok Holms m?n? bax?b t??cc?bl? soru?du: – N?d?n dan???rs?n?z? – Bu m?qal?d?n, – ?ay qa???? il? jurnal? d?y?cl?yib ev sahib?sinin bir q?d?r ?vv?l g?tirdiyi q?hv?alt?ya giri?dim. – Alt?ndan q?l?ml? x?tt ??kilibs?, dem?li, onu siz d? oxumusunuz. Pis yaz?lmay?b, buna s?z?m yoxdur, lakin bel? bo? ?eyl?r ?s?bl?rim? toxunur. G?r?n?r, m?qal? m??llifi bo?bo?az?n biridir v? ota??ndak? rahat kresloya yayxanaraq bel? c?f?ng ?eyl?r uydurma?? yax?? bacar?r! Onu h?r hans? metro vaqonuna mindirm?k, sonra da i??rid?ki s?rni?inl?ri g?st?r?r?k “H?, buyur tap g?r?k bu adamlar?n pe??si n?dir?” dey? soru?maq laz?md?r! M?rc qo?ma?a haz?ram, onun m?lahiz?l?ri he? bir n?tic? verm?y?c?k! – Uduzars?n?z, – Holms sakitc? dedi. Sonra is? eyni sakitlikl? ?lav? el?di: – M?qal?ni m?n yazm??am. – Siz?! – B?li. M?nim m??ahid? v? analiz etm?k bacar???m var. Oxuyub ?s?bil??diyiniz m?qal?d? b?hs etdiyim v? siz? fantastik g?r?n?n n?z?riyy?, ?slind?, h?qiq?t? ?ox yax?nd?r, h?tta o q?d?r yax?nd?r ki, m?n bir par?a ??r?yimi onun hesab?na qazan?ram. – Ba?a d??m?dim, – g?zl?rimi d?y?r?k ev yolda??ma baxd?m. – M?nim qeyri-adi pe??m var. ?st?lik, bu sah?d?, dem?k olar, t?k?m. M?sl?h?t?i-x?fiyy?y?m. S?hb?tin n?d?n getdiyini, y?qin, ba?a d??d?n?z, ?lb?tt?, ?g?r x?fiyy? i?i bar?d? m?lumat?n?z, azac?q t?s?vv?r?n?z varsa! Londonda x?fiyy?l?r ?oxdur. Onlar?n b?zil?ri m?st?qil, b?zil?ri is? d?vl?t? i?l?yirl?r. H?min x?fiyy?l?r h?r d?f? dalana dir?n?n kimi m?nim ?st?m? qa??rlar. Onlar i?l?rinin mahiyy?ti il? ba?l? m?lumat verirl?r, m?n d? kriminalistikan?[11 - Kriminalistika – m?hk?m? s?butlar?n?n (izl?r, s?n?dl?r, maddi s?butlar v? s.) toplan?l?b qeyd? al?nmas?n?n, t?dqiq v? t?tbiqinin x?susi ?sul, metod v? vasit?l?r sistemini i?l?yib haz?rlayan elm sah?si] yax?? bildiyim ???n harada s?hv etdikl?rini onlara izah el?yir?m. ?slind?, b?t?n cinay?tl?r eyni k?kd?n qaynaqlan?r, odur ki bir i?in ?st?n? a?maq ???n eyni zamanda minl?rl? i?in t?f?rr?at?n? be? barma??n?z kimi bilm?s?niz, n?tic? ??xarma??n?z m?c?z? olard?. C?nab Lestreyd tan?nm?? x?fiyy?dir. Bu yax?nlarda bir m?s?l?d? ili?ib qalm??d?, k?m?k ???n yan?ma g?ldi, m?n is? m?sl?h?timi ?sirg?m?dim. – B?s ba?qalar?? – ?ox vaxt onlar? yan?ma m?st?qil x?fiyy? agentlikl?rind?n g?nd?rirl?r. Onlar?n ham?s?n?n m?sl?h?t? ehtiyac? var. M?n g?l?nl?ri dinl?yir?m, m?sl?h?tl?rimi verir?m, sonra da qonorar?m? al?b cibim? qoyuram. Bu yerd? ?z?m? saxlaya bilm?yib soru?dum: – Y?ni dem?k ist?yirsiniz ki, siz ota??n?zdan ??xmadan hans?sa cinay?tin ?st?n? a?maqda pe??kar olan adamlara bir-iki m?sl?h?tl? k?m?k ed? bilirsiniz? – B?li, – Holms sakitc? cavab verdi. – Bunda t??cc?bl? he? n? yoxdur. M?nim qeyri-adi intuisiyam var. Do?rudur, h?rd?n m?nim d? ?ar?siz v?ziyy?td? qald???m i?l?r olur. Bel? zamanlarda ayaqlar?ma ?ziyy?t verm?k v? evd?n ??xmaq, b?zi ?eyl?ri ara?d?rmaq m?cburiyy?tind? qal?ram. Bilirsiniz nec?dir, m?nim h?r situasiyaya uy?un x?susi ?sulum var v? bu, i?imi heyr?t do?uracaq d?r?c?d? asanla?d?r?r. Haqq?nda h?qar?tl? dan??d???n?z m?qal?md? ir?li s?rd?y?m n?z?riyy? d? bu ?sullardan biridir. M??ahid? qabiliyy?ti m?nim paralel h?yat?md?r. Dey?s?n, ilk g?r???m?zd? ?fqan?standan g?ldiyinizi s?yl?y?rk?n sizi yaman t??cc?bl?ndirmi?dim. – M?nc?, bunu kims? siz? demi?di… – Q?tiyy?n. Bu m??ahid?min n?tic?sind? g?ldiyim q?na?t idi. B?z?n ba?qalar?na ?h?miyy?tsiz g?r?n?n bir detal m?n? do?ru n?tic? ??xarmaq imkan? verir. Sizi ilk d?f? g?r?rk?n ?z-?z?m? dedim: “Bu adam, b?y?k ehtimalla, h?kimdir, lakin duru?undan h?rb?iy? ox?ay?r. Dem?li, h?rbi h?kimdir. Tropikl?rd?n t?z?likc? qay?d?b – sif?ti qaral?b, ancaq bu onun d?rsinin ?sl r?ngi deyil, ??nki bil?kl?ri a?d?r. ?ld?n d??m?? g?r?n??? var – ya ?ox ?ziyy?t ??kib, ya da a??r x?st?lik ke?irib. Sol