Заўтрашні дзень

Заyтрашнi дзень Кузьма Чорны Першае – гэта тое, што сама справа была вельмi цiкавая сваёй таемнасцю. Нехта ходзiць, i нiхто яго yбачыць не можа. А другое – гэта ж ён, Коля, праспаy у шапку таго невядомца, якi можа тут нарабiць вялiкага зла. Фрагмент аповесцi. Кузьма Чорны Заyтрашнi дзень Аповесць © Распаyсюджванне. ТАА «Электронная кнiгарня», 2015 * * * Тым летам мурашнiк перавысiy першы сук старой ялiны. Цяпер ён даходзiy да другога сука. I раптам асыпаyся, аб'ехаy, растрывожаныя мурашкi бегалi y траве. Нехта хадзiy тут, хто не ведаy ходаy i сцежак, убiyся y мурашнiк, набраyся голак з мурашкамi, выйшаy з узлесся y поле i сыпаy з сябе яловымi голкамi па цалiне аж да арабiны з ададранай галiнаю. Пад арабiнай былi цэлыя камякi з мурашнiку, i вялыя з холаду мурашкi поyзалi па каструбаватай кары старой арабiны i на зямлi пад ёю. Самi яны не маглi сюды дайсцi так далёка ад лесу, у поле. Той невядомы нешта тут рабiy каля дрэва, гэта няйначай было так. Напэyна, ён i цяпер недзе тут паблiзу, ён не паспеy яшчэ далёка куды адысцiся, у мурашнiку ён нядаyна коyзаyся, сляды свежыя, i дажджы з ветрам не паспелi яшчэ yпляскаць у зямлю пад арабiнай i на сцежцы яловых голак. I нiхто нiдзе не заyважыy, каб якi-небудзь бадзяга iшоy дзе або круцiyся полем цi лесам, шукаючы дарогi. Праyда, гэта мог быць спрактыкаваны хiтрун i прайдзiсвет, якi цiхом высачыy, што яму трэба было, i знiк сабе так, што цяпер шукай яго разам з ветрам у полi. Можа i так. Але гэта была б вялiкая ганьба таму, хто недапiльнаваy яго. I першы, каму за гэта была б, цi можа yжо i ёсць, ганьба, гэта Коля Сушчэвiч. Ён быy цяпер вельмi yзбуджаны i yражаны, гэты Коля. I з дзвюх прычын. Першае – гэта тое, што сама справа была вельмi цiкавая сваёй таемнасцю. Нехта ходзiць, i нiхто яго yбачыць не можа. А другое – гэта ж ён, Коля, праспаy у шапку таго невядомца, якi можа тут нарабiць вялiкага зла. Хоць можа гэта, калi раздумацца, быy хто-небудзь нявiнны i цiхi, а можа i не чалавек, а прыблудная жывёлiна yбiлася y мурашнiк i бадзялася па полi. Як бы там нi было, Коля Сушчэвiч быy вельмi yзнепакоены. Здавалася, што ён аж схуднеy за той дзень, хоць яму i худнець лiшне не было чаго. Плечы яго былi вострыя, i здавалася, што ён занадта доyгi на рост паводле сваёй дзiцячай вёрткасцi. Яму было цяпер год трынаццаць. Можа i больш крыху. Як шпарка прайшоy час! I як зацягнулася вайна! Калi яна пачыналася, Коля быy зусiм малы. Вялiкi смутак точыць яго душу, як толькi на думку яму прыйдзе тое, што было калiсьцi. Адзiн толькi yспамiн аб мацi забiвае дух i, як стопудовы камень, цiсне яго yсяго. Мацi была (цi здаецца гэта яму цяпер?) высокая ростам, i рукi яе заyсёды пахлi мылам, а валасы пахлi раннiм вечарам, ружовым захадам, калi yжо лета пайшло на восень, i канае дзень, i вецер дзьме з саду y адчыненае акно. Так асталося y яго памяцi, i пахнуy вечар полем. У мацi быy такi голас, якога ён ужо больш нiдзе на свеце не пачуе. Апошнi раз ён чуy яе голас, калi яе вялi палiцаi, а яна азiрнулася i сказала яму: – Шукай бацьку. А я вярнуся. А бачыy ён яе апошнi раз, калi на тым жа пляцы, дзе i iхнi дом быy, мацi стаяла высока, так што вiдна была адусюль з плошчы, i вочы яе не мелi спакою i шукалi yсё навокал. Дзiцячым сваiм сэрцам ён здагадаyся, што гэта яна яго шукае y апошнюю сваю хвiлiну. У яго, аднак жа, хапiла розуму, каб не паказацца ёй i не