qolundan yaralan?b – ??nki h?min qolunu, dem?k olar, h?r?k?t etdirmir. H?r?k?t etdir?rk?n is? a?r? ??kir. ?ndiki vaxtda ingilis h?rbi h?kiml?rin? daha ?ox harada ehtiyac var? ?lb?tt?, ?fqan?standa!” B?t?n bu fikirl?r beynimd?n c?mi bir ne?? saniy?d? ke?di. Ona g?r? d? ?fqan?standan g?ldiyinizi dey?nd? sizi t??cc?bl?ndirdim. – Maraql?d?r, – g?l?ms?y?r?k dedim. – M?n? Edqar Allan Ponun[12 - Edqar Allan Po (1809–1849) – AB? yaz???s?, detektiv janrda yazan ilk Amerika yaz???lar?ndan biri. Onun yaratd??? Kavaler ?g?st D?pen is? ?d?biyyatda ilk x?fiyy? obraz? say?l?r.] q?hr?man? D?peni xat?rlad?rs?n?z. M?n el? bilirdim, bu c?r adamlar ancaq romanlarda olur. ?erlok Holms qalx?b q?lyan?n? yand?rd?. – Y?qin, D?penl? m?qayis? ed?rk?n m?n? kompliment dediyinizi d???n?rs?n?z, – ev yolda??m yenid?n s?z? ba?lad?. – M?nc?, sizin o D?pen ?ox dard???nc?li adamd?r. On be? d?qiq?lik s?kutdan sonra h?ms?hb?tini “yeri g?lmi?k?n” ifad?si il? ?a?d?rma?a ?al??maq ?ox d???k f?nddir. Lakin Ponun t?qdim etm?k ist?diyi q?d?r olmasa bel?, onun m??yy?n analitik qabiliyy?ti var. – Qaborionun roman?n? oxumusunuz[13 - D?nyan?n ilk detektiv m??llifl?rind?n say?lan frans?z yaz???s? Emil Qaborionun 1866-c? ild? ??xan “Dul qad?n Lerujun i?i” roman? n?z?rd? tutulur.]? Nec? bilirsiniz, h?min roman?n q?hr?man? Lekok ?sl x?fiyy?dir? ?erlok Holms ?nc? kinay? il? g?l?ms?nd?, sonra is? ac?qla dedi: – Lekok burnuf?rt?ql? miskindir. Z?hm?tke?dir, v?ssalam. Ba?qa he? bir bacar??? yoxdur. ?mumiyy?tl? is?, Qaborionun roman? ?r?yimi buland?r?r. H?bsxanaya sal?nm?? cinay?tkar?n ??xsiyy?tini m??yy?n el?m?k – problem? bax da! M?n bunu vur-tut iyirmi d?rd saata bacarard?m. Lekok is? budan ?tr?, az qala, yar?m il e??l?nir. Qaborionun kitab?n? oxuyan kims? he? vaxt x?fiyy?l?rl? i?l?m?k ist?m?z. M?n ev yolda??m?n sevimli ?d?bi q?hr?manlar?m? ?z?nd?nraz? halda a?a??lama?a ba?lad???n? g?r?b ?s?bl?rimi cilovlaya bilm?dim. P?nc?r?y? yax?nla??b arxam? Holmsa ?evir?r?k k???y? tama?a etdim. “Yax?? da, ba?a d??d?k, a??ll? adamsan, – ?r?yimd? dedim, – lakin bu q?d?r d? yek?xanal?q olmaz!” – ?ndi n? m?r?kk?b cinay?tl?r ba? verir, n? d? ger??k canil?r qal?b, – Holms deyinm?y? ba?lad?. – N? q?d?r qabiliyy?tli olursan ol, bizim pe??mizd? buna d?y?r ver?n yoxdur. Ba?a d???r?m, h?r bir halda ??hr?t qazana bil?r?m. D?nyada x?fiyy??ilik sar?dan m?nim q?d?r bacar?ql?, ?al??qan adam yoxdur v? olmay?b. Lakin n? olsun? ?z?rind? ?ox ba? s?nd?rmal? cinay?t yoxdur. Uzaqba?? hans?sa d?l?duzluq, f?r?ldaq??l?qla qar??la??ram. Bunlar? el? Skotl?nd-Yard?n[14 - Skotl?nd-Yard – London polis idar?si] ?m?kda?lar? da ?l?st? a?karlaya bil?rl?r. Bu c?r ?z?nd?nraz?l?q tonu q?ti ?r?yimd?n olmad?. M?vzunu d?yi?m?y? q?rar verdim. – Maraql?d?r, g?r?s?n, o n? axtar?r? – k???nin ?ks t?r?fi il? t?l?sm?d?n add?mlayaraq binalar?n n?mr?sin? baxan yek?p?r adam? g?st?rib soru?dum. Adam?n ?lind? iri, mavi z?rf vard?, y?qin, qasid idi. – ?stefada olan h?rbi d?niz donanmas? ?avu?unu deyirsiniz? – ?erlok Holms sual?ma sualla cavab verdi. “T?k?bb?rl? adam! – m?n ?r?yimd? dedim. – D?qiq bilir?m ki, bunu ?yr?nm?k m?mk?n deyil!” El? bu zaman h?min adam ya?ad???m?z evin qap?s? ?z?rind?ki n?mr?ni g?r?b t?l?sik k???ni ke??r?k biz t?r?f? g?ldi. ?nc? b?rk tapp?lt?, ard?nca is? kobud bir s?s, lap ax?rda da add?m s?si e?idildi. Pill?k?nl? a??r-a??r yuxar?, yan?m?za qalxan nam?lum qonaq ?lind?ki z?rfi ev yolda??ma uzad?b dedi: – C?nab ?erlok Holms sizsiniz? Bu m?ktub siz? ?atacaq. Ev yolda??m?n t?k?bb?r?n? be?iyind? bo?maq ???n ?lim? yax?? f?rs?t d??m??d?! Ax? bir q?d?r ?vv?l o, g?l?n adam? h?rbi d?niz donanmas?n?n istefada olan ?avu?u adland?rm??d?. Lakin bel? g?r?n?r, Holms yan?l?rd?. Bu ?avu? yox, po?t i??isi idi. H?r halda, m?n f?rs?ti f?vt? verm?k ist?m?dim v? ?erloku p?rt el?m?k ???n qasidd?n mehriban s?sl? soru?dum: – Z?hm?t olmasa, deyin g?r?k n? i?l? m???ul olursunuz? – Qasidlik el?yir?m, – adam qa?qabaqla cavab verdi. – Formam ?z?rimd? deyil, ??nki d?rziy? vermi??m ki, b?zi yerl?rin? ?l g?zdirsin. – B?s ?vv?l n? i? g?rm?s?n?z? – m?nal? n?z?rl?rl? Holmsa bax?b yenid?n soru?dum. – Kral ordusunun d?niz qo?unlar?nda ?avu? olmu?am, c?nab. – Qasid bel? deyib ?z?n? Holmsa ?evirdi. – Cavab? indi yazacaqs?n?z, yoxsa sonra g?lim? Ayd?nd?r, c?nab. Sonra g?l?r?m. Bundan sonra qasid dabanlar?n? yer? vurub y?ng?lc? t?zim ed?r?k getdi. ???nc? f?sil Loriston-Qardensin sirri Ev yolda??m?n n?z?riyy?si ?z?n? do?rultduqca heyr?tim art?rd?. Onun istedad?, do?rudan da, h?rm?t? layiq idi. Amma h?rd?n d? a?l?ma g?lirdi ki, b?t?n bunlar m?ni t??cc?bl?ndirm?k ???n ?vv?lc?d?n haz?rlanm?? bir oyundur… ?erlok Holms qasidin g?tirdiyi m?ktubu oxuyub bitirdikd?n sonra dinm?zc? dayand?. Onun dal??n v? s?n?k bax??lar? g?rgin d???nc?l?r? q?rq olmas?ndan x?b?r verirdi. M?n sakitc? soru?dum: – Nec? bildiniz? Holms qa?qabaql? halda dill?ndi: – N?yi? – Onun istefaya ??xm?? h?rbi donanma ?avu?u oldu?unu. – Bo? ?eyl?r bar?d? dan??ma?a h?v?sim yoxdur, – Holms laqeydlikl? cavab verdi. Sonra g?l?ms?yib ?lav? etdi: – Kobudlu?uma g?r? ba???lay?n. Fikrimi da??td?n?z, ancaq d?z el?diniz… Dem?li, bayaqk? adam?n ke?mi?d? ?avu? oldu?unu anlaya bilm?diniz, do?rudurmu? – Q?tiyy?n. – M?nim ???n is? bunu m??yy?nl??dirm?k su i?imi kimi asand?r, izah el?m?k is? ?ox ??tin! T?s?vv?r el?yin ki, iki d?f? ikinin d?rd oldu?unu s?but etm?k ist?yirsiniz. ?slind?, s?buta ehtiyac yoxdur, lakin qar??n?zdak? adam? inand?rmaq ???n xeyli ?ziyy?t ??km?lisiniz. Dem?li bel?… Qasid? baxark?n onun qolundak? d?ym?ni – iri, g?y l?vb?ri g?rd?m. ?st?lik, o, h?rb?i qam?ti il? g?zirdi, bundan ba?qa, h?rb?il?r? xas bakenbard? vard?. B?y?m bundan sonra h?r ?ey ayd?n deyilmi! – M?c?z?dir! – m?n ucadan s?sl?ndim. – Eh, bo? ?eydir, – Holms ?lini yell?di. Lakin ?z-g?z?nd?n ayd?n hiss olunurdu ki, m?nim heyr?tim onun ?r?yinc?dir. – Bir az ?vv?l dedim ki, indi h?qiqi, mahir cinay?tkarlar yoxdur. Dey?s?n, yan?lm??am. Al?n oxuyun! ?erlok Holms bel? deyib qasidin g?tirdiyi m?ktubu m?n? uzatd?. M?n onu oxuduqdan sonra: – Qulaq as?n, bu ki d?h??tdir! – deyib k?ks ?t?rd?m. – H?, dey?s?n, adi cinay?t hadis?si deyil, – Holms soyuqqanl?l?qla s?yl?di. – Z?hm?t olmasa, m?ktubu bir daha v? ucadan oxuyun. M?n m?ktubu y?ks?k s?sl? oxuma?a ba?lad?m, orada yaz?lm??d?: “H?rm?tli, c?nab ?erlok Holms! Bu gec? Brikstoun-rouddak? Loriston-Qardens, 3 ?nvan?nda iyr?nc bir cinay?t hadis?si ba? verib. Gec? saat iki rad?l?rind? polis i??il?rimizd?n biri n?vb?d? ik?n h?min ?nvandak? evd? i??q g?r?b. Binada ya?ay?? olmad???ndan bu onu ??bh?l?ndirib. Qap? a??q imi?. ?m?kda??m?z i??ri daxil olduqda ilk olaraq yax?? geyinib-kecinmi? bir ki?inin c?s?dini a?karlay?b. Onun cibind?n vizit kart tap?b: “Enox C.Drebber, Klivlend, Ohayo, Birl??mi? ?tatlar”. C?s?din ?z?rind? he? bir soy?un?uluq, ya da zorak?l?q ?lam?ti a?kar edilm?yib. D???m?d? qan l?k?si olub, int?has? meyitin ?z?rind? he? bir yara yoxdur. B?y?k ehtimalla, c?s?d h?min ev? ba?qa yerd?n g?tirilib. Lakin ba?a d??? bilmirik ki, bu nec? ola bil?r… Bir s?zl?, ?m?lli-ba?l? ili?mi?ik. Saat 12-y? q?d?r g?ls?niz, sizinl? hadis? yerind? g?r??? bil?rik. G?l? bilm?s?niz, onda m?n i?in gedi?at? bar?d? siz? x?b?r ver?r?m. H?r bir halda, fikirl?rinizi m?niml? b?l??s?niz, ?ox ?ad olaram. Siz? h?rm?tl?, Tobias Qreqson”. M?n m?ktubu oxuyub bitirdikd?n sonra dostum dedi: – Qreqson Skotl?nd-Yarddak? ?n bacar?ql? x?fiyy?l?rd?n biridir. O da, Lestreyd d? dig?rl?rind?n f?rql?nirl?r. ?kisi d? diriba? v? enerjili