даць ёй новай атруты смутку бачыць яго i ведаць сваю адарванасць ад яго навек. Ён прысеy на зямлю, i сэрца яго схаладала. Ён запомнiy гэты апошнi момант: вецер трапаy распушчаныя матчыны паласы. Калi ён падняyся з зямлi i зiрнуy, усё было скончана. Мацi вiсела на тых лесках, па якiх раней фiзкультурнiкi рабiлi свае практыкаваннi. Некаторыя заyважылi: тады ж адразу, у момант вока, у Колi Сушчэвiча yздрыганулася i пачала iснаваць над левым вокам дугаватая маршчына, i здавалася, што яна не на дзiцячым, а на старым iлбе. Так яна i асталася. Вайна цяглася, час iшоy, i маршчына не сыходзiла з iлба. Яна толькi выраyнялася i стала глыбейшая. Гэта yжо навек. Яна надавала Колеваму твару новы, адмысловы выраз. Магло здавацца, што гэта не хлапчук-недаростак, а чалавек, што з нейкай хворасцi спынiyся на рост i старэy жывучы. Аднак жа твар яго ад часу згладжваy на сабе сляды непатрэбнай у гэтыя гады сталасцi. Маленства вымагала свайго. I y яго душы iшло вялiкае змаганне заyчаснай сталасцi з абязвечаным маленствам. Пачало перавышаць маленства. Яно было моцнае i y абладзе сваёй хацела мець радасцi yсяго свету. Коля пачаy цешыцца з таго, з чаго не нацешыyся яшчэ датуль. Ён любiy вечарам сядзець на лаyцы ля спусцелага дома, у якiм пазнаy першыя yражаннi ад жыцця. Не верылася, што y доме нуста, i што вецер там дзьме праз выбiтыя вокны, i павукi пазапляталi павуцiннем куткi, i вераб'i гаспадараць так, як хочуць. Але можа быць, што yвойдзе раптам туды бацька, не век жа пра яго не будзе анiякага слыху, недзе ж ён нешта робiць, недзе думае пра дом, i пра тое, што раней было, i пра яго, пра свайго Колю. Надзея, што бацька вернецца, расла i yмацоyвалася i выратавала Колева маленства ад сталасцi. Ён жыy адзiн, начаваy дзе траплялася, еy што дзе знаходзiy, прыслухоyваyся да yсялякiх чутак i раз пайшоy за дзесяць кiламетраy глядзець пабiтых на шашы немцаy. Баязлiва i з непераможнай цiкаyнасцю ён вызiрнуy з прыдарожнага рова i yбачыy зграмозджаныя y кучу разламаныя грузавiкi, i немцы, парваныя i патрушчаныя, яны ляжалi, як пачварная агiднасць, сярод зялёных зараснiкаy у зiхаценнi яснага дня. Коля Сушчэвiч, больш не хаваючыся i не крадучыся, пайшоy па шашы i праз кiламетраy дзесяць убачыy у зараснiках прыдарожнай шыпшыны чалавека y ботах i без шапкi. Толькi гэта i заyважыy Коля. А якi гэта быy чалавек i як выглядаy – гэта пасля yжо дайшло да Колевай свядомасцi. Адразу ж чалавек аглушыy Колю нечаканым загадам: – Стой, хадзi сюды! Далёка iдзеш? – З раёна. – Ого! немцаy бачыy дзе? – А нiдзе. – А y раёне? – Таксама няма. Толькi палiцаi. – Чый ты? – Я Сушчэвiч. – Дзе ж твой бацька? – Я не ведаю. – А хто ж ведае? Можа ён у армii? – У армii. – А можа не? – Не. – Дык дзе ж ён? – Я не ведаю. – I слыху ён не падае? – Не падае. – Чаго ты хiтруеш? Ты яшчэ малы на хiтрыкi! А як немцы матку павесiлi, дык ён i тады не абазваyся? – Не абазваyся. – Няпраyда. – Праyда. – Не можа быць. Твайго бацьку бачылi на тым тыднi y Барцёyскiм лесе. Ён i нейкiя яшчэ два з iм ляжалi на траве. Што раптам зрабiлася з Колем! Бурная радасць, вялiкая, як увесь свет, нарадзiлася y iм, i назаyсёды пакiнула яго нэндза, якая не давала яму спакою з таго [дня], калi ён убачыy матку на шыбенiцы. Горш за пагiбель, калi жыць без надзеi! У Колi Сушчэвiча была цяпер надзея. Ён знойдзе бацьку. Бацька прыйдзе да яго. Бацька тут недзе блiзка. Коля лёг поплеч