adamlard?r, lakin heyr?t do?uracaq q?d?r baya??d?rlar. G?z?llik yar???na ??xan q?zlar kimi bir-biril?rinin pax?ll???n? ??kir, yola getmirl?r. ?kisi d? eyni vaxtda iz? d??s?, bax bu ?ox maraql? olard?. Holms t??cc?b do?uracaq ??kild? m?z?ldanaraq dan???rd?. Lakin m?n buna bir o q?d?r d? ?h?miyy?t verm?yib dedim: – Z?nnimc?, bir d?qiq? d? vaxt itirm?k olmaz. Gedib siz? fayton ?a??r?m? – H?l? gedib-getm?y?c?yim? q?rar verm?mi??m. M?nim kimi t?nb?l yer ?z?n? g?lm?yib. Buna baxmayaraq, t?nb?llik ?st?m? h?cum ??k?nd? ondan qurtulma??n da yolunu bilir?m. – Siz ki bel? bir m?r?kk?b cinay?t hadis?sini ?oxdan arzulay?rd?n?z! – ?zizim, bunun m?n? xeyri var? Tutaq ki, m?n h?min q?tlin ?st?n? a?d?m. Ax? faydas?n? Qreqsonla Lestreyd g?r?c?kl?r, onlar?n ?an-??hr?ti artacaq. M?nim m?sl?h?tl?rimin h?lledici rol oynamas? is? kims?nin vecin? olmayacaq. – H?r halda, sizd?n k?m?k ist?y?n birind?n yard?m ?linizi ?sirg?m?m?lisiniz. – Qreqson a??ll? adamd?r, bilir ki, m?n onsuz da bu i?d?n x?b?r tutaca?am, ona g?r? d? qabaqdang?lmi?lik el?yib v? ?z? m?lumat verib… Bir halda ki getm?k laz?md?r, onda bir yerd? gedib g?r?k n? m?s?l?dir. Bunu deyib Holms h?y?canl? halda paltosunu g?t?rm?y? getdi. Tezlikl? ?z ota??ndan s?sl?ndi: – Siz is? ?lyapan?z? g?t?r?n. – M?n d? sizinl? g?lim? – Ba?qa i?iniz yoxdursa, ?lb?tt?, g?lin. Bir d?qiq? sonra ikimiz d? faytonla ?z? Brikstoun-rouda t?r?f gedirdik. Hava tutqun, dumanl? idi. Buna baxmayaraq, yolda??m kefik?k g?r?n?rd?. O, yolboyu el? hey kremon skripkalar?ndan[15 - Kremon skripkalar? – ?taliyan?n Kremon ??h?rind? istehsal edil?n skripkalar] dan???r, Stradivariusla Amatinin[16 - Stradivarius (1644–1737) v? Amati (1505–1577) – s?hb?t m??hur italyan skripka ustas? Amati v? onun davam??s? Stradivariusdan gedir.] skripkalar? aras?ndak? f?rqi izah edirdi. M?n is? susurdum: tutqun hava kefimi pozmu?du, ?st?lik, hadis? yerin? yax?nla?d?qca qan?m lap qaral?rd?. N?hay?t, onun musiqi tarixi il? ba?l? m?hazir?sini k?sib dedim: – El? bil bu i? sizi q?tiyy?n d???nd?rm?r. Holms t?vr?n? pozmadan cavab verdi: – M?s?l?nin mahiyy?tini bilm?d?n h?r hans? f?rziyy? ir?li s?rm?k yanl??d?r. Ortada vur-tut ?l?m hadis?si var. Biz bunun h?tta q?tl olub-olmad??? bar?d? d? m?lumats?z?q. Odur ki b?ri ba?dan ciddi g?t?r-qoy el?m?y?, m?lahiz?l?r y?r?tm?y? d?ym?z. Bu, i?in sonrak? gedi?at?na pis t?sir el?y? bil?r.. – H?r halda, bir azdan h?r ?eyi ?yr?n?c?ksiniz, – m?n bel? deyib i?ar?t barma??m? ir?li uzatd?m. – Bu da Brikstoun-roud! S?hv el?mir?ms?, c?s?din tap?ld??? ev? ?atm???q. – Do?rudur. Hey, fayton?u, dayan?n! – Holms t?l?m-t?l?sik s?sl?ndi. Bundan sonra ev yolda??m?n t?kidi il? n?y? g?r?s? faytondan enib sonuncu y?z yard? piyada getdik. Dalanda yerl???n Loriston-Qardens, 3 ?nvan?ndak? binan?n vahim?li g?r?n??? var idi. El? ilk bax??dan buran?n t?hl?k?li bir yer oldu?u q?na?tin? g?lm?k olard?. K???d?n bir q?d?r aral?da ?mumilikd? d?rd bina var idi: onlar?n ikisind? ya?ay?? olsa da, dig?r ikisind? he? k?s ya?am?rd?.C?s?din tap?ld??? bina h?min iki bo? binadan biri idi v? onun p?nc?r?l?ri k???y? bax?rd?. B?zi p?nc?r?l?r? ?z?rind? “Kiray? verilir” yaz?lan ka??zlar vurulmu?du. Binan? k???d?n seyr?k v? quru kollar?n sarma?d??? al?aq taxta ??p?r ay?r?rd?. ??p?r boyu dar c???r uzan?rd?. Gec? ya??? ya?d???ndan ?trafda g?lm???l?r ?m?l? g?lmi?di. K??? boyu is? ?st?nd? taxta barmaql?q olan ?? fut h?nd?rl?y?nd? k?rpic hasar uzan?rd?. ?trafda maraq ???n topla?an xeyli adam var idi, bir n?f?r yek?p?r polis onlar?n daha da ir?li getm?sin? mane olurdu. El? bilirdim, hadis? yerin? ?atan kimi ?erlok Holms vaxt itirm?d?n binaya girib t?hqiqata ba?layacaq. Lakin bel? olmad?. Dey?s?n, ev yolda??m?n i? prinsipl?ri tamamil? f?rqli idi. O, soyuqqanl? ??kid? ir?li-geri add?mlay?r, ?trafa n?z?r sal?r, dal??nl?qla s?maya bax?r, ?zb??z evl?r? boylan?rd?. Adama el? g?lirdi ki, c?s?d v? onun tap?ld??? yer Holmsu q?tiyy?n maraqland?rm?r… M??ahid?l?rini bitirdikd?n sonra ev yolda??m t?l?sm?d?n dar c???rla, daha do?rusu, c???r?n k?nar?ndak? otluqla yeriy?r?k diqq?tl? yer? baxma?a ba?lad?. Bu m?dd?td? ?erlok iki d?f? dayand?; h?r d?f? d? onun y?ng?lc? q?m??d???n? g?rd?m. N?mli torpaqda xeyli ayaq izi var idi. Bunlar?n b?zil?rinin polisl?r? aid oldu?unu m??yy?nl??dirm?k h?tta m?nim ???n bel? ??tin deyildi. Ayd?n g?r?n?rd? ki, h?min izl?r polis ??km?l?rinindir. ?mumiyy?tl? is?, bu qar???ql?qda Holmsun diqq?tini ??k?c?k n?s? olaca??n? d???nm?rd?m. Buna baxmayaraq, ev yolda??m?n a?l?na b?l?d idim v? m?nim g?z?md?n yay?na bil?c?k ?eyl?ri onun asanl?qla g?r? bil?c?yin? ??bh? etmirdim. Evin qap?s? ?n?nd? bizi ucaboylu bir n?f?r qar??lad?. H?min adam?n i??ql? simas? vard?, sa?lar? k?tan r?ngin? ?al?rd?, ?lind? is? qeyd d?ft?r??si g?z? d?yirdi. O bizi g?r?n kimi ir?li ??x?b Holmsun ?lini s?xaraq dedi: – Yax?? ki g?ldiniz! He? k?s he? n?y? toxunmay?b, h?r ?ey nec? var, el?c? d? qal?b. Bu yerd? Holms c???r? g?st?r?r?k raz?la?mad?: – Oradak? izl?rd?n ba?qa… ?k?z s?r?s? ke?s? bel?, yerd? bu q?d?r iz qalmazd?! Y?qin, c???r? tapdamam??dan ?vv?l oran? diqq?tl? t?hqiq el?misiniz. – A????, m?nzild? i?im ?ox idi, – x?fiyy? qeyri-m??yy?n t?rzd? cavab verdi. Ayd?n g?r?n?rd? ki, o, Holmsun irad?ndan p?rt olub. – H?mkar?m c?nab Lestreyd d? buradad?r. G?man el?yirdim, bu m?s?l?l?r onun n?zar?tind?dir. Holms m?n? bax?b g?z vurdu. Sonra ucaboy adama – Qreqsona baxaraq qa?lar?n? ?at?b kinay? il? dill?ndi: – Siz v? Lestreyd kimi pe??karlardan sonra, y?qin, burada m?nlik bir i? qalmaz. Qreqson ev yolda??m?n istehzas?n? anlamayaraq ?z?nd?nraz? halda dedi: – H?, dey?s?n, n? laz?md?rsa, el?mi?ik. Lakin onu da yax?? bilir?m ki, m?r?kk?b cinay?t i?l?rind?n xo?unuz g?lir. Sizi d?v?t etm?yimin bir s?b?bi d? budur. – Bura faytonla g?lmisiniz? – dey? Holms s?hb?tin istiqam?tini d?yi?di. – Yox, piyada g?lmi?ik, c?nab. – B?s Lestreyd? – O da… – El? is?, indi d? ged?k c?s?din tap?ld??? ota?a baxaq, – Holms bunu deyib binaya girdi. Qreqson ev yolda??m?n q?rib? davran??lar? qar??s?nda t??cc?bl?n?r?k qa?lar?n? ?atd? v? onun arxas?nca getdi. Geni? m?tb?x? v? dig?r otaqlara aparan d?hliz nat?miz halda idi; ayd?n hiss olunurdu ki, xeyli vaxtd?r silinib-s?p?r?lm?r. Sa? v? sol t?r?fl?rd? iki qap? vard?. Qap?lardan biri, dey?s?n, ?oxdand?r a??lmam??d?, ??nki c?ft?ni v? a?ar yerini toz basm??d?. Dig?r qap? is? c?s?din tap?ld??? yem?k ota??na a??l?rd?. Holmsun arxas?nca m?n d? h?min ota?a daxil oldum. Burada he? bir mebel yox idi, odur ki iri, kvadrat??killi otaq daha da geni? g?r?n?rd?. Parlaq, z?vqs?z divar ka??zlar? kifl?mi?di. B?zi yerl?rd? ka??zlar qopdu?undan sar?mt?l suvaq izl?ri g?r?n?rd?. Qap? il? ?zb??z a? m?rm?r ?zl?kl?, ?st?nd? r?f olan soba vard?. R?fin k?nc?nd? bir hiss?si ?rimi? ?am g?z? d?yirdi. Yegan? p?nc?r?d?n s?z?l?n z?if i??qda h?r ?ey boz r?ng? ?al?r, yerd?n qalxan toz is? buna ?lav? ?alar qat?rd?. B?t?n bunlar bir q?d?r sonra diqq?timi ??kdi. ?lk g?rd?y?m d???m?y? uzanm?? c?s?d olmu?du. Meyitin donuq, ifad?siz g?zl?ri tavana dikilmi?di. Bu, 33–34 ya?lar?nda, enlik?r?k, qara q?vr?msa?l?, q?sa saqqall? ki?i c?s?di idi. Onun ?ynind? qal?n par?adan tikilmi? jilet, a??q r?ngli ?alvar v? a? k?yn?k vard?, jiletin ?st?nd?n is? penc?k geyinmi?di. Azac?q aral?da is? silindr[17 - Silindr – t?p?si h?nd?r, k?narlar? (d?vr?si) b?rk ?lyapa] at?l?b qalm??d?. C?s?din qollar? yana a??lm??, barmaqlar? ovcunun i?in? s?x?lm??d?. Ayaqlar? ?zabdan q?vr?lan adam?n ayaqlar? kimi q?vr?lm??d?. Sif?tind? d?h??tli, nifr?t dolu bir