чалавека y шыпшыннiку i астаyся з iм. Ужо i дзень пачаy хiлiцца к вечару, а Колю Сушчэвiчу не хацелася адыходзiць ад чалавека. А як жа! Яго чаканне бацькi павiнна быць важна i гэтаму невядомцу. Так ратавалася ад адзiноты Колева душа. Ценi ад дрэy пачалi рабiцца доyгiмi, як раптам чалавек прыyзняy галаву i стаy прыслухоyвацца. Ён сказаy Колю: – Вызiрнi на дарогу i палiчы машыны, колькi iх iдзе. – Дзве, – сказаy Коля, углядаючыся y дарогу. – Кладзiся хутчэй пры мне i не варушыся! Дзве машыны з немцамi праехалi, i яшчэ яны ляжалi з гадзiну. Пачало змяркацца, i чалавек падняyся. – Дык дзе ж ты жывеш? – нiдзе, – адказаy Коля. Сэрца яго калацiлася з радасцi. Ён зачапiyся за мэту: мэта яго чаканне бацькi – i надзея, усеабдымная, нi з чым не параyнаная, абнiмала яго. Чалавек дарма чакаy цэлы дзень: немцы ездзiлi толькi вялiкiм гуртам, i нiводнага цярплiвы снайпер за дзень не застрэлiy. Ён пайшоy моyчкi, i так жа моyчкi Коля пайшоy з iм. Гэта было яшчэ першымi месяцамi вайны. Ужо i другi год вайны пачаyся, i yсё так жа надзея i спадзяванне ратавалi Колеву душу. Ён ужо многа выхадзiy мясцовасцей i прывык ужо да таго, каб бачыць часта, як канчаецца прастрэлены немец. I yсё ж не yнiмалася скруха y душы: нiшто ядавiтае i самая горшая атрута з атрут не маглi б выпалiць з сэрца i памяцi таго моманту, калi вецер трапаy распушчаныя матчыны валасы. Самая малая душа можа змясцiць у сабе найвялiкшую y свеце радасць. Ён прагнуy усё больш шчасця. Ён упiваyся радасцю кiдаць гранаты пад нямецкiя машыны; цэлiцца ж у матацыклiстаy i страляць у iх ён не мог многа: вiнтоyка была яму яшчэ зацяжкая. Ён лёгка пралазiy пад калючыя загарадзi, мог падгрэбцiся пад сцяну пунi i так улезцi y яе або вылезцi з яе. Ён мог прыкiнуцца глухiм пастушком, галодным сiратой-жабраком, цiкаyным малым дурнем, вясёлым рагатуном, шукальнiкам усяго, што толькi льга згубiць i страцiць. Ён мог дапасцi да нямецкага штаба, да вартавога салдата на мосце, да вайсковай нямецкай стаянкi, палiчыць танкi i колькi салдат, папрасiць у немца закурыць, каб у таго не было падазронасцi. Ён мог абсачыць за суткi шырокi круг мясцовасцi, узяць на памяць кожны след на роснай траве, пераначаваць у нямецкай кватэры, вярнуцца яшчэ загадзя y атрад i выслухаць пахвальбу i падзяку ад камандзiра. Так месяц за месяцам, усё больш i больш яго ясная надзея злiлася з плынню дзён, заyсёды занятых, поyных дзейнасцi, што стала яму ратункам. Ён жыy поyным жыццём. Маршчына над левым вокам хоць i аставалася на сваiм месцы, але yжо так стала, што пакiнула надаваць усяму твару свой выраз. Яе забiла i перавысiла штосьцi iншае, што iшло з душы i свяцiлася на твары. I як жа гэта так прыйшлося, што ён нават i падумаць не можа, хто развярнуy мурашнiк i калупаyся нешта пад арабiнай у полi? Паняверка тачыла яго. Ён быy сам не свой. Цэлы той дзень яго не бачылi y атрадзе. Змрокам дня ён вярнуyся i сказаy, што yначы зноy пойдзе, бо яму здаецца, што напаy на тое, што трэба. Цераз ноч, калi сонца yжо высока стаяла, ён вярнуyся i сказаy, што y той трухлявай хаце, што стаiць крайняя ад ельнiку i yжо многа часу пуставала, нехта жыве. – Ты бачыy? – запыталi y яго. – Адкуль ты ведаеш? Ты быy у гэтай хаце? – Не быy, але нехта жыве. – Дым з комiна iшоy? Агонь у вокнах свяцiyся? нiчога ж гэтага не было. – А чаму ж ручнiк там на плоце вымыты сохне?! I белы певень больш не спiць на седале перад акенцам сенечным? I чырвонаю анучкаю дзiрка y шыбе заткнута? I лом валяецца y брамцы? Нехта з лесу цягаy апал у хату. – Дык высачы, хто гэта. Паглядзi, якi ён. Адкуль ён з'явiyся i чаго ён тут. А калi ён гаспадар хаты, дык дзе ён дагэтуль быy, што хата пуставала. Так яму сказаy камандзiр, i ён гатоy быy у той жа момант кiнуцца на пошукi таго, хто так смела з'явiyся тут. Але якраз у гэты момант i з'явiлася y яго нечаканая думка; яна кранула yсё глыбокае i патаемнае, што жыло y яго пачуццях i адкуль бiлася на паверхню такое вялiкае шчасце, як надзея. Раптам ён стаy думаць, што гэта можа сам бацька яго аднекуль з'явiyся i хаваецца y гэтай пустой хаце. Хоць тут можа i недарэчы слова «хаваецца». Той невядомы не вельмi i хаваyся, калi так адразу льга было заyважыць, што ён жыве y хаце. Ужо сонца даyно з поyдня сышло. Да таго ж быy кастрычнiк месяц, i дзень знiкаy шпарка. Да вечара мала аставалася часу, як Коля Сушчэвiч выйшаy з лагера. Было ясна i дзьмуy вецер. Усюды было многа вады y нiзкiх мясцiнах. Усюды было многа вузкiх дарожак з глыбокiмi каляiнамi, выезджанымi за доyгiя гады. У каляiнах стаяла вада, i трава над ёю была жаyтаватая, збляклая i мокрая. Да яе прылiпала зморшчанае лiсце. Парыy ветру рвануy з прыдарожнай дзiкай iгрушы хмару счарнелага лiсця, i яно, як снег у замець, доyга не магло асесцi на зямлю. Коля стаяy у вiхры лiсця, i yсё яму было добра. I поле памiж двух лясоy вабiла яго y свежы вецер, i жоyтыя колеры позняй восенi. Можна сказаць, што y iм ужо цвёрда жыла нават не надзея, а yпэyненасць знайсцi бацьку y той хаце. Падыходзячы да доyгашуканай мэты, чалавек не рвецца да яе, а абдумана перажывае асалоду канца цяжкай дарогi. Такое параyнанне можа было б дарэчы пры Колевым настроi, калi ён, ужо добрым змрокам, убачыy перад сабою тую хату. Гэта была мясцовасць глухая i зацiшная. За дзесяць кiламетраy праходзiy вялiкi шлях, на якiм мала калi зацiхаy рух машын i людзей. Конныя абозы i калоны грузавiкоy тут праходзiлi часта, нават i y гэты час, калi даyно yжо тут не было нямецкiх салдат i толькi палiцаi трымалi сяк-так нямецкую yладу. У гэтым жа кутку, памiж двух вялiкiх хвойных лясоy, здавалася, нiколi не знiкала i не знiкне спрадвечная цiшыня. Уяyлялася, што самы густы i напорны вецер не заб'е тут паху грыбоy i лясной трухлiны. Там, за дзесяць кiламетраy адсюль, быy да вайны раённы цэнтр, а цяпер нямецкая воласць i каменданцкае кiраyнiцтва. Тут, здавалася, усё жыло толькi зменай дзён i начэй. У дажджысты восенны дзень адзiнокi жоyты лiсток цалюткi дзень трапятаyся пад ветрам на звiслай галiне, i здавалася, што тут толькi таго i руху, што гэты лiсток, i што гэта будзе i заyтра, i далей. Узбунтаваная адчаем душа тут магла yцiхамiрыць сваё yтрапенне, i вечнасць тут жыла y першародным сваiм аблiччы. Дзе-небудзь пад лясным сухастоем чарвiвее грыб, i нiхто не патрывожыць яго павольнага знiкнення са свету, пакуль ён не размыецца дажджамi. Жолуд падае з дуба, правальваецца да самай зямлi праз гнiлы пласт лiсцвянага насцiлу, ляжыць восень i зiму, прарастае, узыходзiць i расце, на доyгi век паднiмаецца маладое дрэва. Дубы стаяць, як каменныя горы. Магутная сiла i найтанчэйшае хараство злiлiся тут у непадзельнае i вялiкае, як свет, адзiнства. Ранiцай гэты куток агалашаецца самавiтым гудком з якога-небудзь блiзкага завода. А пасля на yвесь дзень трава пачынае спяваць сваю цiхую песню