ifad? donub qalm??d?. ?ri b?d?ni il? uyu?mayan ki?ik aln?, yast? burnu v? ??x?nt?l? ??n?si, bir s?zl?, y?nd?msiz g?r?n??? c?s?di qorillaya b?nz?dirdi. H?min vaxtad?k m?n ?ox meyit g?rm??d?m. Lakin onlar?n he? biri m?n? London ?traf?ndak? bo? bir binadan tap?lan c?s?d q?d?r d?h??tli t?sir ba???lamam??d?. G?r?n??c? d?l?y? ox?ayan s?sqa v?cudlu Lestreyd qap?da dayanm??d?. O, Holmsla v? m?niml? salamla??b dedi: – ?r?yim? dam?b ki, bu hadis? s?s-k?ys?z ?t??m?y?c?k, c?nab. Bel? ?eyl? ilk d?f? qar??la??ram. H?l? m?n k?hn?l?rd?n?m… Qreqson ?lav? etdi: – ?st?lik, ?limizd? he? bir m?lumat yoxdur. – B?li, yoxdur, – Lestreyd onun fikirl?rini t?sdiql?di. ?erlok Holms c?s?d? yax?nla?d?. Dizi ?st? ??k?b diqq?tl? baxma?a ba?lad?. Sonra is? meyitin ?traf?ndak? qan izl?rini g?st?rib soru?du: – C?s?din ?z?rind? he? bir yara izi olmad???ndan ?minsiniz? – S?zs?z! – h?r iki x?fiyy? eyni anda cavab verdi. – Dem?li, meyitin yan?ndak? ba?qa adam?n qan?d?r. ?g?r bu nam?lum ki?i ?z ?c?li il? ?lm?yibs?, y?ni ?ld?r?l?bs?, ?ox g?man ki, qan qatil? aiddir. Bu hadis? vaxtil? Utrextd? ba? vermi? bir hadis?ni, Van Yansenin ?l?m?n? yad?ma sald?. H?min i?i xat?rlay?rs?n?z? – Yox, c?nab. – Kriminal xronikalar? oxuyun, h?m d? ?ox oxuyun, d?z s?z?md?r, oxuma?a d?y?r. N? is?… Dem?k ist?yir?m ki, ?vv?l d? bel? cinay?tl?r olub. Bir s?zl?, tan?? ?suldur. M?n Holmsun dedikl?rind?n he? n? anlamad?m. Onun barmaqlar? fasil?siz olaraq c?s?d ?z?rind? g?zi?ir, meyit? b?z?n astaca, b?z?n d? b?rk toxunurdu. H?min vaxt ev yolda??m?n g?zl?rind?ki ifad?sizlik is? art?q m?n? tan?? idi… N?hay?t, Holms burnunu c?s?din dodaqlar?na yax?nla?d?r?b qoxulad?, sonra onun lakl? ayaqqab?lar?n?n altl???n? g?zd?n ke?irdi. – C?s?di yerind?n t?rp?tm?misiniz ki? – o, ?z?n? dig?r iki x?fiyy?y? tutub soru?du. – Yox, – Qreqsonla Lestreyd cavab verdil?r. – Meyiti morqa g?nd?r? bil?rsiniz, – Holms dedi. – Daha baxmal? bir ?ey qalmad?. ?lind? x?r?k olan d?rd n?f?r ota??n qap?s? a?z?nda haz?r dayanm??d?. Qreqson onlar? ?a??rd?, adamlar c?s?di x?r?y? qoydular. Bu zaman bir ?z?k d???m?y? d???b d???rland?. Lestreyd ?z?y? g?t?r?b baxd?. – Burada qad?n olub! – o, q?fild?n v? heyr?tl? ????rd?. – Bu ki qad?n ni?an ?z?y?d?r… Lestreyd s?z?n? bitirdikd?n sonra ?z?y? biz? t?r?f uzatd?. ?ox g?man ki, bu q?z?l ?z?k bir vaxtlar t?z? evl?n?n g?linin barma??n? b?z?mi?di. Qreqson dedi: – ?c?b i?dir! Lap tapmacaya b?nz?yir. Holms etiraz etdi: – B?lk?, bu ?z?k h?r ?eyi asanla?d?racaq? C?s?din cibind?n n?s? tap?l?b? – H?r ?ey buradad?r, – Qreqson bel? deyib bir k?nara y???lm?? ?eyl?ri g?st?r?r?k bir-bir sadalama?a ba?lad?. – Londonun “Baro” firmas? t?r?find?n istehsal olunan 97163 n?mr?li q?z?l saat. Q?z?l z?ncir. ?z?rind? mason emblemi olan ba?qa bir q?z?l ?z?k. Q?z?l sancaq – yaqut g?zl? buldoq ba??. Vizit kartlar? v? ba?qa s?n?dl?ri y??maq ???n kis?cik. Kartlar?n ?z?rind? yaz?l?b: Enox C.Drebber, Klivlend. Yeri g?lmi?k?n, bu, m?rhumun alt paltar?ndak? E.C.D. ni?an? il? uy?un g?lir. Pulqab? yoxdur, lakin cibind?n 7 funt 13 ?illinq ??x?b. Bir d?, Bokka??onun[18 - Covanni Bokka??o (1313–1375) – italiyal? yaz??? v? ?air. "Dekameron" roman? il? m??hurdur.] cib kitab? formas?nda ?ap edilmi? “Dekameron” ?s?ri. Kitab?n titul v?r?qin? “Cozef Stencersona” yaz?l?b. ?ki m?ktub da tap?l?b. Biri C.Drebber?, dig?ri is? Cozef Stencersona ?nvanlan?b. – ?nvan g?st?rilib? – Strend, Amerika birjas?