пад роyным ветрам. У гэтым кутку, дзе хадзiy цяпер Коля Сушчэвiч, была yжо зусiм глухата. Самае люднае месца, блiжэйшае адсюль, гэта i быy той раённы пункт, за дзесяць кiламетраy, на шляху. вiтая дарога, як размiнуцца двум з калясьмi, iшла скрозь полем, пасля бралася паyз лес, i там над ёю навiсалi, кiламетраy на два, бярозы i роyна yзнiмаyся граб. З другой стараны iшла шырокая града хваёвага лесу, i ясным адвячоркам цiхае сонца доyга ляжала на старых хвоях. цiхае хараство знiкала доyга i незаyважана, i здавалася, што i yночы штосьцi ад яго асталося на дрэвах. Я памятаю, як у гады першай маладосцi мне заyсёды хацелася на yсю ноч аставацца пад тымi хвоямi. Скрозь паyз лес дарога даходзiла да акружанага з трох бакоy лесам поля. Гэта было падобна да шырокай паляны. Шэсць хат стаяла там маляyнiчым непарадкам, не y вулiцу, а абы-як. Адна хата стаяла задам у вокны другой, другая бокам да глухой сцяны першай, i yсе далёка адна ад адной. Будавалiся тут, не ашчаджаючы месца. Хаты былi няроyныя, былi вялiкiя, з кветнiкамi перад вокнамi i з маляванымi вокнамi i дзвярыма. Былi новыя, яшчэ з жоyтым колерам свежага дрэва i з нявыветранай свежай смалой на хваёвым бярвеннi. Былi i малыя хаты. Цесныя i старыя. Гэтыя даyно аселi i цяпер трухлелi сярод сваiх прыбудовак i дрэy. Дарога праходзiла памiж iмi i iшла праз лес. Толькi з аднаго боку гэты дробны пасёлак не быy адгароджан ад шырокага свету лесам. Там было поле, крыху yзгорыстае, высокае, са старой прысадзiстай арабiнай, у якой была ададрана разам з паласой кары да самай зямлi тоyстая галiна. цi то гэта маланкай у навальнiцу, цi чыёй злой рукой. Арабiна стаяла на yзвышшы, i ад яе да хаты полем вiлася сцяжынка. Самая крайняя ад поля з арабiнай хата была новая i няскончаная. Вокны y ёй былi забiты дошкамi наглуха, i нiякай агароджы каля яе. Спарыш i трыпутнiк буялi навокал гэтай неабжытай будынiны. Мокрая i прыцiснутая восенным холадам, цяпер гэтая раслiннасць усё яшчэ гусцiлася i yпарта зелянелася. Ганка пры новай хаце з забiтымi вокнамi таксама не было. Парог у сенцы быy высокi, падмуроyка yжо была гатова, з роyна складзенага вялiкага камення, змацаванага цэментам i абсыпанага жвiрам. Бярвенне было здаровае, смольнае, шуфляды y вокнах тоyстыя i шалёyка на iх шчыльна дапушчана. вiдаць, што yсё тут рабiлася як навек, каб стаяла доyга i, як кажуць, на месцы гнiло. Усярэдзiне яшчэ не было падлогi, толькi yпушчаныя y падрубы падвалiны на яе. З пiлованых плашак сцяна выгароджвала y хаце кухню, а сцяна з дылёвых дошак – шырокую бакоyку. Вокны рабiлiся вялiкiя, павiнна было тут быць светла i прасторна, i, вiдаць, гаспадар меy густ да выгоды цi, у кожным разе, прагнуy яе. Але нейкi марны лёс скепсцiy чалавечыя замыслы. Ужо i дах з гонты пачаy чарнець, а знiзу yсё так i асталося без завяршэння. Вераб'i снавалiся з хаты i y хату праз шчылле y забiтых вокнах. Жытло пуставала. Але новыя сцены выглядалi весела. Падоyжная сцяна з трыма вокнамi стаяла на поyдзень, i y яснае надвор'е сонца свяцiла сюды. Рассыпаныя yсюды дробныя трэскi гнiлi i зарасталi травою. Арабiна на yзвышшы адсюль вiдна была вельмi добра. Здавалася, што вельмi блiзка адсюль гэтае дрэва. Узгорыстасць пад дрэвам зменшвала чалавечаму воку адлегласць. Апошняя ж на гэтай паляне, туды пад лес, хата была зусiм старая i малая. Яна стаяла занадта yжо далёка ад усiх iншых хат, прыткнутая да самага лесу, так што бадай у лесе яна стаяла. Памiж ёю i лесам была толькi гаспадарская, як праехаць аднаму з калясьмi, дарога, высланая хваёвым i яловым голлем i з выбiтым наверх карэннем прыдарожных дрэy. Каржакаватая старадрэвiна тырчала пры хаце голлем над самай дарогай, i кара на ёй унiзе была здзёрта восьмi праезджых вазоy. Хата гнiла i трухлела. Яна ставiлася на зусiм ужо старасвецкi лад: саламяная страха з тоyстым каптуром над вулiчнай сцяной, i шчыт не з стаякоy у наваратку, а з ляжачай паyтарачкi, даyно сточанай шашалем. Салома на страсе yдзiрванела пад зялёным пластом збiтага моху i yпарта працiвiлася дажджу i ветру, нiзкая прызба i агароджа з ляжачых жэрдак, дзе-нiдзе акораных i яшчэ здаровых. Хлявух з аполкаy i пунька са скрыyленымi сценамi яшчэ трымалiся на старым шуллi. Ляжачымi жэрдкамi перад двума вокнамi y падоyжнай сцяне быy выгараджаны куток на расаду, цыбулю i можа кветкi. Увесь гэты плацец меy на сабе сляды таго, што тут доyга начавалi куры. цi можа гаспадар з натуры свае быy пустадомак i не прыстроiy сваiм курам зручнейшага седала, цi можа так яму iшлося, але yсё тут сведчыла, што жыццё тут iшло як бы да часу. Але i так сказаць: сапраyднае жытло можа тут i yкаранiлася было вельмi даyно, калi хата толькi паставiлася i была вялiкiм здабыткам таго, хто яе ставiy. Гэта быy тагачасны панскi парабак, i хату ён зрабiy сабе на тры акны – два ад двара i адно з вулiчнай сцяны. Свой кут стаy раскошай чалавеку. Таго парабка прозвiшча было Крамарэвiч. Ужо зусiм старым чалавекам ён дажыy да рэвалюцыi i памёр у гэтай сваёй хаце, пакiнуyшы трох сыноy, жанатых i з дзецьмi. Два паспелi yжо yзяць сабе зямлю i выбрацца на асталяванне y былы маёнтак. А трэцi Крамарэвiчаy сын, самы маладзейшы, астаyся дома. Пахаваyшы бацьку, ён жыy тут сабе i гадаваy свайго адзiнага сына, якому y тыя часы было год дзесяць. Гэты дзесяцiгадовы хлапец зваyся Антонам i да часу бацькавай смерцi yзмужаy як мае быць. Такiм парадкам яму трэба было пачынаць самастойнае жыццё якраз у часы свае yзмужаласцi, бо гаспадарку да самай смерцi вёy бацька, а ён сам упадабаy служыць на чыгунцы: ён чакаy таго, каб хоць трохi yзнялiся на ногi трое яго дзяцей, што нарадзiлiся за першыя тры гады пасля таго, як ён ажанiyся. Жонка яго была нездараyчаная жанчына, i з дзецьмi было клопатна. А y яго была вялiкая прага паставiць добрую хату, прасторную i выгодную. На гэта трэба былi вялiкая турбацыя i грошы. З жонкай яны згаварылiся так: яна будзе гадаваць дзяцей i жыць у старой дзедаyскай трохаконнай хаце, а ён будзе служыць i збярэ грошай. Гэта была мара аб прасторнай хаце. Аднаму яму, са слабай здароyем жонкай i дробнымi дзецьмi адолець будоyлю было зацяжка, i ён стараyся i чакаy. Тым часам трое дзяцей узраслi, ён прызапасiy грошай, i жонка як бы выраyнялася здароyем: як мае быць яна рабiла штодзень у калгасе, i нiчагуткi. Ёсць такiя хваробы, што праходзяць з часам i следу не пакiдаюць. Трое дзяцей былi: густавалосая Ганка, няyнiмная рагатуха Алеся i разважлiвы з малых дзён Толя. Гэты вырастаy, не y прыклад сваiм сёстрам, заyсёды як бы y задуме, так што аж кпiлi з яго старэйшыя. Антон Крамарэвiч кiнуy службу, вярнуyся дадому i распачаy будоyлю. «Будуецца чалавек раз у жыццi, – казаy ён жонцы, – дык трэба, каб будоyля была моцная, выгодная i каб цешыла вока». У яго калацiлася сэрца, калi ён давёy сцены да вокан, а калi yжо налажыy