… H?r iki m?ktub “Qiyon” g?mi?ilik ?irk?tind?n g?nd?rilib v? g?mil?rin Leverpuldan yola d???c?yi vaxt yaz?l?b. G?r?n?r, bu b?db?xt Nyu-Yorka qay?tma?a haz?rla??rm??. – Stencersonun ??xsiyy?tini m??yy?n el?m?y? ba?lam?s?n?z? – B?li, c?nab. B?t?n q?zetl?r? elan g?nd?rmi??m. Adamlar?mdan biri is? Amerika birjas?na gedib, lakin h?l? qay?tmay?b. – Klivlend? sor?u g?nd?rmisiniz? – S?h?r teleqram yollam???q. – Teleqramda n? yazm?s?n?z? – Stencersonla ba?l? m?lumat g?nd?rm?kl?rini xahi? etmi?ik. – Ba?qa he? n?? Sizc?, Drebber bar?d? ?yr?nm?y? g?r?k yoxdur? – Vacib bildiyim h?r ?eyi soru?mu?am, – Qreqson incik tonla cavab verdi. ?erlok Holms g?l?ms?di. N?s? dem?k ist?di, bu vaxt bayaqdan b?ri diqq?tl? ota?? g?zd?n ke?ir?n Lestreyd ?z?nd?nraz? halda, ?ll?rini bir-birin? s?rt?r?k dan??ma?a ba?lad?: – C?nab Qreqson, el? indic? m?h?m bir ?ey k??f el?mi??m! Divarlar? yax??ca n?z?rd?n ke?irm?k fikri a?l?ma g?lm?s?ydi, y?qin ki, he? n? ?yr?n? bilm?zdik! M?n fikir verdim ki, Lestreydin g?zl?ri par?lday?r. Dey?s?n, Qreqsondan c?ld t?rp?ndiyi ???n ?r?yind? bayram edirdi. – Buraya buyurun, – Lestreyd bunu deyib bizi divarlardan birinin qar??s?na apard?. – Burada dayan?n! O daha sonra kibrit ??p?n? al??d?rd? v? divara yax?nla?d?rd?. – Bax?n! – Lestreyd yenid?n t?nt?n? il? dedi v? divar ka??z?n?n qopdu?u yerd?ki suvaq yerini g?st?rdi. Orada qanla “Rache” yaz?lm??d?. Lestreyd tama?a?? qar??s?na ??xm?? ?oumen kimi lov?alanaraq s?zl?rin? davam etdi: – G?rd?n?z? Qatil h?r kimdirs?, bunu ?z qan? il? yaz?b. H?tta qan divardan a?a?? s?z?l?b. D???m?d? d? qan l?k?si var. Qatil n?y? g?r? buran? se?ib, indi onu da dey?r?m. Soban?n ?st?nd?ki ?ama bax?n. ??bh? el?mir?m ki, h?min ?am yanark?n daha ?ox buran? i??qland?r?rm??. Qreqson etinas?zl?qla soru?du: – Yax??, b?s bu yaz?n?n m?nas? n?dir? – M?nas?? ?ndi dey?r?m. Qatil divara qad?n ad? olan “Re?el” yazmaq ist?yib, lakin n?y? g?r?s? tamamlama?a imkan tapmay?b. Y?qin, kims? v? ya n?s? mane olub. S?zl?rimi unutmay?n: ?vv?l-ax?r bu i?d? Re?el adl? qad?n?n ?li oldu?u ?z? ??xacaq. N? q?d?r ist?yirsiniz g?l?n, c?nab ?erlok Holms, ancaq m?n buna ad?m kimi ?min?m. Do?rudur, siz a??ll? v? savadl? adams?n?z, ancaq qoca x?fiyy? Lestreyd, h?r halda, sizd?n bir ne?? add?m qabaqdad?r! Kinay?li t?b?ss?m? il? balacaboy adam? q?z?bl?ndir?n Holms dedi: – ?zr ist?yir?m, c?nab Lestreyd. ?lb?tt?, bu tap?nt?ya g?r? siz? t???kk?r etm?k laz?md?r. Lakin m?n h?l? ota?? g?zd?n ke?irm?y? imkan tapmam??am, icaz?nizl? oraya indi baxmaq ist?yir?m. Bunu dedikd?n sonra Holms cibind?n ruletka[19 - Ruletka – burada: f?rlanan oxa sar?nm?? ensiz metal lentd?n ibar?t uzunluq ?l?? al?ti] v? iri, gird? lupa ??xar?b ota??n h?r t?r?fini yax??ca g?zd?n ke?irm?y? ba?lad?. O gah ayaq ?st? dayan?r, gah da dizi ?st? ??k?rd?. H?tta bir d?f? d???m?y? s?rilib bir ne?? d?qiq? k?nc-buca?a baxd?. Holms b?t?n diqq?tini ?z i?in? c?ml?diyind?n bizim otaqda oldu?umuzu bel? unutmu?du. Biz h?rd?n onun donquldand???n?, gah t??ss?fl?, gah da sevincl? m?z?ldand???n? e?idirdik. M?n ev yolda??m? me??ni dola?araq ovun izin? d??m?k ???n t?l?s?n yax?? t?lim g?rm?? taz?ya b?nz?dirdim. Holms, az qala, iyirmi d?qiq? boyunca ota?? g?zd?n ke?irdi. Sonra n?y? g?r?s? d???m?d?ki ayaq izl?ri aras?ndak? m?saf?ni ?l?d?. Ard?nca is? yen? anlamad???m ??kild? ruletka il? divarlarda n?yis? ?l??b ?z? ???n qeyd etdi. D???m?nin bir t?r?find?ki boz k?l? ?imdikl?yib y??araq cibind?n ??xard??? z?rf? bo?altd?. Ax?rda da lupan? g?t?r?b divardak? yaz?ya yax?nla?d? v? h?r bir h?rfi diqq?tl? n?z?rd?n ke?irm?y? ba?lad?. Dey?s?n, n?tic?l?r ?r?yinc? idi, ??nki ruletka il? lupan? yenid?n cibin? qoyduqdan sonra m?mnun halda dill?ndi: – Deyirl?r, dahi olmaq h?m d? kifay?t q?d?r s?birli olmaqd?r. M?nc?, ?ox u?ursuz k?lamd?r, bununla bel?, sanki x?fiyy?l?rin ?ynin? bi?ilib. Qreqsonla Lestreyd ?z h?mkarlar?n?n h?r?k?tini sonsuz maraqla izl?yirdil?r. G?r?n?r, onlar Holmsu h?tta m?nim q?d?r d? tan?m?rd?lar v? buna g?r? d? onun b?zi davran??lar?n? anlamaqda ??tinlik ??kirdil?r. Ax? ev yolda??m h?mi??ki kimi ilk bax??dan ?h?miyy?tsiz g?r?n?n ?eyl?r? d? h?dsiz diqq?tl? yana??rd?. – Fikriniz n?dir, c?nab? – Qreqsonla Lestreyd eyni vaxtda soru?dular. – Bu i?l? ba?l? qalibiyy?t ??l?ngini ?linizd?n almaq ist?m?zdim, – Holms dedi. – Odur ki siz? m?sl?h?t verm?k fikrind? deyil?m. H?r ikiniz ?ox yax?? i?l?yirsiniz, mane olmaq g?nahd?r. – Bu yerd? m?n ev yolda??m?n s?sind? kinay? hiss el?dim. O is? eyni qaydada s?zl?rin? davam edirdi: – T?hqiqat?n gedi?ind? h?r hans? ??tinlikl? ?zl??s?niz, siz? k?m?k etm?kd?n m?mnun olard?m. H?l?lik is? c?s?di tapan polisl? g?r???b dan??maq ist?yir?m. M?mk?ns?, onun ad?n? v? ?nvan?n? m?n? verin. Lestreyd qeyd d?ft?r??sin? bax?b dedi: – H?min polisin ad? Condur. Con Rens. O, Odli-kort, 46 ?nvan?nda ya?ay?r. Holms ?nvan? ?z d?ft?r??sin? qeyd etdikd?n sonra m?n? dedi: – Ged?k, doktor. Vaxt itirm?d?n ona ba? ??k?k. Bundan sonra ev yolda??m ?z?n? yenid?n x?fiyy?l?r? tutdu: – Siz? bir ?ey dem?k ist?yir?m, b?lk?, i?in gedi?at?na k?m?k el?y?r. M?n ??bh? etmir?m ki, bu, q?tldir v? qatil – ki?idir. Onun boyu alt? futdan bir az h?nd?rd?r. G?ncdir. Boyuna g?r? yek? ayaqlar? var. Kvadrat burunlu ??km? geyir, siqar ??kir. O, bura ?z qurban? il? birlikd? d?rdt?k?rli faytonda g?lib. Fayton ?? aya??nda k?hn?, birind? is? t?z? nal olan ata qo?ulubmu?. Qatil q?rm?z?yanaq imi?, sa? ?linin barmaqlar?nda is? uzun d?rnaqlar? olub. ?lb?tt?, bunlar x?rdal?qlard?r, lakin siz? g?r?k ola bil?r. Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «ЛитРес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68289913&lfrom=688855901) на ЛитРес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом. notes Примечания 1 Mayvand d?y??? – ?kinci ?ngilt?r?-?fqan m?harib?si (1878–1880) zaman? ba? vermi? d?y??. H?min d?y??d? ingilisl?r m??lub olmu?dular. 2 ?illinq – B?y?k Britaniya Birl??mi? Krall???nda milli pul vahidi olan funt-sterlinqin 1/20-n? b?rab?r ingilis pulu 3 Pens – b?zi ?lk?l?rd? x?rda pul vahidi 4 Alkaloid – g?cl? fizioloji t?siri olan azot t?rkibli ?zvi madd? 5 Distill? – mayel?ri qaynadaraq ?sas t?rkib hiss?l?rin? ay?rmaqla t?mizl?m?, safla?d?rma 6 T?xac – ???? v? s. bu kimi bo?azl? qablar?n a?z?n? v? ya m?xt?lif cihazlar?n de?ikl?rini qapamaq ???n dair?vi mantar, yaxud ba?qa ?ey; probka 7 Reaktiv – burada: ba?qa madd? il? birl???nd? x?susi reaksiya ?m?l? g?tir?n v? bununla da onun t?rkibini m??yy?nl??dirm?y? imkan ver?n madd? 8 Fut – ingilis ?l?? sistemind? t?xmin?n 30 sm-? b?rab?r uzunluq vahidi 9 Tomas Karleyl (1795–1881) – ?otlandiya tarix?isi, satirik yaz??? v? publisist. Eyni zamanda filosof v? riyaziyyat?? kimi tan?n?rd?. 10 Evklid (t?xm. M.?. 325 – M.?. 270) – q?dim yunan riyaziyyat??s?. Evklid m??hur "Elementl?r" kitab?n?n m??llifidir. 11 Kriminalistika – m?hk?m? s?butlar?n?n (izl?r, s?n?dl?r, maddi s?butlar v? s.) toplan?l?b qeyd? al?nmas?n?n, t?dqiq v? t?tbiqinin x?susi ?sul, metod v? vasit?l?r sistemini i?l?yib haz?rlayan elm sah?si 12 Edqar Allan Po (1809–1849) – AB? yaz???s?, detektiv janrda yazan ilk Amerika yaz???lar?ndan biri. Onun yaratd??? Kavaler ?g?st D?pen is? ?d?biyyatda ilk x?fiyy? obraz? say?l?r. 13 D?nyan?n ilk detektiv m??llifl?rind?n say?lan frans?z yaz???s? Emil Qaborionun 1866-c? ild? ??xan “Dul qad?n Lerujun i?i” roman? n?z?rd? tutulur. 14 Skotl?nd-Yard – London polis idar?si 15 Kremon skripkalar? – ?taliyan?n Kremon ??h?rind? istehsal edil?n skripkalar 16 Stradivarius (1644–1737) v? Amati (1505–1577) – s?hb?t m??hur italyan skripka ustas? Amati v? onun davam??s? Stradivariusdan gedir. 17 Silindr – t?p?si h?nd?r, k?narlar? (d?vr?si) b?rk ?lyapa 18 Covanni Bokka??o (1313–1375) – italiyal? yaz??? v? ?air. "Dekameron" roman? il? m??hurdur. 19 Ruletka – burada: f?rlanan oxa sar?nm?? ensiz metal lentd?n ibar?t uzunluq ?l?? al?ti