ашлапы над вокнамi – як бы i yся будоyля была скончана. Блiзiyся канец цеснаму жыццю y дзедаyскай трохаконнай хаце. Праyда, у ёй радзiyся i вырас чалавек, але ж гэта быy час такi, калi yсе навокал даyно yжо зыначылi сваё жытло: ужо i не хаты стаялi скрозь, а новыя дамы i дамкi, i старасвецкай трухлiны бадай што нiдзе yжо i не yбачыш. Антон Крамарэвiч пакiнуy жыць мараю, а жыy штодзённым клопатам. I, можна сказаць, толькi цяпер па-сапраyднаму ён ацанiy той куток на свеце, дзе ён радзiyся i асталёyваyся цяпер навек дзеля сябе i дзяцей сваiх. У той меры, у якой вырасталi сцены яго дома, ён спакайнеy душой: мара з'ядае чалавека, а яго мара цяпер перажыла сама сябе i пакiнула iснаваць. Ганка, Алеся i Толя былi yжо такiя вялiкiя, што i самi yвайшлi y бацькаy будаyнiчы клопат. А яна! Жонка, мацi гэтых дзяцей! Твар яе ружовiyся. Яна быццам ажыла цi спачатку пачала жыць. Дзецi i iх мацi быццам бы знайшлi страчаную бацькам мару. Цяпер яны yладалi мараю: жыць у новым доме, у выгодзе, у радасцi i шчасцi i на доyгi век. Гэта было жыццё без атрутнага смутку аб учарашнiм днi i без горкай трывогi аб днi заyтрашнiм. Можа быць, продкi нашы ад дзесятага пакалення думалi аб такiм жыццi сабе i сваiм дзецям. Антон Крамарэвiч так думаy аб далейшым i раiyся з жонкаю: – Калi пяройдзем у новы дом, то старую хату тады я скiну з месца. Трухлiна пойдзе на апал, а здаровае згодзiцца y гаспадарцы. Ужо нават i тое, што ён калi-небудзь будзе пiлаваць на дровы трухлiну са старой хаты, радавала яго. За тыя гады i yвесь той пасёлачак выбудаваyся i перабудаваyся. Хто жыy у старой хаце, той i новую пакрысе складаy, бервяно да бервяна, дзе-небудзь у iншым месцы, дзе з задаваленнем спынiлася яго вока. А хто жыy ужо y новай хаце, той старую не пiльнаваy, а скiдаy яе. Такiм парадкам гэты пасёлак так i астаyся шасцiхатным. Можна было выбрацца на большую разлегласць, дзе y полi вырасла новая вялiкая вёска, але y гэтым кутку людзi любiлi сваё абжытае месца i з яго не зрушылiся. Антон Крамарэвiч быy шчаслiвы яшчэ i тым, што нарэшце не жыy ужо на службе, як да часу, а асядаy на родным месцы. Гэта быy чалавек цiхмяны, добры i справядлiвы. Пра яго казалi, што ён казюлi без патрэбы не раздушыць. Але, якi б ён нi быy, раптам прыйшоy такi час, што yвесь яго клопат пайшоy намарна i нiчога y яго не асталося больш, як паспрабаваць вярнуцца да той старой мары. Але горыч сцiснула яму душу, i мара ператварылася y здзеклiвае непатрэбства i атрутную прыкрасць. Сам Антон Крамарэвiч лiчыy, што yсё здарылася праз Аляксандра Сушчэвiча, новага тут тады чалавека. Можа i так, а можа тут мела месца тая акалiчнасць, што гэты Аляксандр Сушчэвiч, як мог i як зносiла яго не вельмi вострая галава, стараyся yтрымацца на той паверхнi, на якую выбiла яго бурнае y тыя гады жыццё. iншая справа, што гэта магло дрэнна прычынiцца да Антона Крамарэвiча. Як бы там нi было, трэба не спускаць з увагi самога факта. Аляксандр Сушчэвiч быy у тых жа гадах, што i Антон Крамарэвiч, i людзi яны былi вельмi непадобныя адзiн на аднаго. Антон Крамарэвiч мог быць залiчаны y натуры дробныя, якiя могуць убачыць у растрэсенай на дарозе саломе вялiкую страту. Ён выгадаваyся на хлебе, з якога ашчаджалася кожная крошка. Так складалася гэтая натура. Дык трэба ведаць, што калi y яго выпрацавалася патрэба ставiць не абы-якую хату, а дбаць у ёй аб святле, прасторы i выгодзе, то гэта быy бунт i рух у вялiкае. Тут не трэба забываць жыватворчага подыху тых год, калi «хто быy нiчым, той рабiyся yсiм». Аляксандр Сушчэвiч быy родам з дробнага горада i з сям'i, у якой нязменна верылi, што найглыбейшая iснасць усяго свету y тым, як каму пашанцуе, а на гэтым i трымаецца чалавечае жыццё. Сушчэвiчаy бацька, не y прыклад Крамарэвiчаваму бацьку, зямлi не араy i хлеба не сеяy, а пускаy у ход дробную капейчыну i хацеy пакласцi y кiшэню дзве. Ён сцен не yзводзiy i дарог не масцiy, а прыгандлёyваy на yсiм, што льга было купiць i перапрадаць. Гэта быy дробны перакупшчык. Аляксандрава маладосць прыпала на час першых год рэвалюцыi, i вялiкая плынь пацягла i яго y сваю iмклiвасць. Ён, як i кожны y той час, лёгка мог вызначыць сабе сваю дарогу. Не y прыклад тысячам маладых людзей, ён нi y якiя рабфакi i тэхнiкумы не падаваyся, а з лёгкай душой далучыyся да тых, што адразу хацелi ступiць на прывабную сцежку. Ён быy хлопец увiшны i дбайны. Ён не захацеy падначальвацца, а каб самому yзначальваць. Аж сам бацька дзiвiyся: як ён, такi малады, здолеy астацца за начальнiка валасной мiлiцыi. Спачатку ён канфiскаваy самагонныя апараты, а пасля налажыyся да гладкiх прамоваy. Месяц за месяцам i год за годам, i ён засвоiy некаторыя думкi вялiкiх людзей, але браy iх не з правага, а з левага боку. Аднак жа праз год пяць сваёй службовай дзейнасцi мог, вокам не мiргнуyшы, лезцi y спрэчкi, i нават фiласофскiя, з кiм толькi хочаш. «Усё цячэ, усё зменьваецца». Ён i гэта yзяy сабе y галаву. I раз як адзiн з дзеячаy раённай улады выступiy на выпускным вечары y сярэдняй школе. Невядома, з якой прычыны, але ён тут доyга гаварыy аб тым, што y адной кнiзе, якую ён чытаy, сказана, што нехта праз дзесяць год вярнуyся y родныя мясцiны i застаy усё там на ранейшым месцы i без змен. – Вучыцеся вы, – сказаy ён выпускной з дзесятага класа моладзi, бачыць праyду жыцця дыялектычна, а не так, як гэты аyтар, у якога нiшто нiдзе не цячэ i не зменьваецца, а астаецца нават i праз дзесяць год на тым жа самым месцы. Хоць з яго прамовы нiхто нiчога i не зразумеy, аднак жа yсё гэта мела дачыненне да яго далейшага жыцця. Пасля yрачыстай часткi былi танцы, i ён здорава танцаваy, i асаблiва з нейкай цiхай i высокай дзяyчынай. Яна была дачка тутэйшага аптэкара, i гора яе было y тым, што яна нямала да гэтага часу прачытала кнiг, але да поyнай меры не дачыталася, а толькi yзварушыла свае думкi. Такiм чынам яна адразу скемiла, што Сушчэвiч гаворыць у плане фiласофii, а што i як – да гэтага яна y той вечар не магла яшчэ дайсцi. Гэтая добрая сэрцам i спакойная душой дзяyчына з таго вечара пачала думаць аб iм як аб чалавеку, вартым таго, каб iм захапляцца. Простае сэрца! Святая наiyнасць! Яна думала, што пасля дзесяцiгодкi паедзе вучыцца далей, але iмкненнi яе маладосцi раздвоiлiся. Што ж да яго, то ён таксама з таго вечара не выпускаy яе з сваiх думак. Трэба сказаць проста i адразу: увосень таго ж года яна стала яго жонкай, а роyна праз год радзiyся Коля, якi цяпер, маючы надзею, што гэта яго бацька таемна з'явiyся i жыве y крайняй ад лесу старой трохаконнай хаце, шыбаваy сюды, азiраючыся i дробна перабiраючы нагамi. Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «ЛитРес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/kuzma-chorny/zautrashni-dzen/?lfrom=688855901) на ЛитРес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.